Morgunblaðið - 12.04.1980, Blaðsíða 14

14 MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 12. APRÍL 1980
Reyniviður
Reyniviður eða reynir er ann-
að algengasta garðtré á norður-
slóðum heims. Heimkynni hans
eru svipuð heimkynnum bjark-
arinnar, og lifa hvortveggja teg-
undanna við svipuð veðurfars-
skilyrði. En sá er munur á að
reyniviður er miklu þurftafrek-
ari að því er jarðnæringu snert-
ir. Hann þrífst ekki vel nema í
lausum og mjög frjóum jarðvegi.
Reyniviður er fremur lágvaxið
tré. Hér á landi hefur hann vart
mælst yfir 10 metra á hæð, en
sunnar á hnettinum nær hann
oft 12 — 15 m hæð. Hann
myndar aldrei skóga en vex sem
einstakt tré í rjóðrum innan um
aðrar trjátegundir. Á stundum
vex hann í litlum lundum. Hér
vex reyniviður víða um land allt
og á nokkrum stöðum er mikið
um hann, t.d. í birkikjarri á
Vestfjörðum, þar sem er laus
skirðujarðvegur, nægur jarðraki
og lítil beit. Á síðari árum hefur
reyniviður breiðst út í friðuðu
skóglendi, þar sem skilyrði
henta honum.
Fyrir nokkrum tugum ára
voru reyniviðir í Nauthúsagili,
Bæjargilinu á Skaftafelli og
fáeinir aðrir taldir með eindæm-
um hver á sínum stað, og þótti
þá hvað merkilegast, að menn
gátu gengið yfir Nauthúsagilið á
einum stofni reyniviðarins, sem
lá skáhalt yfir það. Þessi tré eru
flest fallin fyrir aldurs sakir, en
upp af rótunum vaxa nú nýir
stofnar.
Reyniviður hefur marga kosti
til að bera, sem gera hann að
ákjósanlegu garðtré. Hann er
fljótvaxinn á unga aldri, ber
fagra hvíta blómsveipi innan
margra ára, blómin ilma mjög
vel og berin eru hárauð og
skrautleg. Blöðin eru fjöðruð og
ljósgræn fram eftir sumri og
hreyfast í hægum vindblæ.
Hann þolir allvel skugga, en ekki
er þó ráðlegt að láta hann
standa mjög þétt þegar hann
stækkar þar eð ræturnar þurfa
mikla næringu.
Mjög víða standa reyniviðir
langt of þétt til að ná eðlilegum
þroska, einkum meðfram götum
og á lóðamörkum, og ættu menn
að athuga það nú í vor, hvort
ekki væri ráðlegt að fækka þeim.
Skörð þau, sem fram koma við
grisjun lokast á einu eða tveim
árum, og þá saknar enginn
þeirra, sem felld hafa verið. Þau,
sem eftir standa, verða miklu
fegurri fyrir vikið.
Ennfremur má ekki gleymast
að öðru hvoru þarf að gefa
reyniviðum vænan áburðar-
skammt og þá helst húsdýraá-
burð, og samtímis verður að rífa
upp og taka burt alla grasrót frá
stofni trjánna. Af lengd og
gildleika yngstu árssprota sést
hvenær áburðar er þörf. Rót-
arskot benda líka í sömu átt, en
þau á skilyrðislaust að klippa á
fyrsta ári.
Auk reynitegundar þeirrar,
sem hér vex, eru alls til um 80
tegundir reyniviða í heiminum
og eru flestar í Asíu og Evrópu
en örfáar í Ameríku. Ættkvíslin
er grein af apaldurs- eða epla-
trjáættinni. Margir kynblend-
ingar eru milli tegunda, og eru
sumir þeirra taldir sjálfstæðar
tegundir. Svo er t.d. um silfur-
reyni og gráreyni, sem báðir ná
sæmilegum þroska hér á landi,
einkum gráreynirinn. Silfur-
reynir er talinn upprunninn í
Smálöndum eða Dölunum í
Svíþjóð, en gráreynir af Finn-
landsströndum.
Silfurreynir hefur verið rækt-
aður hér um nærri aldarskeið, og
stendur eitt slíkt tré í gamla
kirkjugarðinum við Aðalstræti í
Reykjavík, plantað um 1885. í
Reykjavík er mikið um silfur-
reyni við hús, sem byggð voru
frá 1925 til 1935.
