Morgunblaðið - 18.03.1980, Blaðsíða 36

36
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 18. MARZ 1980
Dr. Björn Sigfússon:
I. Um óvelkomnar
breytingar
varnarsamnings
í tveim eylöndum
í NATO eru ísland og Kanada
aðeins tvö hinna hliðstseðu aðild-
arríkja og hvort þeirra um sig
hefur varnarsamning við hið
þriðja, Bandaríkin. Það er eftirlit
Norður-Atlantshafs, og á strönd-
um að því, sem er þeim öllum
sameigið, og ýmis undirbúningur
varna. íslánd og Grænland hafa
aldrei þurft beina kanadíska vörn.
Ekkert hefur frést um að Banda-
ríkin kæri sig um eða taki í mál að
framselja til tíu sinnum fámenn-
ara lands, Kanada, umtalsverðan
nart af íslandsskyldum sínum og
aðstöðuna hér. Og ósennilegt væri
það, enda yrði litið býsna alvar-
legum augum hérlendis.
Þessa kunnu hluti rifja ég upp
af því einu að í fyrradag, 22.1, las
ég í Mbl. skilmerka fréttagrein,
Stefnumótun í Kanada, cr varðar
öryggismál íslands, eftir Þórð
Ingva Guðmundsson, Kingston,
Onatiro. Alls eigi mæli ég móti því
ef gagnkvæmt yrði komið upp
smáum sendiráðum í Ottawa og
Reykjavík, til upplýsingaþjónustu
um hvað sem vill annað en þau
svið sem menn telja Rússa naska
að njósna um. Kjánalegt er ef
Kanada byði að með sendiráði
sínu minnki það hér áhrif sovéska
sendiráðsstarfsliðsins"! Mótmæla-
tilefni er vitneskjan sem nú liggur
fyrir, að margir úr hópi þeirra
sem bjóðast til að hanna kana-
díska íslandsmálastefnu vilja
teygja hið skilgreinda varnar-
hagsmunasvæði Kanada austur
yfir Grænland, ísland og Norður-
Noreg; á Keflavíkurflugvelli skuli
vera kanadískt herlið og hið vænt-
anlega sendiráð í Reykjavík skuli
nýtast sem tangararmur norð-
austursóknar, sýnilega eftir að
USA-blessun á þessu hefði feng-
ist. (Væri þá ekki pólitískt klókara
gagnvart USA að panta heldur
flokk Lúxemborgara ávöllinn? )
Tillagan hefur verið formlega
rædd í kanadiska
varnarmálaráðuneytinu af helstu
herforingjum og æðstu embættis-
mönnum, sem fjalla um utan-
ríkismál. í þeim hópum hefur
ísland skipt álíka litlu máli og
Grænland hingað til. En þeir
virðast nú gera sér auknar
áhyggjur út af því að ekki er
Grænland lengur seljanlegt fyrir
dollara, heldur er lögeind undir
heimastjórn, og líka að ísland
skyldi ná hafréttarsigri sínum,
eftir deilu, sem þessir menn segja
að hafi stefnt Keflavíkurstöðinni í
hættu. — Mundi návist Kanada á
þeim stað hafa bætt úr skák 1975
eða endranær? Fjarstæða! Mundi
kanadískt lið á flugvöllum í Græn-
landi hafa þau áhrif að örsmá
skref, sem Grænlendingar eru að
stíga til fullveldis, „komi ekki að
sök“, þ.e. auki ekki samningsrétt
Grænlendinga um mál sín og
samskipti útlendra við landið?
Ranglátt væri að æsa sig í
svörum við þess konar hugsunar-
leysi. í greinarlok bendir Þórður
hins vegar á að „Tillögurnar og
skrifin um þær lýsa eins konar
herraþjóðarhugsunarhætti og
hroka og þéirri spurningu er
aldrei velt fyrir sér hvort íslensk
stjórnvöld eða íslensk þjóð kæri
sig yfirleitt nokkuð um og detti í
hug að ræða slíkar tillögur sem
snerta aukin hernaðarumsvif við
og á landinu." — Fyrir þau orð og
fræðsluna þakka ég Þórði.
Ég sé ekki að hrokinn þeirra
geri okkur né grænlensku heima-
stjórninni neitt, hvorugir eigum
við eybúar úr jafnháum sessi að
detta í varnarmálum og Norð-
menn, sem fá sinn skerf af
vantrausti í þessum Ottawaum-
ræðum; sleppum þeim skerfi að
sinni. Alvarlegra er að áhrif-
astaða kanadískra herforingja í
stjórnkerfinu er að styrkjast mik-
ið, meðfram við það að hin kunna
Quebccdeila, sem ekki á að leysa
með skotvopnum eins og í Ulster,
er óbeint notuð til að kynda upp
þjóðhroka gamalbresks stríðsdek-
urs þessum mönnum til styrk-
ingar. í fyrra heimsstríði bar
þessi stærsta hjálenda enska
Samveldisins tilgerðarheitið elsta
kóngsdóttirin („Orðin sértu
kóngsdóttir og systra þinna mest“,
kvað St. G. St. í háði í Kveðjum,
1917: „Þeir ærðu þig og særðu þig
með skjall og brosin blíð“)
Þá og í Búastríði forðum og árin
1940—45 lagði Kanada fram her-
flokka til bjargar Samveldinu,
náði herfrægð. Nú heimta hinir
umræddu ráðgjafar, vinir vorir,
samdrátt í þróunaraðstoð þess við
fyrri Samveldishjálendur til að
geta fjárfest meira í nýjum her-
gögnum, eins og ríkisstjórnin í
Ottawa hefur gert á síðustu árum.
