Morgunblaðið - 29.11.1981, Qupperneq 44

44
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 29. NÓVEMBER 1981

I

Umsjónarmaður Gísli Jónsson______________126. þáttur
Síðasti þáttur var seint á
ferðinni í bókstafleKum
skilninfíi, og fyrir því hafa
líklejía komist inn í hann
fleiri villur en ella. Auka-ess
laumaðist inn í orðið hug-
smíð, en aðrar voru ekki
mjöt; meinleKar, þegar slepp-
ir vísunni „frá klastrara".
Hún var svona frá hans
hendi:
Varasl skallu vídeó,
vandakind er slereó.
Oróin varla, gjall og vídd,
veróa munu helur þvdd.
Er fyrr getið stuðlagalla á
vísu þessari.
Næst er þess getandi að
Kristinn Björnsson í Reykja-
vík hringdi til mín og sagðist
hafa lært afhendingu Kon-
ráðs Gíslasonar, þá er ég til-
færði, svolítið öðruvísi. Hann
hafði fyrri línuna: Horft get
ég á himin og jörð, en livor-
ugt smíðað, ekki: Hugsað get
ég um o.s.frv.
Hefst svo skreiðarþáttur.
Nafnorðið Skreið er náttúr-
lega í fyrsta hljóðskipti við
sögnina að skríða. Svo segir
á bókum að það hafi þrenns
konar merkingu: 1) hreyfing-
in að skríða, og er sú
merking dæmafá. 2) hópur,
einkum fiskiganga, en þó er
talað um skreið úlfa í gam-
alli sögu. 3) hertur þorskur,
harðfiskur, og er sú merking
miklu algengust.
Fyrst mun skrcið í hinni
þriðju merkingu hafa verið
notað um þorskgöngur sem
komu upp undir land á vorin
til þess að hrygna.
Nefndu menn þá þorsk-
veiðina skreiðfiski (hún
skreiðfiskin). Þórólfur
Kveldúlfsson hafði menn í
skreiðfiski í Vogum (Lofot-
en), en suma hafði hann í
síldveri.
Orðið skarpur merkti upp-
haflega harður, sbr. skerpa
og skorpinn, og talað var um
skarpa skreið = harðan fisk
(þorsk). Smátt og smátt
týndist einkunnin skörp úr
þessu orðasambandi, og eftir
stóð skreið eitt sér, en í
óbreyttri merkingu: harð-
fiskur, og hefur þó sér-
greinda merkingu núorðið.
Þátíð af sögninni að skríða
er í allra munni skreið, og þá
er ekki að sökum að spyrja,
að vitum ekki alltaf í stutt-
klipptum fyrirsögnum hvort
þar er á ferðinni nafnorðið
eða sögnin. Vinur minn
Sverrir Páll segist einu sinni
hafa séð fyrirsögn á baksíðu
þessa blaðs: SKREIÐ TIL
NÍGERÍU, og svo liðu nokk-
ur ár. Sér hann þá ekki á
baksíðu Morgunblaðsins:
SKREIÐ AFTUR TIL NÍG-
ERÍU. Og nú leið drjúgur
tími, og enn ber fyrir sjónir
Sverris Páls á baksíðu títt-
nefnds blaðs: SKREIÐ
FYRIR ÞRJÁR MILLJÓNIR
TIL NÍGERÍU. Það er
ábyggilega ekki lítill flugu-
fótur fyrir þessu, því að önn-
ur heimild, óháð þessari,
greinir frá beygingunni:
skreið, um skreið, frá skreið
til Nígeríu, og lýkur svo að
segja frá skreið, nema hvað
Skreiðar-Steinn yngri kvað:
Til Nígeríu skroid mod skrcid,
— skalnar sér það hafa í minni —,
að ckki þótti galan grt-ið,
svo gildan sjóð hann fvrir það heið,
þegar hann skreið með skreið í þriðja
|sinni.
