Morgunblaðið - 20.11.1980, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 20. NÓVEMBER 1980
Beggja skauta byr
Þegar ég hafði lesið skáldsög-
una Pelastikk einu sinni, fannst
mér ég yrði að lesa á ný þær sögur
Guðlaugs Arasonar, sem áður
voru komnar frá hans hendi.
Fyrsta bók hans var mér þá ekki
tiltæk, en ég las bæði Víkursamfé-
lagið og Eldhúsmellur, vildi at-
huga, hvort ég hefði ekki vanmetið
þær og meðal annars komast að
raun um, hvort ekki gætti þar þess
jákvæða og sannmannlega hug-
blæs, sem gætir svo mjög í
seinustu skáldsögu Guðlaugs, að
það gefur henni stórum aukið
gildi. En ég hafði ekki erindi sem'
erfiði af lestri þessara tveggja
bóka, sem að ofan getur. Mér
virtist sem áður, að hin kaldlega
ádeila í Víkursamfélaginu hitti
ekki í mark, miðað við þær
aðstæður, sem skáldið lýsir, og
mér fannst þær persónur, sem þar
koma fram, jafnlítið eftirminni-
legar og þegar ég las söguna nýja
af nálinni.
Svo voru það þá Eldhúsmellurn-
ar. Sú saga vitnar um mun fastari
tök á efninu en Víkursamfélagið
þó að hún sé engan veginn mark-
tækur spegill hjónabandsins sem
þjóðfélagslegrar meinsemdar, eins
og mér hefur virzt hún hafa verið
skilin. Togaraskipstjórinn er alls
ekki góður og gildur fulltrúi karl-
kynsins, svo grófum og dökkum
dráttum sem hann er dreginn. Þá
er það kvenkynið. Höfundurinn
sér það réttilega, að Anna Dóra,
kona skipstjórans, nægir þar ekki,
svo veil og ráðþrota sem hún er
orðin, þrátt fyrir það, að hún
hefur notið allra þeirra „lífs-
gæða“, sem hafa verið lengi og eru
enn keppikefli flestra í hinu verð-
bólguþjáða íslenzka þjóðfélagi.
Svo kemur þá til sögunnar í
hinum seyðfirzka smábæ ná-
frænka Önnu Dórú, Fanney að
nafni, sezt að hjá frænku sinni og
fer að vinna í frystihúsi. Hún
hefur draugfull orðið sér úti um
þrefalda nauðgun, orðið ólétt, flú-
ið til Danmerkur til þess að láta
eyða fóstrinu. Hún hefur síðan
sezt að um skeið í Kaupmanna-
höfn og komizt þar í náin kynni
við eiturlyfjaneytendur og kynvill-
inga, sem eru svo svæsnir komm-
únistar, að þeim dugir ekki bylt-
ing með rússnesku eða kínversku
sniði, heldur mun „róttækari"
gerbreytingar. Afnema skal
hjónabandið, fangelsi flestra
kvenna, og í stað þess skulu koma
„kommúnur", þar sem búa al-
frjálsir hópar karla og kvenna
sem hafa kynmök eftir vild á báða
bóga. Um viðhorfin við kristinni
trú er það að segja í slíku
samfélagi, að litið er á Krist sem
kynveru, er hafi engan greinar-
mun gert á karli og konu. Sjálf er
Fanney orðin kynóð og lætur sér
jafnt sæma svölun hvata sinna hjá
kvenmanni sem karlmanni, og án
Greinarkorn
um skáldsögur
Guðlaugs
Arasonar
þess að Önnu Dóru verði það
sjálfri ljóst, líður ekki á löngu, unz
Fanney er vel á komin með að
gera hana lesbíska. Það er til
marks um hve algert er siðleysi
Fanneyjar að hún lætur sér í léttu
rúmi liggja sjálfsmorð að nokkru
vangæfs sjómanns, sem hún tælir
til samfara við sig en svíkur síðan.
Hún unir ekki til lengdar í hinu
tiltölulega fámenna seyðfirzka
samfélagi. En áður en hún flýgur
á brott, er hún látin gera því
hlutverki fullnaðarskil, sem höf-
undur sögunnar hefur ætlað
henni. Það er efnt til afmælis-
veizlu í húsakynnum Önnu Dóru,
og þangað er boðið sex giftum
konum. Þar er veitt áfengi, og þar
losnar um málbeinið á konunum,
enda ýtir Fanney vitaskuld undir,
að þær leysi frá skjóðunni. Það
kemur svo í ljós, að allar hafa þær
við eitthvað meinlegt að stríða í
hjónabandinu, og Fanney, sem
nýlega hefur orðið þess vís, að
dóttir Önnu Dóru, þarna ekki
viðstödd, hefur lent í ósátt við
bónda sinn, þykist skáka í hróks-
valdi, þegar hún kveður upp þann
döm að 91 af hverju hundraði
giftra kvenna á íslandi séu fang-
elsaðar eldhúsmellur. Hlýtur svo
ekki lesandinn að vera henni
sammála? Ekki að mínum dómi.