Hugmynd þeirra er m.a. að taka
að nokkru leyti upp fallið merki
Englands við Norður-Atlantshaf,
ef þetta mætti lama Quebecskiln-
aðaráhugann og lyfta Kanada
upp í frægðarsæti. Þeir vilja að
Kanada sé tilkallað á ráðstefnur
þeirra „sjö stóru" (var svo gert
rétt fyrir stofnun á NATO), „tíu
stóru" eða „ellefu stóru". Það
minnir á valdastigaklifur Musso-
linis og Francos upp í það að heita
hálfstórveldi þó hér sé ekki verið
að jafna tilburðum vina vorra við
þá herra að neinu öðru leyti.
Hin sameiginlega imynd nor-
rænna norðlægra ríkja á tveim
álfujöðrum að um frjáls þjóðríki
sé þar að ræða og ekki annað
mundi stórbatna ef sjálfræði
Quebecs, hvert sem það nú verður,
fullnægir eðlilegu þjóðstolti þeirra
Quebeca og sambúð þess við hið
eiginlega Kanada heppnast á eft-
ir. Jafnvel þó NATO-aðild þeirra
yrði síðan í tvennu lagi yrði hún
víst bara betri á því.
II. Verður okkur boðinn
kanadískur þróunar-
landastyrkur?
Við gætum kallað það geymt en
ekki gleymt, í þeim veltingi sem er
á óheppnum ríkisstjórnum í Ott-
awa og Reykjavík 1979—80, að
NATO á samkvæmt stofnsamn-
ingi sínum að vinna að efnahags-
jafnvægi og stjórnmálastöðug-
leik í aðildarlöndum sínum en
skerða samt fullveldi einskis
þeirra. Þetta samátak hefur gerst
á vegum EEC í öllum vesturevr-
ópskum löndum frá Danmörku og
Grikklandi til Portúgals og Azor-
eyja. En traustar fræðibækur tjá
okkur að það efnabandalag, sem
kalla má hefjast í jan. 1958,
byggðist á þeirri forsendu m.a. að
geta staðið undir NATO-vörn,
sem þakskörin.
Vakið var máls á því þegar
Noregur og ísland höfðu 1972 gert
ljóst að þau færu ekki í EEC, þó
Bretar gengju inn, að þetta gæfi
Kanada tækifæri til að erfa ein-
hver bresk sambönd þeirra
tveggja NATO-landa. En svo fór
að ekki hafa þorskastríð né
kreppur áratugsins rofið nein
Bretaviðskipti þeirra. Formúlan
að Kanada erfi slitnuð Samveldis-
viðskipti gæti sannast en gerir
það ekki enn. Kapphlaup fleiri
velda og auðvirkjaðar orkulindir,
hráefni og olíu úr hafsbotni hefst
núna.
Fundir kanadískra og íslenskra
embættismanna á næstliðnum 3
árum varðandi hafskönnun og
varnarpólitík hafa að sjálfsögðu
verið gagnlegir, eins og að er vikið
í grein Þórðar. Þeir eru m.a.
nátengdir umræðum milli Dana
og Kanadamanna á sama tíma
varðandi auðlindanýting í græn-
lenskri lögsögu. Hér má hlaupa
yfir olíuleitarsögu, sem ekki er
enn farin að bera árangur. Sem
vitni um að Kanada, ekkert síður
en USA, bar í NATO-vörninni
fyrir brjósti námur Grænlands
(úran, króm, molybden etc.) get ég
nefnt bæklinginn Grönland og
polaromr&det sikkerhedspolitisk
set, 1977, eftir H.c. Bach og Jergen
Taagholt. En yngri rit eru til. Sú
hugmynd er ekkert undarleg vest-
an hafs að auðlindir, sem ekki
hafa náðst inn fyrir hring EEC
(grænlenskur vafi), ættu í staðinn
að nást inn fyrir nytjunarhring
Kanada, sem fjölþjóðafyrirtæki
úr USA hafa talsvert ríkari
umráð yfir nú en þau hafa yfir
iðnaði og hráefnum i Bandarikj-
unum sjálfum. Þennan þýð-
ingarmikla stigmun á drottnun
fyrirtækja í Kanada og USA vita
margir en oflangt yrði að sanna
hann hér.
