Morgunblaðið - 20.11.1980, Blaðsíða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 20. NÓVEMBER 1980
Um áramótin næstu, þegar
skipt verður um mynt, ætlast
fólkið í landinu alveK áreiðanlega
til þess, að tímamót veröi í
efnahagsmálum okkar. Það væri
fáránlegt að stofna til allrar
þeirrar fyrirhafnar og kostnaðar,
sem þétta hefur í för með sér, ef
ekki væri um leið stefnt að
þýðingarmeiri markmiðum. Það
má ekki gerast, að haldið verði
áfram á sömu braut, og nýja
myntin eyðilögð líka, jafnvel áður
en farinn er af henni málmgljá-
inn.
Hér er ekki verið að fara fram á
að einhver færi fórnir, „aðeins" að
menn gerist nú ofurlítið skynsam-
ir og ábyrgir.
I nýjustu bók sinni segir hag-
Björn Steffensen:
Burt
fræðingurinn heimskunni, jafnað-
armaðurinn J.K. Galbraith, að
velgengni Þjóðverja og Austurrík-
ismanna, og ekki síst Svisslend-
inga, í efnahagsmálum, byggist á
því, að í þessum löndum sé það
fortakslaus regla, að forustumenn
launþega láti kanna það vandlega
hverju sinni, hversu miklar kaup-
kröfur megi gera án þess að
ofbjóða ríkjandi verðlags- og efna-
hagskerfi landanna, og án þess að
kostnaðaraukinn, sem af kaup-
hækkun leiðir, hrófli við almennu
verðlagi. Slík ábyrg forusta laun-
þega sé raunar algert skilyrði
þess, að hægt sé að hafa stjórn á
efnahagskerfi lands, þar sem ekk-
ert „æðstaráð" sé með í spilinu.
Ekki leikur vafi á, að önnur
aðalorsök ófara okkar í kjaramál-
um og þar með efnahagsmálum
öllum, stafar af því, að það
gagnkvæma traust stjórnvalda og
verkalýðsforustu, sem þarna er
lýst, er ekki til í okkar þjóðfélagi.
Hin höfuðorsök ófarnaðarins,
og sú sem aðal sökina á, er
sjálfvirka vísitöluviðmiðunin, sem
nú ætti brátt að vera búin að lifa
sitt fegursta, enda þýðingarlaust
að reyna að stöðva verðskrúfuna
meðan vísitalan leikur lausum
hala.
Þegar byrjað var að greiða
vísitölubætur á laun, í ársbyrjun
1940, virtist það vera skynsamleg
ráðstöfun. Strax og heimsstyrjöld-
in síðari hófst tók vöruverð á
erlendum markaði að hækka.
Sama gerðist brátt með innlendar
vörur og þjónustu, einkum eftir að
landið var hernumið. Og þar sem
útflutningsvörur okkar hækkuðu
líka í verði, gátu atvinnuvegirnir
staðið undir hækkandi kaupgjaldi.
Voru verðhækkanirnar þannig á
undan launahækkununum á þess-
um tíma, eins og gefur að skilja.
Síðar urðu á þessu endaskipti hjá
okkur.
Nú var það reynslan frá ófriðn-
um 1914—18, að verðlag lækkaði
nokkuð aftur er leið frá stríðslok-
um, svo og kaupgjald, þótt ekki
færi þetta nándarnærri niður í
það, sem áður var. Bjuggust hag-
fróðir menn við, að eins færi eftir
lok styrjaldarinnar síðari. Með því
nú að miða við vísitölu þann þátt
kauphækkananna, sem stöfuðu af
hækkun vöruverðs og þjónustu, en
telja til grunnkaups þann þáttinn,
sem átti rót að rekja til meiri
afkasta og aukinna umsvifa og
fenginn var með kjarasamningum,
átti að koma af sjálfu sér, fyrir
tilstilli vísitölunnar, að kaup
lækkaði í kjölfar lækkandi vöru-
verðs, að ófriðnum loknum.
En í lok styrjaldarinnar síðari
með
var brezki hagfræðingurinn
heimskunni, John M. Keynes,
kominn til sögunnar og voru hans
ráð notuð í uppbyggingunni eftir
stríð, en ekki ráð Gustav Classels,
hins sænska, sem þóttu heillavæn-
legust eftir fyrra stríð, og sem
þeir Chruchill og Jón Þorláksson
létu báðir blekkjast af, en Cassel
varð ráðgjafi Þjóðabandalagsins
og predikaði sparnað og „sterkan"
gjaldmiðil.
