Morgunblaðið - 08.11.1980, Síða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 8. NÓVEMBER 1980
Lesbók Morgunblaðsins birti
um síðustu helgi grein eftir Jón úr
Vör um mál Frakkans Patricks
Gervasonis, sem leitað hefur eftir
landvistarleyfi til frambúðar á
Islandi.
Um leið og ég þakka Jóni úr Vör
þessa grein, ætla ég að svara kalli
hans á fleiri raddir til stuðnings
því, að þessi ungi maður fái að
setjast hér að.
Eg tek heilshugar undir, að við
íslendingar eigum að „veita grið-
land mönnum, sem ekki láta
neyða sig til að bera vopn og læra
til mannvíga", ef þeir leita lið-
veizlu okkar af jafn brýnum
ástæðum og Patrick Gervasoni.
Við erum að vísu ekki stór þjóð og
þolum líklega ekki þungan straum
innflytjenda en við eigum stórt og
gott land og gætum, okkur að
skaðlausu, marga fleiri hýst —
ekki sízt, ef Islendingar ætla
sjálfir að flykkjast þúsundum
saman ur landi á ári hverjum.
Mig langar í þessu greinar-
korni, að fjalla ofurlítið um einn
þátt máls Gervasonis, sem mér
hefur fundizt full lítill gaumur
gefinn til þessa, a.m.k. í því, sem
ég hef séð um það skrifað; það er
um herskyidu, heraga, þá gam-
algrónu hugmynd, að hverjum
manni hljóti að vera skylt að
berjast fyrir þjóð sína og vítavert
sé að „skorast undan merkjum
eigin þjóðar" eins og sagt hefur
verið um Patrick Gervasoni.
Við Islendingar, lærðir sem
leikir, háir sem lágir í metorða-
keilu samfélagsins höldum því
gjarnan fram, bæði gagnvart
sjálfum okkur og öðrum, að við
séum hin friðsamasta þjóð. Her
höfum við engan, heldur höfum
við fengið varnir lands og þjóðar í
hendur nágrönnum okkar. Ekki
svo að skilja að við séum öll á einu
máli um þá ráðstöfun, en rök-
semdir gegn henni hafa allajafna
ekki byggzt á því, að við ættum að
annast þessar varnir sjálfir, held-
ur á því, að þær varnir, sem við
höfum samið um, muni reynast
haldlausar og jafnvel verra en það
— þær bjóði beinlínis heim meiri
hættu í hugsanlegum hernaðar-
átökum en ef þær væru engar og
tekin væri upp stefna hlutleysis.
Þessi aðstaða hefur valdið því, að
þjóðin hefur komizt hjá því að
gera sér nokkra alvarlega grein
fyrir hugtökum á borð við her-
skyldu, heraga, herþjónustu, og
fyrir því hversu langt sk.vldur
einstaklingsins við ættjörðina eigi
að ná.
A íslandi þarf enginn aö velta
því fyrir sér, hvort hann sé
reiðubúinn að láta lífið fyrir
föðurlandið og þá við hvaða að-
stæður. Hér þurfa foreidrar ekki
að sjá á bak börnum sinum í neins
konar skylduþjónustu fyrir ríkið,
hvað þá að senda þau í herþjón-
ustu eða á vígvöllu. Þeir geta sofið
áhyggjulausir af því og látið
foreldra í öðrum löndum um
vangaveltur um þess háttar.
Deilurnar um mál Gervasonis
hafa hinsvegar fært okkur þetta
umhugsunarefni inn á gafl ef svo
má segja, vakið ýmsar spurn-
ingar, sem skírskota til grund-
vallarsjónarmiða hvers og eins
um gildi mannlífs einstaklingsins
og skyldur hans við sjálfan sig,
samvizku sína og samfélag sitt.
Þær hafa raunar líka vakið þá
spurningu, hvort stefna okkar í
varnarmálum geri okkur Islend-
inga ekki alla að liðhlaupum í
siðfræðilegum skilningi og hvort
við höfum ekki, þó ekki væri nema
þess vegna, sérstaklega ríka sið-
ferðilega skyldu til að veita land-
vist liðhlaupum frá öðrum þjóð-
um, — en út í þá sálma ætla ég
ekki að fara frekar.