Ég held, að ég hafi lært af
Guðmundi skáldi Friðjónssyni
orðið „stórveldi smámunanna". Ég
hygg, að flestar eiginkonur hafi
kynnzt því og afleiðingum þess í
hjónabandi sínu, og margar þeirra
viðurkennt, að þetta stórveldi
væri meinvættur, sem ekki mætti
verða þeim örlagavaldur. Víkjum
svo að veizlukonum sögunnar. Þær
eru samsefjaðar af áfengi og undir
lausmælgi þeirra er ýtt af Fann-
eyju, þeirri „glæsikonu" sem hefur
hafnað hlutskipti eldhúsmellunn-
ar og kosið í staðinn kynvillu,
ábyrgðarleysi og hömlulaust
lauslæti. Hvað svo að morgni?
Undrun, iðrun, eftirsjá, heit um að
þetta skuli ekki henda þær aftur.
En hvað sem þessu líður þakka ég
skáldinu fyrir að gefa mér tæki-
færi til að bera fram tvær óskir
við íslenzkar konur, sem komnar
eru til vits og ára. Önnur er sú, að
þær beiti sínu mjög svo mikla
áhrifavaldi til þess, að núverandi
ástand í þjóðfélaginu verði tekið
svo föstum tökum til úrbóta, að
það svipti ekki áður en varir
uppvaxandi kynslóðir möguleikum
á að lifa mannsæmandi lífi á
þessu landi. Hin, að íslenzkar
konur láti ekki baráttuna fyrir
jafnrétti við karlmenn formyrkva
fyrir sér þau dásamlegu sérrétt-
indi að bera barn undir brjósti,
leggja það síðan við móðurbrjóst
og loks leiða það á braut til
farsældar sér og öðrum.
Þegar hér er komið, hef ég orðið
mér úti um fyrstu skáldsögu
Guðlaugs Arasonar, Vindur, vind-
ur, vinur minn. Sú saga hefur
verið lítið rædd, enda svo sérstæð
að gerð, að ég er ekki viss um, að
allir, sem hafa á henni byrjað,
hafa lesið hana til enda. Hún er og
alllangdregin framan af og raunar
nokkur dul yfir sögumanninum
lengi vel, hann auk þess orðið að
kynjakind í augum ýmissa les-
enda, eins og hann raunar er að
mati þeirra fáu persóna sem við
sögu koma. En um mig er það svo,
að ég dái og undrast hinn unga
höfund sakir þess, hve mér virðist
honum takast að gera skil jafn-
Bókmenntlr
eftir GUÐMUND
G. HAGALÍN
viðkvæmu og vissulega nokkuð
furðulegu efni. Þar fer sem sé
saman allt að því sjúklegt einræni
— og víðari sýn á dásemdir
sköpunarverksins og töfra þess
heldur en flestum er gefin, jafnvel
þótt góðskáld séu. En minnist þess
alltaf öðru hverju við lesturinn, að
þá er ég hafði staðið upp úr
margra vikna sjúkdómslegu að-
eins þrettán ára gamall, vakti
fyrir mér svipað söguefni, þó að ég
treystist ekki til að forma það, en
síðan skaut því upp aftur veturinn
1917—’18 og þá hóf ég að rita
sögu, sem ég kallaði Son nætur-
innar. Ég glímdi talsvert við þetta
verkefni, en lagði það síðan að
fullu til hliðar, þar eð mér virtist
ég ekki ná á því þeim stíl- og
frásagnartökum, sem væru við
hæfi. En við lestur Vindur, vindur,
vinur minn, sá ég aftur og aftur
fyrir mér drengsnáða, sem öllum
óvitandi lá vakandi í rekkju sinni,
hlustandi hugfanginn á samleik
storms og sjávar, sem gnúði fjörur
og svarraði á skerjum og hleinum,
hvort tveggja náttúruaflið talandi
tungum, sem barnssálin fær til-
einkað sér og notið varanlega. Ég
m
Guðlaugur Arason
mun oft grípa þessa bók, og þá
ekki sízt, ef það á ennþá fyrir mér
að liggja að lesa nýtt skáldrit eftir
Guðlaug Arason.