Kanada er stærst ríki heims
næst á eftir Sovétríkjunum. Orka
og aðrar auðlindir eru þar meiri á
hvert mannsbarn en í nokkru öðru
ríki. Sakir vitneskjunnar um
„Endimörk vaxtarins“ munu
svona náttúruauðug ríki, sem
eygja valdsmöguleika, keppa
harðar en nokkur önnur eftir enn
víðari auðlindasvæðum því það
gæti síðar veitt aðstöðu til einok-
unar eða fákeppni hringanna með
dýr jarðefni. Þetta mæli ég ekki í
garð eins ríkis heldur fjölmargra;
þetta er landafræði. Fréttin í
fyrradag að Kanada vilji setja
diplómata og hersveit niður á
íslandi af því að olíufundir í hafi
séu og verði spennuskapandi, þ.e.
setji víst „framtíð Keflavíkur-
stöðvarinnar i hættu“, kemur
okkur spánskt fyrir ef raunsæ
ætti að vera. Hún sýnir ekki
stjórnarvilja í Ottawa. En ein-
hverjir eru þarna sem langar að
draga annars fisk úr sjónum, fiska
í honum gruggugum.
Margir erum við, Islendingar,
sammála Kanadamanninum J.K.
Galbraith um óhjákvæmileik
framkvæmdadug fjölþjóðarfyrir-
tækja, sem yrðu hér frekar en
diplómatarnir afl þeirra hluta er
gera skal. En þeir hringar eiga
ekki að hlandast við varnarlið,
ekki seljast innbakaðir í NATO-
súkkulaði; Pentagon mun vita
hvernig það mál líti út í augum
vorum.
Eða hvernig ber annars að
skilja tillöguna, sem rædd er í
Ottawa, að „Kanada á að veita
íslendingum fjárhagslega aðstoð
til að styrkja stöðugleika efna-
hagslifsins og stjórnmálaþróun
landsins. Peninga þessa á að fá
með þvi að minnka þróunarað-
stoð Kanada við lönd þriðja
heimsins“? — Og gæti ekki farið
svo að styrkveitingin drægi enn úr
stöðugleika efnahagslífs, yki verð-
bólgu og sljóvgaði sjálfbjargar-
viðleitnina niður á aumlegt þróun-
arlandastig? — En við tökum nú
dræmt undir.
III. Bandaríkjunum full-
treyst. En hvers geta
raunsæi og sanngirni
krafist í heimsháska?
„Kanada ætti ekki að bjóðast til
að hafa hersveitir eða hergögn frá
Kanadiska hernum á íslandi
vegna þess að Bandaríkjamenn
geta séð og sjá um þá hlið.“ —
Þessi brýna leiðrétting á tillögum
herfræðinganna vestra (sbr. Mbl.
22.1) kemur úr ritinu Our neigh-
bours to the east, Kingston 1979,
eftir norsk-kanadíska prófessor-
inn Nils 0rvik, sem meta má
mikils. Ef honum tekst að telja
Noregsstjórn hughvarf, í þá átt að
reynt skuli að efla norsk-
kanadísk-bandarískan þröskuld í
Noregshafi og sem næst Sval-
barða, ætti íslensk svartsýni um
fyrirtækið líklega að þegja. Ég
mótmæli aðeins þeirri ímyndun að
samkrull slíkt við varnaáætlun
USA auki mikið á tiltrú til þess að
virkilegum vörnum yrði beitt,
frekar en núna sé sanngjarnt að
vona.
Nils 0rvik mun víða hafa
minnst í riti á hugsanlega kana-
díska þátttöku í vörn norskra
olíusvæða eða öllu frekar Norður-
Noregs, gjarnan þó talað um hana
í spurnarformi. I bókinni The
other powers, 1973 (R.P. Barston,
ed.), er 1. ritgerðin eftir 0rvik og
fjallar um norska utanríkis- og
varnarpólitík. Hann spyr í grein-
arlok hvert í Evrópu (NATO-
hlutanum) kunni að fást nægur
flotastyrkur að verja þá norður-
girðing eða hvort með því dugi að
reikna að fullnægjandi árangri
verði náð með aðild hinna banda-
rísku og kanadísku striðskrafta
(s.56).
Og hann spyr í næstu
málsgrein hvort ekki megi finna
þar slíka olíugnótt að hinum
voldugu í EEC og USA/Kanada
þyki borga sig að leggja í kostnað-
inn við samvinnu um að vernda
Noreg. Rétt á undan var 0rvik
búinn að nefna „finlandisering" og
deila á Norég fyrir að vilja ekki
erlenda vel vopnaða stöð á frið-
artímum. Þegar svo er ástatt er
ekkert, segir hann, nema ótti USA
um versnandi vígstöðu sem getur
komið því stórveldi til að veita
samt Noregi hjálp.
0rvik sagði 1973 þá hneigð
vaxandi vestra sem hlyti að leiða
til liðsfækkunar USA í Evróðu;
það ætti ekki heldur að teljast
sjálfgefinn hlutur að þau tækju á
sig varnahlutverk (Noregs) hvað
sem á dyndi.
En áleit 0rvik það sjálfgefnara
með hjálp Kanada? Ekki trúi ég
því,- Og til hvers væri í heims-
háska raunsætt að ætlast? — Og
draga ekki tilburðir til útkjálka-
varna, sem hyggilegt reyndist loks
að hopa frá, stórslysin að „best“
varða útkjálkanum?
Hyerjum innbyrlar NATO
nú stórveldisdraum?