XXX
Slegið hefur verið á marga
strengi o;; mishreina eins og
gengur í deilum um þetta óvenju-
lega viðfangsefni okkar. Skaði er,
að það skuli hafa verið dregið inn
í pólitískar dægurþrætur okkar í
fjölmiðlum. Af því mætti ætla, að
afstaða manna til herskyldu
greindist eftir því, hvort þeir
aðhyllast einhver afbrigði marx-
isma eða kapitalisma. Svo er
nefnilega alls ekki; það er æði
mismunandi bæði meðal svo-
nefndra vinstri og hægri manna
Margrét R.
Bjarnason:
hermanna Þriðja ríkisins við
Hitler og foringjasveit hans lofs-
verð í heimsstyrjöldinni síðari?
Stóðu þeir ekki í þeirri bjargföstu
trú, að það væri æðsta skylda
hvers manns að berjast undir
merki þjóðar sinnar, hvað sem á
dyndi? Töldu þeir sig ekki vera að
vinna föðurlandi sínu gagn —
lengi framan af að minnsta kosti?
Var hin skilyrðislausa hlýðni
þeirra og undirgefni við herag-
ann, jafnvel löngu eftir að þeir
voru hættir að trúa á málstaðinn,
sem þeir voru að verja, lýsandi
fordæmi — eða hefði kannski
verið betur, að þeir hefðu talið sér
rétt og jafnvel skylt að spyrna við
fótum?
Var barátta bandarískra her-
manna í Vietnam sjálfsögð og
lofsverð? Hvort voru þeir verðir
ámælis eða virðingar, sem neituðu
að berjast fyrir málstað, sem þeir
trúðu ekki á, vissu jafnvel ekki
hver var — í stríði, sem hvað eftir
annað leiddi til þess, að banda-
rískir hermenn drápu hver ann-
ingu og útskúfun af hálfu um-
hverfis þeirra, sem baráttuna
háðu. Og enn er fjöldi manna í
fangelsum víða um heim fyrir að
neita að gegna herþjónustu af
þessum ástæðum.
Eitt af því, sem farið hefur
fyrir hjartað á mörgum er, að
Gervasoni hefur beitt fyrir sig
pólitískum ástæðum fyrir því að
neita að gegna herþjónustu í
Frakklandi. Hann sættir sig ekki
við það, hvernig franska hernum
hefur verið beitt heima fyrir og
erlendis á undanförnum árum og
áratugum, hann er ekki reiðubú-
inn að gangast undir vopnaburð
fyrir hvaða málstað sem er.
Þessa afstöðu á hann sameigin-
lega með fjölda annarra ung-
menna fjölda þjóða, sem í vaxandi
mæli gera sér grein fyrir því, að
það þarf ekki að vera náttúrulög-
mál, að ungt fólk láti teymast
undir vopnaburð af eldri kynslóð-
um samfélagsins, sem eru rígfast-
ar í gömlum hugmyndum um,
hvað sé ættjarðarhollusta og hvað
ekki, með hverjum hætti hún
Að hafna her-
þjónustu á póli-
tískum grundvelli
hvernig þeir meta rétt einstakl-
ingsins gagnvart herkvaðningum
ríkjandi valdhafa, hvaða kröfur
menn gera um hlýðni einstakl-
ingsins við boð og bönn og hvernig
þeir raða á metaskálarnar afleið-
ingum skilyrðislausrar hlýðni eða
óhlýðni við þau.
Grundvallarspurningin er,
hvort einstaklingnum á að vera
skylt að gangst undir sérstaka
ríkisrekna skólun í manndrápum,
hvort menn eiga síðan að beita
slíkri þjálfun þá og þar sem
tilfallandi stjórnvöldum kann að
henta, í nafni hvaða málstaðar,
sem þau kunna að halda á lofti þá
og ’ þá stundina — eða hvort
einstaklingnum beri réttur til að
neita að læra að drepa og neita að
drepa menn í nafni ættjarðarást-
ar að boði stjórnvalda; hvort
stjórnvöldum eigi að líðast að
loka menn í fangelsum í áratugi
eða jafnvel taka þá af lífi fyrir að
drepa suma en sæma þá heiðurs-
merkjum fyrir að drepa aðra.
Lítum á þetta með hliðsjón af
nokkrum dæmum.
Er það sjálfsagt og lofsvert, að
sovézkir borgarar skuli berjast
undir merki þjóðar sinnar í Afg-
anistan eða væri betra að þeir
ættu rétt til að neita og snúa til
síns heima — og beittu þeim
rétti?
Var hollusta og hlýðni þýzkra
Var það hermönnum frönsku
þjóðarinnar til mikils sóma, að
gefast ekki upp fyrir sjálfstæðis-
baráttu Alsírmanna fyrr en eftir
átta ára styrjöld? Líka þeim sem
löngu voru hættir að trúa því, að
Frökkum bæri nokkur réttur til
að stjórna landinu sem nýlendu?