Hvernig beygist orðið höld-
ur (karlk. eintala)? Umsvifa-
mikið fyrirtæki á Akureyri
hefur tekið sér þetta nafn og
er það fyrir þá sök tíð-
mæltara en ella mundi. Orð-
ið beygist ekki eins og köttur,
heldur: höldur, um höld, frá
höldi, til hölds. Orðið kemur
mjög oft fyrir í fornum
heimiidum, og í frægum
samningi, sem Islendingar
gerðu við Ólaf digra (helga)
Haraldsson, segir að þeir
skuli hafa hölds rétt í Noregi.
Hölds réttur var meiri en
venjulegur bóndaréttur.
Borist hefur mér frétta-
tilkynning frá Ferðamála-
ráði Islands, þar sem stað-
hæft er að menn hneigist til
þess meir en áður að láta
verslanir og skemmtistaði
heita erlendum nöfnum,
„reka fyrirtæki undir erlend-
um heitum", eins og það er
orðað.
Ferðamálaráð varar við
þessu og telur að vonum að
þetta gangi þvert gegn þeirri
viðleitni að vernda tungu
okkar og þjóðerni. Slík öfug-
þróun myndi slæva máltil-
finningu almennings og virð-
ingu fyrir íslenskum heitum.
Að óreyndu get ég ekki
andmælt þeim staðhæfing-
um sem fram koma í þessari
fréttatilkynningu og tek
heils hugar með ferðamála-
ráði í málverndarstrenginn.
Hinu er ekki að leyna, að ég
hef heyrt mörg góð íslensk
nýnefni á veitingastöðum og
öðrum fyrirtækjum, svo fyrir
norðan sem sunnan, t.d. Búr-
ið, Torfan, Hornið, Utsýn,
Óðal, Lækjarbrekka. Mér
þykir líka skylt að geta þess,
að menn, sem standa fyrir
veitingahúshaldi, hafa
nokkrum sinnum leitað til
mín um leiðbeiningar og
uppástungur um góð og þjóð-
leg nöfn á staði þá sem þeir
standa fyrir eða ætla að
stjórna.
Ég er ekki sá harðlínumað-
ur í þessum efnum, að ég vilji
bannfáera verslunarnöfn sem
hafa á sér framandi eða „al-
þjóðlegan“ blæ, eins og Par-
ís, London, Hamborg, Lídó
og Hollywood. Sé það hins
vegar rétt, að slíkar nafn-
giftir séu nú tíðari en góðu
hófi gegnir, skal ég leggja
fram minn skerf ásamt
ferðamálaráði og öðrum, sem
vilja veg síns móðurmáls
sem mestan, og mæli auðvit-
að með íslenskum nöfnum
eins og Hótel Holt, Hótel
Esja, Skálafell, Mímisbar,
Torgið og Smiðjan, svo að ég
taki af handahófi nokkur
dæmi af því sem mér hefur
þótt smekklega skírt nú hin
síðari ár.
Hlymrekur handan kvað:
l'ó að Mollywood framandi hljómi,
er til högg.s ekki reiddur minn skjómi.
Kn fremur skröltir mitt skar
upp á Kkálafellsbar,
og Luxor er mun verra en Ljómi.
Kære Dirch
eftir Malin Lindegren
Erlendar
bækur
Jóhanna Kristjónsdóttir
í MORG ár hef ég lesið með at-
hygli margar greinar dönsku
hlaðakonunnar Malin Lindegren
og fundizt þær góðar. Nú hefur
hún sent frá sér bók um Dirch
Passer heitinn og rekur þar lífs-
feril og listferil þessa sérstæða
danska leikara, sem töfraði landa
sína upp úr skónum svo mjög að
hann mátti varla birtast á sviði,
þá hljóðuðu menn af hlátri af því
einu saman aö sjá hann. Sumum
leikurum er gefinn þessi hæfileiki
og sumir þessara manna eiga iíka
til dramatíska hæfileika sem
aldrei fá að njóta sín einmitt
vegna þess að áhorfendur hafa
sett þá á bás, — hlægilega básinn
og þeir eiga sér aldrei viðreisnar
von í alvarlegum hlutverkum. Þó
mun Dirch Passer hafa leikið
nokkur slík og a.m.k. einu sinni
tekist að láta áhorfendur taka sig
hátíðlega. Það var í Mýs og Menn,
þar sem hann lék Lenna.