Gráreynir mun fyrst hafa
Hákon Bjarnason:
Pryóum lancfió-plortfum tijam'
komið til Akureyrar frá Noregi á
allra fyrstu árum aldarinnar.
Þaðan hefur hann breiðst út víða
um land, en að auki var töluvert
flutt inn af honum úr Saltdal í
Noregi um nokkurt skeið. Grá-
reynir hefur reýnst öllu betur en
silfurreynir, sem m.a. má marka
af því, að hann þroskar ber og
fræ nærri árlega, en silfurreynir
aðeins í hlýjum sumrum. Teg-
undirnar eru nauða líkar að
útliti svo að þeim er oft ruglað
saman. En sá er munur á blöðum
þeirra, að silfurreynisblöðin eru
sepótt en gráreynisblöðin skert
inn að blaðstilk neðst á honum.
Þarfir gráreynis eru svipaðar og
reyniviðar og hann er vindþoln-
ari en íslenski reyniviðurinn.
Fyrir því er óhætt að mæla með
honum sem garðtré og taka
hann fram yfir silfurreyni.
Til er lágvaxinn og oftast
margstofna reynir hér á landi,
sem nefndur hefur verið úlfa-
reynir. Hann hefur lengi verið
ræktaður á skjólsælum stöðum,
en annars er ókunnugt um upp-
runa hans hér nema það, að hirt
voru ber af litlum brúski í gömlu
gróðrarstöðinni í Reykjavík
fyrir 40 árum og fræinu sáð í
gróðrarstöðina í Múlakoti. Þar
hefur hann lifað síðan og þaðan
hefur hann breiðst nokkuð út á
síðari árum. Blómin eru bleik-
rauð og miklu stærri en á öðrum
reynitegundum og eru runnarnir
á stundum eitt blómahaf. Berin
stór og með miklu eplabragði.
Þau eru ágæt til matargerðar, en
því má bæta við að gera má
fyrirtaks sultu úr venjulegum
reyniberjum þó fáir munu kunna
þá list hér á landi. Úlfareynirinn
er fremur viðkvæmur og þarf að
vera á skjólgóðum stað, ef hann
á að blómgast vel.
Reyniviðir eru ekki kvillasam-
ir. Helst er það reyniáta, sem
leggst á greinar og stofn
íslenska reynisins, en hennar
gætir lítið eða ekki á gráreyni
eða silfurreyni. Reyniátan þrífst
einkum í köldum og votviðra-
sömum sumrum og eru tré af
dönskum stofni langtum næmari
fyrir henni en hin innlendu.
Þegar börkur á stofni eða grein
gulnar og fellur inn má gera ráð
fyrir að skemmd sé fyrir innan.
Má þá fletta dauðum berki af og
opna sárið svo að loft og ljós
leiki um það. Nægir það í
mörgum tilvikum til þess að
skemmdin hverfi og meinið
læknist. Þetta er bæði auðvelt og
einfalt ráð, fyrirhafnarlítið og
kostar ekkert annað en það, að
menn verða og eiga að fylgjast
með vexti og þroska trjánna,
skoða þau oft og gæla við þau.
Hörður Ólafsson hrl:
Endurskoðun
stjórnarskrárinnar
Ritgerð Þórs Vilhjálmssonar,
hæstaréttardómara, í Tímariti
lögfræðinga, desember 1979, er
eins og vænta mátti ágætt fram-
lag til umræðunnar um endur-
skoðun Stjórnarskrár lýðveldisins
íslands í núverandi formi, þ.e.a.s.
með þeim breytingum, sem gerðar
voru á stjórnarskránni frá 1944
með stjórnskipunarlögum 1959
(ný kjördæmaskipun) og 1968
(lækkun kosningaaldurs).
Hins vegar hefði ég kosið, að
höfundur hefði fylgt þeirri reglu,
að byrja á því að skilgreina það
plagg, sem hann ætlaði sér að
fjalla um. Má vera, að orðalag
hans og niðurstöður hefðu þá
orðið með nokkuð öðrum hætti en
raun ber vitni. Mun ég nú reyna að
ráða bót á þessu, og ef ég reynist
sannspár, ættu niðurstöður mínar
að verða öðruvísi en hans.
Stjórnarskrá er að mínu viti
fyrst og fremst samningur, —
samningur milli frjálsra og jafnra
manna, sem búa saman í sama
landi, um að stofna með sér félag
til að vinna að framgangi sameig-
inlegra hagsmunamála. Félagið
mætti því að sjálfsögðu kalla
samvinnufélag, en það er venju-
lega kallað samfélag eða þjóðfé-
lag.