Verðlækkanirnar eftir síðari
styrjöldina komu því aldrei, að-
eins hægði mjög á verðhækkun-
um, en vísitalan okkar var áfram í
gangi og magnaði verðbólgu, fyrst
hægt og sígandi (í febr. 1950 var
tímakaup Dagsbrúnar, með vísi-
töluálagi 9 kr. 24 aurar, í febr.
1960 20 kr. 67 aurar). Á valdatíma
Viðreisnar, á 7. áratugnum, voru
kjaramálin næst því að vera
viðunandi, svo sem allir vita, en
þegar vinstri stjórn kom til, í
byrjun 8. áratugsins keyrði fyrst
um þverbak í þessu efni.
Reynslan sýndi þannig brátt, að
þó að vísitalan gæti verið nothæft
tæki á ófriðartímum, til að kom-
ast hjá stöðugum vinnudeilum,
þegar allt verðlag fer mjög ört
hækkandi, þá er hún með öllu
ónothæf á öðrum timum. Þá varð
líka augljóst hvílikur háskagripur
vísitalan getur verið í höndum
ófyrirleitinna og óábyrgra félags-
málaskúma og framagosa. Þegar
vísitöluskrúfan bættist ofan á
ótakmarkaðan rétt til að knýja
fram grunnkaupshækkanir að
vild, með lögverndaðri valdbeit-
ingu, þá höfðu samtök launafólks
náð slíku steinbítstaki á stjórn-
völdum, að í raun jafngilti þetta
því, að stjórn landsins væri flutt
út á götu, ef ekki var skynsamlega
með þessi miklu völd farið, og af
fyllztu ábyrgð.
Og eins og flestum er ljóst: það
Björn Steffcnsen
skilgreint, umfram það, að ein-
hver fann á sínum tíma upp
spakmælið „mannsæmandi lífs-
kjör“, og þótti hafa hitt naglann á
höfuðið, enda oft til þessa vitnað
til réttlætingar skeleggum aðgerð-
um í kjaradeilum.
Ekki veit ég þó hvort til er
nokkur formúla fyrir því hvað
þurfi til að geta talist lifa „mann-
sæmandi lífi“, en hitt er mér
kunnugt, að við vorum til skamms
tíma í hópi þeirra 8 þjóða heims,
sem hæstar höfðu meðaltekjur á
mann. Ég veit líka að við erum í
hópi þeirrar jarðarbúa, sem hafa
um sig mest þægindi, eiga t.d.
tiltölulega flesta bíla, sjónvarps-
tæki, heimilistæki og síma, svo að
eitthvað sé nefnt, auk þess sem
furðu stór hluti þjóðarinnar liggur
vísitöluna
hörmulega skeði, að forusta
launafólks hefur um langt árabil
ekki reynst þessum vanda vaxin.
Þess vegna er nú komið sem komið
er.
Vegna afkasta ísienzkra sjó-
manna, langt umfram það, sem
annars staðar gerist, og þeirrar
góðu afkomu, sem af því hefur
leitt, höfum við þá sérstöðu í
efnahagskerfi þjóða heims, að
teljast í hópi „velferðar þjóðfé-
laga“, þó að við að hinu leytinu
flokkumst undir vanþróaðar þjóð-
ir, höfum enda þegið Marshall-
hjálp og fleiri þess háttar trakter-
ingar, ofan á allan stríðsgróðann.
Það er svo spurning, sem vand-
svarað er, hvers vegna okkur,
„þessari gáfuðu þjóð“ virðist með
öllu fyrirmunað að geta skipt með
okkur þessum gæðum, án þess það
í hvert sinn leiði til eins konar
hernaðarástands, sem oft varir
mánuðum saman. Þá er kröfu-
harkan svo tillitslaus og vanhugs-
uð að ekki er litið við neinum
upplýsingum sómakærra embætt-
ismanna um hagsmál þjóðarinnar,
sem leitt gæti til skynsamlegra
málaloka (eins og sjálfsagt þykir
ætíð í áðurnefndum Iöndum Mið-
Evrópu), heldur er ævinlega
þröngvað í gegn svokölluðum
samningum, sem eru nánast að-
eins óskalisti launþegaforustunn-
ar og koma oftast því einu til
leiðar að auka á verðbólgu og fella
gengi krónunnar.
