Morgunblaðið - 02.09.1980, Blaðsíða 10

10 MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 2. SEPTEMBER 1980
Á flakki um Fljótsdalinn: Texti: Jóhanna Kristjónsdóttir Myndir: Þ.Þ.
„Mér finnst ég oft varg-
ur í véum, þegar ég
sundra þessu merkilega
fjölskyldulífi tófunnar...“
Heimsókn til
Þórhalls ,
Björgvinssonar,
grenjaskyttu,
Þorgeröarstöðum
— Ekki dytti mér í hug
að neyða hann son minn til
að verða bóndi, til þess eins
að jörðin héldist í byggð.
Það væri lítill ávinningur
að því. Og sjálfur hefði ég
vel getað hugsað mér annað
hlutskipti en að verða
bóndi ... Ég hefði farið í
vélanám. En þá var meira
átak ungu fólki að rífa sig
upp en nú.
Þetta segir Þórhallur Björg-
vinsson, nafntoguð grenjaskytta
þeirra Fljótsdælinga, bóndi á
Þorgerðarstöðum. Þorgerðar-
staðir er fremsti bær í Suðurdal,
norðanmegin árinnar. Sólin lék
við hvern sinn fingur sem við
keyrðum fram dalinn og þegar að
bænum kom lagði þennan indæl-
is bökunarilm að vitunum. Kona
Þórhalls, Bergljót Jónasdóttir,
var að baka kynstur af vínar-
brauðum og bollum, sem siðan
voru borin rausnarlega í gestina.
— Ég segi nú ekki að það hafi
ekki sína kosti að vera bóndi,
segir Þórhailur. — Bóndinn er
auðvitað sjálfs sín herra. Ég held
maður hafi nú heyrt það. Ég hef
ekki búið stórt, er með svona 170
fjár. Þó hef ég nóg landrými, það
vantar ekki, en ég hef sem sagt
aldrei sótzt eftir stórbúskap. Eg
hef oftast átt góða hesta, þetta
kyn er komið frá Geldingalæk á
Rangárvöllum, gæðakyn.
— En hvort ég hafi viljað gera
eitthvað annað? Já, því get ég
svarað hiklaust játandi. Ég hefði
viljað læra að fara með vélar. Ég
hef alltaf hneigzt til þess og verið
nokkuð laginn. En ég var sein-
þroska og fannst ég ekki hafa
getu né uppburði til neins. Nú
eftir á, sé ég að ég hefði átt að
herða mig upp, þegar áhugi er
fyrir hendi liggur þetta meira og
minna opið fyrir manni. Ég er að
mestu hættur að hugsa um þetta
núna — það er bara af því að þú
spyrð ... En ég var á tímabili
heldur óhress yfir því að hafa
ekki drifið mig. En sá hængurinn
var líka á að fóstri minn hefði þá
verið einn og hann átti ekki
marga að. Hann hafði reynzt mér
ungum betri en enginn, svo að
það hefði verið vont að fara frá
honum, eða rífa hann upp héðan,
hvar hann var átthagabundinn.
— Já, ég hef verið refaskytta
síðan 1942. Ekki var það fyrir
áhrif frá fóstra mínum. Ég efast
um, að hann hafi kunnað að
halda á byssu, gæti verið, að því
hafi ýtt af stað þetta brot af
Vestfirðingi sem í mér er. Ég hef
alltaf fengizt við veiðiskap af
mörgu tagi. Veitt í vötnum og á
landi, silung og rjúpu. Allt til
lífsviðurværis, ekki upp á sport.
Hvað refaskyttumálið snertir,
fórum við tveir út í að prófa
þetta. Sá er hefur verið með mér
alla tíð er Ingólfur Gunnarsson.
Kannski orsökin hafi verið sú, að
ég gekk unglingur fram á kind,
sem var étin upp að augum og ég
varð illur út í kvikindið og hét að
drepa þennan varg. En sannleik-
urinn er sá, að þótt ég sé enn
grenjaskytta, er ég löngu orðinn
sáttur við tófuna. Mér finnst ég
oft vargur í véum, þegar ég vinn
greni og sundra þessu merkilega
fjölskyldulífi sem ríkir hjá refn-
um og ég hef stúderað þessi
mörgu ár.