Stofnendur félagsins eru, eins
og áður segir, fólkið í landinu,
borgarar landsins, og þeir eru ekki
þegnar landsins í þeirri merkingu,
að þeir þiggi nokkurn skapaðan
hlut frá öðrum en sjálfum sér; að
tala um slíkt er arfur frá gamalli
tíð. Þegnar eru þeir einungis í
þeirri merkingu, að þeir þiggja
gjafir gjöfuls lands.
Ekki ætti að þurfa að taka fram,
að stjórnvöldin, Alþingi, fram-
kvæmdavald og dómendur, eru
ekki á nokkurn hátt aðilar að
þessum samningi, heldur er hér
um að ræða aðila, sem stofnendur
hafa ráðið í sína þjónustu upp á
kaup. Það er því ekki um það að
ræða, að stofnendur þiggi neitt frá
þeim annað en störf þeirra, mis-
jafnlega vel unnin eins og gengur.
Þá er einnig ljóst, að Island,
landið sjálft, er ekki samningsað-
ili; landið gerir engan stofnsamn-
ing; það er einungis fólk, sem
getur gert samning sín á milli og
gerir hann, — við Islendingar.
Þegar litið er á þessa skilgrein-
ingu, vaknar sú spurning, hvað
eigi að kalla samninginn. Það er
mjög þýðingarmikið atriði, því
nafnið er bæði til leiðbeiningar
um, hvert innihald hann skuli
hafa, en getur einnig verið stöðug
áminning til þeirra, sem ráðnir
hafa verið til starfa fyrir félagið,
áminning um það frá hverjum
þeir hafi þegið umboð sitt, í
hverra þjónustu þeir séu.
Með skilgreininguna í huga
mundi ég leggja til, að samningur-
inn yrði kallaður Stofnlög íslend-
inga, sbr. enska orðið constitution
og sögnina constitute, sem merkir
að stofna, sbr. einnig stofnsamn-
ing í félögum, sem gegnir sama
hlutverki og þessi samningur okk-
ar. Orðið „skrá“ merkir hins vegar
ekkert það, sem minnir á efni eða
eðli samningsins, sbr. dagskrá,
kjörskrá, söluskrá eða söngskrá.
Ganga má út frá því sem vísu,
að íslendingar viti til hvers þeir
eru að stofna félagið. Það ætti því
ekki að þurfa að ræða um tilgang-
inn í nýju stjórnarskránni fremur
en það er gert í hinni gömlu. Því
væri rétt að snúa sér strax að því,
eins og áður, að semja um það,
hvernig stjórn félagsins ætti að
vera skipuð, m.ö.o. Alþingi, ríkis-
stjórn, embættismenn og aðrir
starfsmenn og dómendur.
Þessum starfsmönnum þarf að
veita prókúruumboð fyrir félagið,
ákveða hver völd þeir skuli hafa
og hver völd þeir skuli ekki hafa.:
Hér verður þannig um takmarkað
umboð að ræða, og stofnlögin
verða að hafa skýr og greinileg
ákvæði um þessar takmarkanir.
Stofnlögin verða þannig að setja
skilyrði fyrir ráðningunni, skil-
yrði, sem starfsmenn félagsins,
Alþingi, framkvæmdavald og
dómendur mega með engu móti
brjóta eða víkja frá nema með því
að biðja okkur leyfis áður, þ.e.a.s.
nema við samþykkjum að breyta
stofnlögunum.
Þegar eðli stofnlaganna er haft
í huga, sýnist sú kenning algjör-
lega fráleit, að starfsmenn félags-
in3 geti breytt þeim með venju,
þ.e.a.s. með því að brjóta þau nógu
oft, sbr. athugasemdir höfundar
ritgerðarinnar um, að venja hafi
fellt niður þann 41. gr. stjórn-
arskrárinnar við greiðslum án
heimilda. Verður því vart trúað,
að hann mundf halda því fram, að
nægilega mörg brot á hegningar-
lögunum t.d., sem ekki kæmist upp
um og ekki væri því refsað fyrir,
mundu gera þau ákvæði „ómerk"
fyrir „venju“. Hvað þá heldur um
brot á sjálfri stjórnarskránni!