Frá því að ég var orðinn því viti
borinn að geta numið af athygli og
nokkrum skilningi mál manna,
hlýddi ég á ýmist hetju- eða
harmsögur úr lífsbaráttu vest-
firzkrar alþýðu, og brátt kom þar,
að ég varð skipstjóri og síðan
útgerðarmaður mikils flota, en
vissulega þurfti ímyndunaraflið
að hafa fyrir að gera þann flota að
leikrænum veruleika. En ekki liðu
mörg ár, unz ég varð virkur
þátttakandi að sjósókn á farkost—
um, sem tilheyrðu í rauninni þrem
tímabilum í íslenzkri bjargræðis-
sögu. Það er því næsta eðlilegt, að
mér hefur jafnan verið ánægja að
lestri bóka, sem fjalla um sjó-
mennsku og fiskveiðar. Annars
var það svo, að þó að mér þætti
skemmtilegt að draga fisk, þegar
hann var ör, hafði ég í rauninni
meira gaman að siglingu í vondum
veðrum og þeim félagsskap, sem
fylgdi sjómennskunni á seglskip-
um, þar sem áhöfnin var tíu til
tólf manns, er ekki komu í heima-
höfn nema sjö, átta sinnum á þeim
fimm mánuðum, em voru árlegur
veiðitími flestra þiiskipanna
vestra. Mér fannst beinlínis
spennandi að vera á þiljum í
hörku hríðarbyl, og margt skrýtið
og skemmtilegt bar á góma í
hásetaklefanum, þegar legið var
einhvers staðar í landvari. Svo fór
mér þannig við lestur seinustu
skáldsögu Guðlaugs Arasonar, að
þó að ég hefði aldrei verið háseti á
síldveiðum, fannst mér, að ég væri
að endurlifa bernsku mína og
æsku, og mér til mikillar ánægju
varð ég þess hvergi vís í lýsingum
á vinnubrögðum, að rangt væri frá
skýrt eða neytt til áhrifa ýkjum
eða öfgum. Én ég get ekki stillt
mig um að minnast á það, að
skáldið hefði til skilningsauka
sums staðar getað notað íslenzk
orð í stað erlendra, þar sem hann
lýsir vinnu við veiðarnar. Hér læt
ég þess þá líka getið, að í þessari
bók hans eins og þeim fyrri eru
gjarnan meiri eða minni misbrest-
ir á meðferð málsins. Bendir það
til þess, að ekki hafi verið nægi-
Iega vandað til lesturs handrits og
prófarka.
Svo er þá að víkja að því, sem
gerir þessa sögu öðru fremur að
sérstæðu og merku skáldriti, en
það er lýsingin á Loga, dreng á
níunda ári, sem er á síldveiðiskipi
heila vertíð, vinnur þar af áhuga
allt, sem honum er hugsanlega
unnt, verður eftirlæti áhafn-
arinnar og fær í vertíðarlok að
launum fimmþúsund krónur, ekki
sem hlut, heldur sem verðlaun —
og það sem mest er: Hann hefur
tekið út meiri andlegan þroska á
nokkrum vikum heldur en á sinni
raunar ennþá ekki löngu skóla-
göngu. Ég hef orðið þess vís, að
ýmsum lesendum hefur fundizt
það með ólíkindum, að svo ungur
drengur sé látinn fara í veiðiför
eftir veiðiför, hvernig sem viðrar
og fái öðru eins áorkað og sagan
segir af Loga. En ég þekki mér
nærtækt dæmi þess, að annað eins
hefur raunverulega áður gerzt.
Ólafur heitinn, bróðir minn, fór
undir lok vorvertíðar á færaskip,
reyndist þar mæta vel og kom um
haustið heim með drjúgja björg í
bú. En sleppum því. Skáldinu
tekst að lýsa Loga litla þannig í
öllu, sem hann kemur nærri í
sögunni, að ég finn engan bláþráð
á þræði hans til vaxandi getu,
skilnings og þroska.
Hann hefur ekki verið neitt
skólaljós, því að enn hefur hann
ekki sannfærzt um það, að honum
sé nauðsyn að læra að lesa og
skrifa en hann hefur heyrt kenn-
arann fræða börnin um nytjafiska
og geta þess, að ýsan haldi sig
fyrst og fremst á sandbotni. Þetta
setur hann á sig, því að honum
virðist að það munu geta komið
honum að gagni í framtíðinni —
og er þetta eitt af því í þessari
sögu, sem vert er að muna og taka
tillit til við fræðslu barna. Logi
litli er þegar í upphafi sögunnar
orðinn gæddur ríkri hvöt til öflun-
ar bjargræðis handa heimili móð-
ur sinnar, sem var í nokkur ár
ekkja, en er gift á ný, þegar sagan
hefst. Þó að það ýfi ávallt harma
hennar, að minnast á sinn látna
eiginmann, hefur hún sagt synin-
um sitthvað af hinum mikla sjó-
sóknara og aflamanni, sem
drukknaði, þegar sonurinn var svo
ungur að hann man hann aðeins
frá einu atviki. Drengurinn harm-
ar það mjög að vera föðurlaus en
það verður honum huggun og hvöt
til dáða, að setja sér að feta í
fótspor hins mikla dugnaðar- og
aflamanns. Móðirin innrætir
drengnum trú á guð, sem búi á
himnum og heyri bænir barna
sinna, og svo finnst þá drengnum,
að faðir sinn, sem hvílir í sjónum,
hljóti að heyra í hafdjúpið óskir
og bænir engu síður en guð í sinn
himin. Hann finnur svo út þá
aðferð til að tryggja áheyrn
föður síns, að dýfa hendinni niður
í sjóinn, þegar hann ber fram
óskir eða bænir. Og þar kemur, að
trúin á hinn drukknaða föður og
þann, sem á himnum býr, er orðin
svo samruna, að Loga litla verður
Heiðarbýlið
Jón Trausti:
HEIÐARBÝLIÐ I —II.