— Tófan hefur sitt lag við
fæðuöflun og uppeldi yrðl-
inganna. Einu atviki man ég
sérstaklega eftir. Við vorum að
skima eftir tófu upp undir Jök-
ulsá á Brú og heyrðum þá í
heiðargæs. í henni var sorgar-
hljóð. Þetta var um lágnættið og
skyggni var vont. En í kíki sáum
við hvíta tófu sem var að hirða
ungana undan gæsinni, án þess
blessað dýrið fengi öðrum vörn-
um við komið en láta kveinstafi
sína í ljós. Þarna var kallinn á
ferðinni og síðan tók hann til
fótanna og með ungana. Við
misstum af honum um hríð, en
síðan komum við auga á hann
langt í burtu, hvar hann stóð
uppi á melkolli og gaf frá sér
hljóð. Heyrðum við svo og sáum
að mórauð tófa allangt undan
svarar. Þau kölluðust á nokkruih
sinnum og síðan fór kallinn með
ungana til hennar og slengir
þeim fyrir framan hana. Hún dró
þá heim, en kallinn hélt aftur á
brott. Karlrefurinn fær ekki að-
gang að yrðlingunum meðan þeir
eru mjög ungir. Hann hefur það
eitt á sinni könnu, að afla fæðu
og verður að gera það ósleitilega,
því að þeir eru frekir til fæðunn-
ar. Reyni kallinn að nálgast
grenið um of á þessum tíma
verður læðan tryllt, rýkur í
kallinn og úr geta orðið hin
ferlegustu slagsmál. En þegar
yrðlingarnir eru orðnir um mán-
aðargamlir fer að verða breyting
á. Þá missir læðan smátt og
smátt áhugann og reynir nú að
koma sér sem mest undan að
sinna þeim og færist kallinn þá
allur í aukana og má segja hann
taki bæði við uppeldinu og fæðu-
öfluninni. Þó er kellingin aldrei
langt undan. Það er verulega
skemmtilegt að sjá, hvað faðir-
inn er umhyggjusamur og virðist
hafa mikið gaman af því að leika
sér við yrðlingana. Stundum taka
bæði kallinn og kellingin þátt í
að draga í búið, þegar yrðl-
ingarnir fara að stækka, en það
er sjaidgæfara en hitt. Það er
mikill handagangur í öskjunni,
þegar komið er með matinn
heim, yrðlingarnir rjúka til og sá
fær mest sem sterkastur er og
frekastur. Síðan heldur fjöl-
skyldan sér við grenið langt fram
á haust, en þá eru yrðlingarnir
sjálfir búnir að læra að afla sér
matar.
— Mitt svæði skiptist í svo-
kallaða Múla og Vesturöræfi
austur í Hnúka. Við Ingólfur
getum nú víst bráðum farið að
halda upp á gullbrúðkaupið
okkar ef allt er reiknað. Lengsta
útivist á grenjum eru allt að
þrettán dagar á Vesturöræfun-
um. Við vitum nokkurn veginn
hvar hún heldur sig, tófan, en
hún flytur sig og getur oft tafið
fyrir okkur. Mér virðist að mað-
urinn sé eina dýrið sem tófan
hræðist. Enda er líka maðurinn
grimmasta dýr jarðarinnar.
Hann drepur ekki bara sér til
lífsviðurværis, heldur hefur
þetta sem tómstundagaman.
Sunnudags- og sparirjúpnaveiði
á að banna með lögum. Það er
brot á helgidagalöggjöfinni að
myrða fugl og fisk á sunnudögum
... Þórhallur hefur allur færzt í
aukana en aðspurður um, hvort
hann hafi aldrei sjálfur veitt
silung á sunnudögum, glottir
hann við.
— Ætli ég hafi ekki gert það.
Og mér finnst einhvern veginn
meira í lagi að drepa fisk en fugl
á sunnudögum. Það er kannski af
því fiskurinn hefur kalt blóð ...
Nú en við skulum halda áfram
með tófuna ögn. Við fáum greidd
daglaun, borgað fyrir hesta eða
bíla og vissa upphæð á dýr.
Sjálfir útbúum við okkur með
nesti. Þó svo ég sé um margt
hrifinn af tófunni, get ég ekki
sagt að ég hafi verið neitt
klökkur með að skjóta hana. En
tófan er viturt dýr, sumpart er
það kannski eðlisávísun, og hún
treystir á þefskynið, enda síðri á
sjónina. Eftir að tófa er búin að
veðra hættu heldur hún sig alltaf
í vindlínunni, því að lognið er
hennar óvinur. Og sjónaukinn
hefur reynzt tófunni hættulegur,
ekki síður en byssan veiðimanns-
ins.
— Þessar ferðir mínar á heið-
um hafa gefið mér ýmsan fróð-
leik. Ég hef líka haft sérstaklega
gaman af að fylgjast með fugl-
um. Sólskríkjan er frábær fugl.
Þar fer verkaskiptingin ekki
milli mála. Kellingin sér ein um
hreiðurgerðina og meðan hún
liggur svo á syngur kallinn þind-
arlaust fyrir hana. En eftir að
ungarnir koma úr egginu er hann
á sífelldum þeytingi að fæða þá
og frúin kemur hvergi nærri.
Mér finnst það meiri harðn-
eskjan að láta hann sjá um þetta
allt og kellingin lifir í vellysting-
um praktuglega. Þegar ungarnir
eru fleygir, virðast fjölskyldu-
böndin rofna, það ríkja bersýni-
lega allt önnur lögmál hjá sól-
skríkjunni en til dæmis hjá
ýmsum ránfuglum.
— Já, ég hef alltaf farið dálítið
á hreindýraveiðar hérna upp á
heiðina milli Norður- og Suður-
dals. Á grenjum hef ég sömuleið-
is haft tækifæri til að kynnast
hreindýrunum nokkuð. Við sjá-
um þegar kýrnar eru að bera og
hvernig þær sinna kálfunum.