Líklega er það vegna endur-
minningarinnar um mikla fátækt
lengst af á undanförnum öldum,
að við kunnum okkur ekki hóf í
kröfugerð, þegar við erum loks
farin að safna holdum, svo að um
munar, og göngum þá feti framar
en skynsamlegt er, í sókninni til
stöðugt aukinna lífsþæginda.
Aldrei hefur þó endanlegt tak-
mark lífsgæðakapphlaupsins verið
að staðaldri í sólbaði suður við
Miðjarðarhaf. Ótrúlega stór hópur
af konungakyninu hefur jafnvel
haft fjárráð til að sýna í verki,
fyrir sitt leyti, hvernig lifa á
„mannsæmandi lífi“, með því að
taka upp þess háttar lifnaðar-
hætti, bæði heima og heiman, sem
engum manni eru sæmandi.
Við erum þannig engir bón-
bjargamenn og gætum þess vegna
leyft okkur þann munað að stunda
ofurlitla skynsemi, slegið t.d. 5—
10% af veislufagnaðinum. Þar
með gætum við farið að mylja
ofurlítið úr erlendu skuldunum, í
stað þess háskalega kæruleysis að
stórauka þær ár frá ári, og loks
kemur svo rúsínan í pylsuendan-
um: sérfróðir segja að ef við
högum okkur skynsamlega og los-
um okkur að mestu við verðbólg-
una, nruni afkoma þjóðarinnar við
það geta batnað um allt að
fjórðung, vegna þess, m.a. hve
heilbrigt efnahagslíf, með stöðugu
verðlagi, hóflegum vöxtum, sparn-
aði, og um leið verulegu framboði
rekstrarfjár, er hvetjandi fyrir
allt framtak, og eykur áhuga til
framkvæmda, og þar með atvinnu
í landinu. Hér sannast það, sem ég
sagði í upphafi þessa greinarstúfs,
að ekki er verið að fara fram á að
neinn færi fórnir, „aðeins" að
menn gerist ofurlítið skynsamir
og ábyrgir.
En hvernig á að standa að því að
ná þessu marki?
Sem svar við því ætla ég að
vitna í enn eitt stórmennið í hópi
hagfræðinga 20. aldarinnar, F.Á.
Hayek.
Ég þykist muna það rétt, að
þegar hann var hér á ferð ekki alls
fyrir löngu, lét hann orð falla
eitthvað á þá leið, að þegar lækna
ætti óðaverðbólgu, væri því eins
farið og þegar ráða þyrfti niður-
lögum annarra hættulegra sjúk-
dóma, þá hrykkju smáskammta-
lækningar skammt til. Ekkert
dygði þá nema mæta vandanum
með vel samstilltri leiftursókn.
Og heróp þessarar leiftursóknar
á að vera: Burt með vísitöluna.
Ábyrg og þjóðholl vinnubrögð
forustu launafólks!
Björn Steffensen
„Hildarleikur
á hafinu“
Ný saga eftir Hammond Innes
ÚT ER komin skáldsagan
Hildarlcikur á hafinu eftir
breska höfundinn Hammond
Innes. Þetta er fjórtánda bók
hans sem út kemur á íslensku.
Útgefandi er IÐUNN. Sagan
skiptist í tvo hluta: Strandið
og Sjórétturinn. Fjallar hún
um rannsókn á dularfullum
atburðum sem gerst hafa um
borð í skipinu „Mary Deare“
sem finnst á reki yfirgefin á
Ermarsundi. „Það var talað
um skipið sem brotajárn beint
af öskuhaugunum," segir á
kápubaki. „I fjörutíu ár hafði
það öslað höfin, strandað
tvisvar og í tveim heimsstyrj-
öldum hafði þrisvar verið
skotið á það tundurskeytum.
Einn marsdag kom það sigl-
andi..
Hildarleikur á hafinu er
liðlega tvö hundruð síðna bók.
Anna Valdimarsdóttir þýddi
söguna sem prentuð er hjá
Prentrún sf.