Malin Lindegren segir frá því að
þau Dirch hafi hitzt í fyrsta skipti
í maí 1972, eftir að hann hafði
slegið hressilega í gegn í Sirkus-
revíunni og einn leikdómari skrif-
aði að „Maður fer snöktandi heim
— af hlátri yfir Dirch“. Malin
Lindegren segir: „Ég hafði horft á
sýninguna og nú sátum við hérna
á Rosbæksvej yfir nætursnarli og
ég varð stöðugt vandræðalegri.
Það var ógerningur að halda uppi
skynsamlegum samræðum við
hann. í nauð minni lét ég kurteis-
ina loks lönd og leið og sagði: Ég
fer ekki, fyrr en ég hef skilið hvað
þú segir. Þetta var löng ferð í átt-
ina að viðtali sem hann sagði mér
síðar að hann væri ánægður með,
og klukkan fimm um morguninn
fór ég og hafði þá fallið fyrir hon-
um, eins og fleiri."
Bókin Kære Dirch er um margt
athyglisverð bók, segir á hlýlegan
og læsilegan hátt sögu sérstæðs
listamanns, sem fáa hefur átt sína
líka í Danmörku, það er ekki dreg-
in upp nein smeðjuleg glansmynd
af honum, en öll frásögnin ber
þess merki að Malin Lindegren
hefur víða leitað fanga og aflað
sér upplýsinga um hann í öllum
áttum. Frásögn af samvinnu og
vináttu Dirchs og Kjeld Pedersen
varð víðfræg, um hana er farið
nærfærnum orðum, þegar Peder-
sen féll frá var engu líkara en
Dirch týndi sjálfum sér í nokkur
ár, lék í hverri ruslmyndinni eftir
aðra og virtist staðnaður sem leik-
ari og byggði alla list- og persónu-
sköpun sína á að gapa og æpa. Á
síðari árum var Iíkt og hann risi
úr öskustónni og um það leyti sem
hann dó snögglega fyrir rúmu ári
stóð hann á hátindi frægðar sinn-
ar.
Segja má að það eina sem veru-
„Eigum eftir
að njóta góðs
af samvinnu
við íslendinga“
- sagði Silvano da
Luz utanríkisráð-
herra Cabo Verde
„ÞESSI samningur á eftir að koma
okkur að góðum notum og við hyggj-
um gott til samvinnunnar við fslend-
inga, hún hefur verið eins og bezt
verður á kosið hingað til. Það er trú
okkar, að við eigum eftir að njóta
góðs af samvinnu við ísiendinga á
sviði sjávarútvegs. Takmarkið með
þessari samvinnu er að reyna að fá úr
því skorið hverjir fiskveiðimöguleik-
ar eru á hafsvæðinu við Cabo Verde,
og að stuðla að sem árangursríkastri
og hagkvæmastri nýtingu þeirra
möguleika í þágu íbúa Cabo Verde,
en við vonum að sjálfsögðu að báðir
aðilar hafi gagn af þessari samvinnu,
þótt augljóst sé að gagn okkar verði
meira og ef til vill varanlegra," sagði
Silvano da Luz utanríkisráðherra
Cabo Verde í samtali við Morgun-
blaðið á fóstudag en skömmu áður
höfðu hann og Olafur Jóhannesson
utanríkisráðherra undirritað samning
milli íslands og Cabo Verde um
þróun fiskveiða. Ráðherrann hefur
verið hér á landi í opinberri heim-
sókn, en í fylgdarliði hans er m.a.
fiskimálastjóri landsins, sem er þing-
maður, og ráðuneytisstjóri hans.
„Hér er um framhaldssamkomu-
lag að ræða, ef svo má að orði kom-
ast, og gildir það til ársloka 1985.
Og þetta er mikilvægt samkomulag
fyrir okkur sem byggjum svo mikið
á fiskveiðum sem raun ber vitni,“
sagði ráðherrann, en eyverjar eru
um 300 þúsund talsins og eru fisk-
afurðir um 70% alls útflutnings
þeirra. Stunda þeir fábrotnar fisk-
veiðar sem fullnægja þeirra
neyzluþörf, en eyverjar hyggja á
stórtækari fiskveiðar til að skjóta
styrkari stoðum undir efnahagslíf
sitt, en Cabo Verde er með fátæk-
ari löndum.