Eigum við að bera sérstaka
virðingu fyrir þeim hermönnum
ríkja Varsjárbandalagsins sem
létu senda sig inn í Tékkóslóvakíú
— eða svo við lítum okkur nær —
til skipherranna á flota hennar
hátignar Bretadrottningar í
þorskastríðunum við ísland? Voru
þeir ekki til fyrirmyndar? Þeir
voru að hlýða fyrirskipunum og
þjóna undir fána sinnar þjóðar.
Hverjum augum hefðum við litið
þá skipherra eða óbreytta liðs-
menn, sem hefðu sagt við sína
yfirmenn: Nei, herrar mínir og
frúr, við siglum ekki á íslandsmið
til að verja landhelgisbrjóta
vegna þess að við teljum málstað
íslendinga betri en okkar.
XXX
Á Vesturlöndum hefur nú um
nokkurt skeið verið viðurkennt, að
mönnum beri réttur til að neita
herþjónustu á grundvelli trúar
eða siðfræði, það er að segja, ef
Guð og/eða samvizkan banni
þeim að drepa mann. Þessi viður-
kenning kostaði langa og stranga
baráttu, mörg mannslíf, frelsis-
skerðingu, þjáningar, fyrirlitn-
skuli sýnd og með hverjum hætti
þjóðir hljóti að afla sér virðingar.
Ekki hafa komið fram óyggj-
andi upplýsingar um, hvort Patr-
ick Gervasoni vissi um það, áður
en til afplánunar herskyldu hans
kom, að hann gæti skorazt undan
henni á grundvelli trúar eða
siðfræði, eða hvort hann vildi það
ekki vegna þess að ástæður hans
væru í reynd pólitískar. Hinsveg-
ar er upplýst að stjórnvöld í
Frakklandi geri sitt til að hamla
gegn því, að vitneskju um þessa
valkosti sé haldið á lofti — þeim
er vitaskuld í mun, að sem flestir
hlýði kallinu, helzt umhugsunar-
laust, og má nærri geta hverjir
verða auðveldustu bráðir herþjón-
ustunnar.
Þegar tilgreindar eru pólitískar
ástæður er í reynd aðeins verið að
útvíkka sannfæringarhugtakið,
samvizkugrundvöllinn, og fæ ég
ekki séð annað en það eigi fullan
rétt á sér. Lífið er dýrmætasta
eign hvers manns og því kasta
menn ógjarnan á glæ. Að skylda
menn í krafti opinbers valds til að
láta það fyrir málstað, sem þeir
trúa ekki á, er í mínum augum
jafn vítavert og morð og mannrán
borgarskæruliða í lýðræðisríki,
þar sem mönnum standa opnar
margar aðrar leiðir en valdbeiting
til að vinna sjónarmiðum sínum
brautargengi.
XXX
í grein, sem Haraldur Blöndal,
lögfræðingur, sá ágæti drengur,
skrifaði í Vísi 30. október sl. gerði
hann að umtalsefni þá menn í
Danmörku og Noregi, sem neitað
hefðu að gegna herþjónustu þar
vegna þess, að þeir væru andvígir
aðild að Atlantshafsbandalaginu.
Nafngiftirnar, sem hann valdi
þeim, ætla ég ekki að ræða, en
drepa lítillega á þau ummæli
hans, að þar sé um að ræða menn,
sem ekki beri fyrir brjósti neina
tilfinningu fyrir ættjörðinni og
líti af meiri vinarhug til fjand-
manna þjóðarinnar en hennar
sjálfrar, eins og hann komst að
orði.
Ekki fæ ég komið þessum um-
mælum og þeim hugsunarhætti,
sem þau lýsa, heim og saman við
þá virðingu fyrir einstaklings-
frelsi og skoðanafrelsi sem Har-
aldur hefur sagzt aðhyllast. Með
þessu er hann í raun að segja, að
sá, sem telur stefnu ríkjandi
stjórnar lands síns í varnarmál-
um eða einhverju öðru ranga og
neitar að láta temja sig til
manndrápa í þágu þeirrar stefnu,
hafi enga ást á landi sínu og þjóð
heldur sé, jafnvel meðvitað, að
vinna að hagsmunum andstæð-
inga hennar, hverjir svo sem þeir
kunna að vera. Eitthvað minnir
þetta á sjónarmið harðskeyttustu
hernámsandstæðinga hér á landi,
sem haft hafa uppi svipað orðfæri
um stuðningsmenn aðildar að
Atlantshafsbandalaginu, sakað
þá um þjónkun við bandaríska
hagsmuni og um svik við land og
þjóð. í báðum tilfellum láta menn
stjórnast af ofstækisfullri trú á
að sú skoðun, sem þeir hafa á
málunum sé afdráttarlaust og
óumdeilanlega „rétt“, og að þeir
sem öðru vísi hugsa séu nánast
landráðamenn. Að fylgismönnum
hinna andstæðu skoðana kunni að
þykja jafn vænt um land sitt og
þjóð kemur víst alls ekki til
greina, eða hvað?