Það er skrítið að í góðri tíð
virðist alltaf meira um kálfa-
dauða. Þegar grær vel, virðist
mjólkin hreinlega verða of holl
— það er ekki ósvipað og flos-
nýrnaveiki hjá kindum. Kjötið er
bezt af dýrum, þegar þau eru að
verða fullvaxta. Kjötið er vand-
meðfarið nokkuð og má ekki líða
langur tími frá því dýr er skotið
og þar til það er tekið úr
bjórnum.
— Mér skilst að þú hafir reynt
fyrir þér með fiskeldi fyrir æði
löngu í vötnum hér í grenndinni
áður en fiskeldi varð jafn út-
breitt og nú?
— Já, ég setti þrjátíu bleikju-
seiði í Fossárvatn. Setti þau bara
í fötur og labbaði með þau
uppeftir. Varð að skipta um vatn
nokkrum sinnum svo að þau
dræpust ekki. Það hafði enginn
fiskur verið í vatninu fyrir, í
mesta lagi hornsíli. Svo setti ég
seiði í Hólmavatnið, sem er fyrir
ofan Klaustur. Það gekk vel að
rækta upp fiskinn í Fossárvatni.
En ég held að það hefði kannski
þurft að veiða ívið meira til að
jafnvægi héldist, fiskurinn er
kannski orðinn full þéttur. Nú í
vor hef ég í fyrsta skipti séð
rykmý yfir Fossárvatni, sem ekki
hefur orðið vart -í mörg ár.
Rykmýið er ekki bitmý eins og
mýið við Mývatn og þessar flugur
eru í fæðukeðju fiskanna.
— Ég er fæddur á Gaulverja-
bæ í Flóa, segir hann mér
aðspurður um uppruna sinn. —
Foreldrar mínir skildu og ég fór í
fóstur að Skeiðárholti til fimm
ára aldurs, að ég kom hingað til
Þórarins Stefánssonar, sem hér
bjó. Festi yndi? Krakkar eru
fljót að gleyma. En mér fannst
þó erfitt í fyrstu að skiljast við
fósturforeldra mína, þau Bjarna
Jónsson, hreppstjóra, og Guð-
laugu Lýðsdóttur. Foreldrar
mínir voru upprunnir sitt úr
hvorri áttinni, að austan og
vestan, ég hafði ekki af þeim að
segja fyrr en ég hitti móður mína
þegar ég var kominn undir tvít-
ugt.
— Já, við bjuggum hér einir
tveir. Fóstri minn var gefinn
fyrir innanbæjarstörf, hann bak-
aði og eldaði, prjónaði slæður og
hvaðeina og var það sent til
sýninga. Hann spann, litaði og
prjónaði, ýmist í höndum eða á
vél. Það var óvenjulegt að karl-
maður prjónaði svona fínt eins
og hann. Þetta var listafallegt
margt sem hann gerði og ég hef
grun um að Halldóra Bjarnadótt-
ir hafi komizt yfir eina slæðu en
annars á ég því miður ekkert af
þessum handverkum hans.
Sjálfur var ég aðallega í úti-
verkum, fór snemma að fara í
göngur og stundaði heyskapinn.
Lengi vel var stundaður heyskap-
ur, nokkuð sérstæður, hérna uppi
á fjalli. Þar var slegið og bundið
í bagga og síðan höfðum við 7
mm þykkan og 800 metra langan
stálvír með trissum, sem við
renndum böggunum á niður
fjallið. Þeir flugu með leiftur-
hraða niður og gneistaði stund-
um af. Þarna uppi spratt vel, var
raklent. Annar heyskapur var
rýr. Sprettan á vorin var langt-
um betri en nú, vorin voru svo
miklu hlýrri fram fyrir 1950. Mér
finnst ég ekki hafa séð almenni-
legt gras svo árum skipti. Þetta
hey sem við fengum af fjallinu
var góður rauðbrystingur, ekki
þessi ljósa stör sem ails staðar
er. Túnið hér var ekki til að státa
af né framfleyta mörgum, svo að
þessi heyskapur á fjallinu var
ekki til kominn út af neinu
sporti, heldur af nauðsyn. Og
alltaf var slegin há ef mögulegt
var.
Fyrsta hreyfing til ræktunar
með vélum hér í Fljótsdal hefur
verið í kringum 1940, en auðvitað
höfðu menn fengizt við nokkra
ræktun með frumstæðum útbún-
aði áður. En fljótlega varð gjör-
bylting í túnarækt á þessu svæði,
eftir að vélar komu til sögunnar.
— Jú, það er mikið býsnast yfir
framförum á öllum sviðum, en
meðan því er nú svo háttað á því
herrans ári 1980, að hingað að
Þorgerðarstöðum er ekki komið
með póst, þá læt ég þetta allt
vera, sagði Þórhallur í kveðjusk-
yni og þessu er komið áleiðis til
réttra aðila.