„I samvinnusamkomulaginu er
gert ráð fyrir ýtarlegum rannsókn-
um á fiskistofnunum kringum eyj-
arnar og annarri tækniaðstoð á
sviði sjávarútvegs. Gert er ráð
fyrir því að íslendingar þjálfi og
kenni okkar mönnum þau hand-
brögð og þá verkmenningu sem
nútíma fiskveiðar krefjast.
Okkar þjóð og ykkar eru óháðar
smáþjóðir og gæti samvinna land-
anna orðið til eftirbre.vtni. íslend-
ingar setja til dæmis engin pólitísk
skilyrði fyrir aðstoð við okkur og er
það grundvallaratriði. Ég held að
Goðasteinn
Bókmenntir
Erlendur Jónsson
KOMIÐ er út nýtt hefti af Goða-
steini, tímariti um menningarmál
eins og stendur á titilsíðu, 18.—19.
árgangur. Ritstjórar eru eins og
áður Jón R. Hjálmarsson og Þórð-
ur Tómasson. En útgáfustaður er
sem fyrr Skógar undir Eyjafjöll-
um. Prentað er ritið á Selfossi
þannig að það er að öllu leyti
sunnlenskt. Fyrst og fremst hefur
það þó hingað til verið helgað
lega skortir í myndina af Dirch, og
það er auðvitað ekki svo lítið, er að
lýsa honum ítarlegar sem mann-
eskju. Hann var hlýr, hann var
góður, hugulsamur móður sinni.
Öllum þótti vænt um hann. En
hvernig var hann, þessi kæri
Dirch sem var öllum svona kær.
Merkur kúnstner um það er ekki
að tvíla. En ég hefði viljað vita
meira um hann sjálfan.
Rangárþingi — rangæskum fræð-
um ýmiss konar og ritsmíðum
Rangæinga, og svo er enn. Þessi
Goðasteinn hefst á alllangri ferða-
sögu eftir Þórð Tómasson. Þætti úr
Færeyjaför 1978 kallar Þórður sögu
sína. »Hvar heyrði ég fyrst getið
Færeyja og Færeyinga?« spyr
Þórður. »Auðvitað á æskuheimili
mínu.« Má því segja að æsku-
draumur hans hafi ræst með þess-
ari ferð. Þórður er stórsnjall
safnamaður. Leið hans lá því að
sjálfsögðu á Fornminnissafnið fær-
eyska. »1 stórum dráttum sagt,«
segir Þórður, »þá speglar safnið í
Þórshöfn sömu atvinnumenningu
og íslensk söfn.« Þórður kveður
velvild í garð Islendinga áberandi
mikla í Færeyjum. »Ég ætla að
sama máli gegni hjá okkur í garð
Færeyja og Færeyinga. Hvorugur
aðilinn hefur efni á að glata þeirri
vináttu. Látum hana því lifa og
dafna til komandi tíma,« segir
Þórður að lokum.
Kristín Skúladóttir frá Keldum
skrifar Minningar um Kötlugosið
1918. Margir Sunnlendingar hafa
minnst þess eftirminnilega at-
burðar. Nú tekur að fækka þeim
sem kunna að segja þá sögu. Þátt-
ur Kristínar er því allrar athygli
verður.
Þá kemur alllangur þáttur
skráður af Þórði Tómassyni: Úr
minningum Hafliða í Búð. Hafliði
lést á síðastliðnu ári, háaldraður. I
stuttum eftirmála segir að hann
hafi verið »einn mesti öndvegis-
maður, rangæskur, á þessari öld,
búhöldur ágætur og forystumaður
í málum sveitunga sinna um lang-
an aldur«. Upplýsir Þórður að
þjóðháttafróðleikur í þættinum sé
að mestu skráður eftir segul-
bandsupptökum. Þar lýsir Hafliði
ýmsu sem sérkennandi gat talist
fyrir byggð hans, eða hérað.
I