Haraldur veit þó vel, að þótt
meirihluti íbúa þessara norrænu
þjóða telji aðild að Atlantshafs-
bandalaginu skársta kostinn í
varnarmálum er það ekki nokkur
sönnun fyrir því að svo sé — (sem
betur fer hefur aldrei á það reynt
og við skulum vona, að aldrei fáist
úr því skorið — á meðan er þessi
kostur a.m.k. ekki verri en hver
annar). Þetta sannar ekkert ann-
að en að minnihlutanum hefur
ekki tekizt að sannfæra nógu
marga um að stefnan sé röng,
meirihlutinn vill þetta og því er
þetta svona. Að lögsækja menn
fyrir að neita að gegna herþjón-
ustu á grundvelli andstöðu gegn
aðild að Atlantshafsbandalaginu
sýnir ekkert annað en veikleika
þessa meirihluta.
Eitt-er nefnilega að beygja sig
fyrir því í lýðræðisríki að stefna
meirihlutans verði ofan á, þó
maður sé henni andvígur og
annað að ganga undir vopnaburð í
nafni hennar og lýsa sig reiðubú-
inn að láta lífið fyrir hana. Því
hví í ósköpunum skyldu menn láta
lög tilfallandi meirihluta hverju
sinni gera sig að vígvélafóðri í
þágu málsstaðar, sem þeir telja
rangan. Sá málstaður, sem sam-
kvæmt ákvörðun meirihlutans,
telst „réttur" í dag, kann að
teljast „rangur" á morgun. Því er
eins gott að láta sannfæringu sína
og samvizku ráða því í hvors nafni
maður vill berjast og deyja. Rétt-
urinn til að neita herþjónustu á
pólitískum grundvelli ætti því að
vera skýlaus og sjálfsagður.
XXX
I máli Gervasonis hefur mikil
áherzla verið lögð á, að „lög séu
lög og lögum beri að hlýða".
Vissulega er ég þeirrar skoðunar,
að samskiptum einstaklinga í
samfélagi og raunar líka þjóða
heims verði bezt og eigi aðeins að
skipa með lögum. En um gildi
laga, lagasetningu og lagafram-
kvæmd er lengi hægt að deila, svo
og um það hversu nærri einstakl-
ingunum sé hægt að ganga með
lagasetningu og kröfum um lög-
hlýðni, hvenær lög séu orðin þess
eðlis, að þau samræmist ekki
réttarvitund manns og samvizku.
Ótal spurningar leita á. Hvað til
dæmis um lög einræðisríkis — ber
að virða þau jafnt lögum lýðræð-
isríkis? Við hvað eigum við, þegar
við tölum um lýðræðisríki? Hvað
um samræmi milli laga? Getur
eitt ákvæði laga bannað mann-
dráp, annað ákvæði leyft mann-
dráp og enn eitt ákvæði fyrirskip-
að manndráp við einhverjar til-
teknar kringumstæður? Hvað um
afstöðuna milli ríkisréttar og al-
þjóðaréttar? Grundvallarhugsun í
alþjóðlegum mannréttindaákvæð-
um er sú, að allir menn eiga rétt
til lífs. frelsis og mannhelgi.
Þessi eru viðurkennd helgustu
réttindi hvers manns. Ég vil leyfa
mér að halda því fram, að jafn-
helgur skuli vera rétturinn til að
virða þessi réttindi — til að neita
að skerða þau að skipun einhverra
tilfallandi valdhafa, eða tilfall-
andi meirihluta þingmanna. Ég
viðurkenni rétt löggjafarvalds
ríkis míns til að banna mér, að
viðlagðri þungri refsingu, að
drepa menn, svipta þá lífi, frelsi
og mannhelgi — en ég geri líka þá
kröfu, að ríkið viðurkenni á móti
rétt minn til að láta það ógert.
5. nóv. 1980,
Margrét R. Bjarnason.