Þegar haft er í huga, að samn-
ingsaðilar eru frjálsir og jafnir
íslendingar, er að sjálfsögðu úti-
lokað, að þeir vilji með stofnlög-
unum afsala sér þessu jafnrétti og
veita tilteknum samningsaðilum,
íbúum einstakra landshluta,
miklu meiri rétt en þeir hafa
sjálfir, t.d. um ráðningu þeirra
starfsmanna, sem kallast alþing-
ismenn, t.d. svo að muni 480% í
jafnrétti eins og nú á sér stað,
þegar samanburður er gerður á
minnsta og mesta rétti. Reglan
um, að meirihlutinn eigi að ráða
er tvímælalaust grundvallar-regla
lýðræðisins, og er ég því sammála
fyrirmælum Alþingis til stjórn-
arskrárnefndar í þingsályktun 6.
maí 1978, að megináherzlan skuli
lögð á endurskoðun á ákvæðum 31.
gr. stjórnarskrárinnar. Það er að
vísu ekki orðað svo í ályktuninni,
en það hlýtur að vera meiningin.
Sézt bezt, hversu aðkallandi mál
er hér á ferðinni, þegar haft er í
huga, að önnur kjördæmi eiga að
skila Reykvíkingum og Reyknes-
ingum hvorki meira né minna en
14 þingsætum. Sýnist augljóst, að
landinu verður alls ekki stjórnað
með þessum ójöfnuði.
Ekki hef ég eins miklar áhyggj-
ur af þeim öðrum takmörkunum,
sem nauðsynlegt er að gera á
umboði starfsmanna, þ.e.a.s. um
önnur mannréttindi, sem tryggja
verður í stofnlögum. Þannig höf-
um við gert samninga um mann-
réttindi bæði við Evrópuráðið og
Sameinuðu þjóðirnar og sýnist
fljótast og auðveldast að fella þau
ákvæði inn í hin nýju stofnlög.
Þá vil ég að síðustu geta þess, að
ég er Jóni Sigurðssyni á Grundar-
tanga (og höfundi?) ekki sammála
um það, að stéttarfélögin séu
orðin fjórði og öflugasti þáttur
ríkisvaldsins. Stéttarfélögin eru
þvert á móti of veik, sem kemur
bezt fram í því, hversu sundruð
þau eru, umboðsmenn, sem við
þarf að semja, margir og því sein í
snúningum. Kaupmaður getur
hækkað og lækkað vöruverð sitt á
einni sekúndu og tekið þannig
tillit til vaxandi og minnkandi
eftirspurnar. Umboðsmenn launa-
fólks hafa ekkert umboð til að
gera slíkt.
En báðum þessum hópum, þ.e.
vinnuseljendum og vinnukaupend-
um, er það sameiginlegt, að lang-
varandi stjórnleysi landsins hefur
gert þá ábyrgðarlausa. Það er að
sjálfsögðu skylda umboðsmanna
vinnuseljenda að reyna að fá eins
hátt verð fyrir vinnuna og mögu-
legt er, og þeir geta með engu móti
lagt trúnað á getuleysi vinnukaup-
enda til að greiða uppsett verð,
meðan enginn þeirra fer á hausinn
að góðum og gömlum sið. En
stjórnleysið sér til þess, að gengið
er umsvifalaust lækkað og það svo
mjög, að jafnvel þeir óduglegustu
geta með engu móti rúllað.
Það er því lítil von til þess, að
hin margumtalaða og eftirsótta
framleiðni aukist í samfélagi, þar
sem allt fikt ríkisvaldsins við
taugakerfi efnahagslífsins miðast
við þarfir hinna lélegustu. Þessar
ábyrgðarlausu gengisfellingar
ríkisvaldsins valda því hvoru
tveggja í senn, að haldið er áfram
útflutningsframleiðslu á óheppi-
legum stöðum og duglegri menn
og útsjónarsamari fá alls ekki
komizt að. Þegar þessi hringavit-
leysa er höfð í huga, er það
vissulega lofsverð ábyrgðartil-
finning, sem fram kemur í því hjá
vinnuseljendum, að fara aðeins
fram á 50% kauphækkun, þegar
þeir vita fyrir víst, að þeir geta
allt eins fengið 100%.
Má ég að lokum spá því, að
jöfnun kosningaréttarins verði
þessu samvinnufélagi okkar ekki
síðri réttarbót en verzlunarfrelsið
forðum.
Hörður Olafsson