285 bls.
Alm. b<)kafélagið.
1980.
FYRIR nokkru sendi Almenna
bókafélagið frá sér Höllu Jóns
Trausta. Nú kemur framhaldið,
Heiðarbýlið. Ritsafn Jóns Trausta
hefur stöðugt verið á markaði
síðustu áratugina og örugglega
mikið keypt og lesið þannig að það
mun vera í margra höndum. Því
væri vonlítið að taka svona út úr
eitt verk og gefa út sérstaklega
væru skáldverk Jóns Trausta ekki
slík sem þau eru. En slíkt er
lífsmagn þeirra og skírskotun að
þau munu seint fyrnast. Jón
Trausti höfðaði alltaf beint til
lesenda, skrifaði með það fyrir
augum að almenningur læsi verk
sín og — hefði gaman af þeim!
Þess konar alþýðleg afstaða til
skáldskaparins hefur ekki alltaf
verið vel séð af lærðum mönnum
sem hættir til að meta skáldskap-
argildi verka í öfugu hlutfalli við
vinsældir. Enda varð sú raunin
um Jón Trausta, hann fór mjög í
taugarnar á ýmsum bókmennta-
mönnum um sína daga. Þeir tóku
að lítilsvirða hann Ijóst og leynt.
Og þá gerðist það sem oft gerist
undir þvílíku fargi. List hans
hrakaði, hann tók að skrifa lakari
skáldverk. En þá var hann að vísu
búinn að leggja grundvöllinn að
þessum sagnabálki sínum fyrsta,
sem hann hóf jafnframt að skrifa
undir höfundarheitinu sem nú
orðið er eitt í minnum haft;
skírnarnafnið, Guðmundur Magn-
Jón Trausti
ússon, muna fæstir. Fyrst vissi
enginn hver Jón Trausti var og á
meðan naut höfundurinn ákjósan-
legs vinnufriðar. Ekki skal því
haldið fram hér að Halla og
Heiðarbýlið sé af þeim sökum
hans besta verk. En óneitanlega
fór þetta saman: friður og næði til
vinnu og stórkostlegur árangur.
Heiðarbýlið er í víðtækum
skilningi sögulegt skáldverk. Sag-
an gerist á seinni hluta nítjándu
aldar þegar — ótrúlegt en satt —
þröngt var orðið um íslendinga í
okkar stóra landi!
Ungt fólk sem vildi byrja bú-
skap, hafði stundum ekki nema
um tvo kosti að velja: að flytjast
til Vesturheims eða fá til ábúðar
eitthvert eyðibýlið, sem aðrir
höfðu ekki viljað nýta um sinn, oft
á heiðum uppi. Um þetta leyti
efldist byggð á heiðum á Norð-
Austurlandi, byggð sem hélst að
nokkru fram yfir aldamót og á
stöku stað talsvert lengur. Heiðar-
býlin áttu eftir að nýtast fleirum
en Jóni Trausta til skáldsagnar-
gerðar, þau gengu í arf til Hall-
dórs Laxness þar sem svo vildi til
að Laxness samdi höfuðverk sitt,
Bókmenntlr
eftir ERLEND
JÓNSSON
Sjálfstætt fólk, einmitt um bónda
á þess konar býli. Stúdentar hafa
stundum spreytt sig á að bera
saman Heiðarbýlið og Sjálfstætt
fólk og kann það verkefni að-vera
auðvelt eða erfitt, allt eftir því
hvernig á því er tekið.
Jón Trausti var frásagnarglað-
astur allra íslenskra skáldsagna-
höfunda. Ritsafn sitt hið mikla
skrifaði hann mestallt á svo sem
hálfum öðrum áratug — allt í
hjáverkum! Síðustu árin var hann
skrifari í Stjórnarráðinu og mun
þá hafa notið þeirra fríðinda að
hætta störfum klukkan fjögur dag
hvern, og þá vafalaust einnig á
laugardögum. Annars var hann