HILDARLEIKUR
A HAFINUinnes'OND
‘f i -, s:
Þórður Jónsson skrifar:
N óbels verðlaun
í eðlisfræði
í ár hlutu tveir bandarískir
öreindafræðingar, Fitch og Cron-
in, eðlisfræðiverðlaun Nóbels fyrir
tilraunir, er gerðar voru fyrir
tveimur áratugum og vöktu mikla
athygli. Þótt tilraunirnar séu
fjarri raunveruleika daglegs lífs,
snerta þær grundvallarlögmál
eðlisfræðinngar og eru niðurstöð-
urnar talsvert forvitnilegar.
Guðmundur Finnbogason smíð-
aði orðið tvíhorf yfir það hugtak
sem á útlendum málum nefnist
symmetri. Hlutur er sagður vera
tvíhverfur, ef honum má skipta í
tvo hluta, þannig að annar sé
spegilmynd hins. Orðið symmetri
er hins vegar oft notað í víðtækari
merkingu en þessari. Ég leyfi mér
að þýða symmetri með orðinu
samhorf og segi, að hlutur sé
samhverfur ef á honum er unnt að
gera einhverja aðgerð þannig að
hluturinn sé hinn sami á eftir.
Kúla er óbreytt ef henni er snúið
um ás, sem liggur í gegnum miðju
hennar. Við segjum því, að kúla
hafi snúningssamhorf eða sé
snúningssamhverf.
Ef við trúum því, að eitthvert
lögmál eðlisfræðinnar sé óháð
tíma, þ.e. niðurstöður tilraunar í
dag eru hinar sömu og á morgun,
þá segjum við, að lögmálið sé
tímahliðrunarsamhverft. Á sama
hátt eru lögmál eðlisfræðinnar
gædd rúmhliðrunarsamhorfi ef
þau eru hin sömu alls staðar.
Veröldin er tíma- og rúmhliðrun-
arsamhverf, að því er bezt er
vitað, þótt sú skoðun þekkist, að
óreglu í braut tungls um jörðu
megi skýra með því, að þyngdar-
krafturinn fari þverrandi.
Við höfum þá vonandi skýrt
hugtakið samhorf nægilega vel til
að við getum gert okkur ljóst
inntak tilrauna Fitch og Cronins.
Eitt helzta verkefni eðlisfræðinn-
ar er að uppgötva, hvaða samhorf
ríkja í náttúrunni. Til að mynda
má spyrja, hvort veröldin sé
spegilsamhverf. Með því er átt við,
hvort eðlisfræðingiy, sem athug-
aði veröldina í spegli, kæmist að
sömu niðurstöðu um eðlisfræði-
lögmálin og kollegar hans. Auðvit-
að lítur heimurinn allt öðru vísi út
í spegli en við eigum að venjast.
Erfitt er að lesa prentað mál í
spegli. Við gætum hins vegar tekið
bók, prentað spegilmynd hennar
og lesið hana í spegli. Slíkt bryti
ekki í bága við neitt eðlisfræðilög-
mál. Um langan aldur var hald
manna, að veröldin væri spegil-
samhverf, en árið 1957 var sýnt,
að svo er ekki. Hinn veiki kjarna-
kraftur, sem m.a. er að verki í
þeim atómkjörnum, er gefa frá sér
heta-geisla, brýtur spegilsamhorf-
ið. Gerðar hafa verið tilraunir,
sem eru þannig, að séu þær
athugaðar í spegli, sjást atburðir,
sem gætu ekki átt sér stað í hinni
raunverulegu veröld.
Til þæginda skulum við kalla
spegilsamhorfið P-samhorf. Nú
skulum við ímynda okkur, að við
festum á kvikmyndafilmu myndir
af árekstri tveggja bolta og sýnd-
um kvikmyndina aftur á bak.
Ógerlegt væri að sjá af kvikmynd-
inni einni saman, að verið væri að
sýna hana aftur á bak. Annað yrði
uppi á teningnum, ef hér væri um
að ræða árekstur tveggja bíla.
Fyrra ferlið er sagt vera tíma-
speglunarsamhverft en hið síðara
ekki. Tímaspeglunarsamhorfið er
nefnt T-samhorf. Ýmsar eðlis-
fræðikenningar, þ.á m. aflfræði
Newtons, eru T-samhverfar.
Er þá komið að þriðja samhorf-
inu, sem máli skiptir í þessum
pistli. Þetta er svonefnt C-sam-
horf. Sérhver öreind í náttúrunni