Morgunblaðið - 21.11.1982, Page 9

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 21. NÓVEMBER 1982
57
• Snæugluhreiðrið I Laufrandarhrauni. Varpstaðurinn er dæmigerður að því leyti að hann gnæfir nokkuð yfir
umhverfið. Myndina tók J.H. Sherlock árið 1939 er hann var hér i ferðinni. Lítið er vitað um athuganir hans hér á
landi, hvort hann varð mikið var við snæuglur eða lítið. Hann lést áður en hérlendir náttúrufræðingar gátu fræðst af
honum.
• Um það bil viku gamlir snæugluungar í hreiðri. Myndina tók breskur fuglaskoðari að nafni J.H. Sherlock í
Laufrandarhrauni í Odáðahrauni árið 1939. Þetta er líklega eina myndin sem til er af lifandi íslenskum snæuglum.
fugla hafi verið að ræða eða hvort
hann sá jafnan sama fuglinn eða
sömu fáu fuglana. Hreiður fann
hann ekki á þessum slóðum, en
verksummerki fuglanna þar sem
þeir höfðu myndað nokkurs konar
„hundaþúfur" með því að venja
komur sínar á sömu blettina ár
eftir ár. Og á heiðunum suður af
Þistilfirði og í Miðfjarðarárdrög-
um sá hann einnig nokkrum sinn-
um snæuglur og svipuð verksum-
merki og áður er getið. Engin
hreiður.
„Stofninn líklega alltaf
innan við 10 pör“
„Eins og ég sagði áðan, hefur
snæuglan aldrei verið algeng og þó
að lítið sé vitað um stofnstærðina
í gegn um árin, er næstum óhætt
að fullyrða að islenski varpstofn-
inn hefur alltaf verið innan við 10
pör. Síðasta hreiðrið fannst í
Grafarlöndum í Ódáðahrauni árið
1956. Það voru nokkrir félagar úr
Ferðafélagi Akureyrar sem gengu
fram á snæuglur sem létu ein-
kennilega og eftir nokkra leit
heyrðist ungatist og þeir fundu
þrjá mjög smáa snæugluunga.
Síðan hefur þessi fuglategund ekki
vitan- eða sannanlega orpið hér á
landi," segir Ævar Pedersen.
Hann er spurður í kjölfarið:
Hvað kann að hafa orsakað að
snæuglan hætti að verpa hérlendis?
„Eins og ég hef komið að áður,
var hún aldrei algeng og því veik-
ari fyrir en ella. Nú, það má segja
að hér er um algeran heimskauta-
fugl að ræða og Island er á syðstu
mörkum útbreiðslusvæðisins. Veð-
ur hefur farið hlýnandi hér á
landi, gerði það a.m.k. fram til
ársins 1960 og það er sama sagan
með snæugluna og er með aðrar
heimskautategundir eins og haf-
tyrðil og þórshana, þær færa sig
norður og yfirgefa okkur. Bæði
haftyrðli og þórshana hefur stór-
fækkað og það stefnir allt í að haf-
tyrðillinn hætti að verpa á íslandi
á næstu árum.
— Hvort snæuglan tekur að
verpa á íslandi á ný er ekki gott að
segja, raunar ekkert hægt að
segja. Þar spila margir hlutir inn
í, ekki síst veðurfarið næstu ára-
tugina. En hér er verið að tala um
tímabil eins og 50—100 ár eða
meira."
Er hugsanlegt að of lítið fæðuúr-
val og framboð hafi spilað hér inn í?
„Það er hæpið, væntanlega hef-
ur rjúpan verið aðalfæða snæugl-
unnar hér á landi og næstu árin
eftir að hún hætti vitanlega að
verpa hér voru góð rjúpuár. Þá er
einnig hæpið að maðurinn hafi
skemmt varp snæuglunnar, hún
varp undantekningarlaust frammi
á reginöræfum og fjarri manna-
ferðum."
En hvernig stendur snæuglan að
vígi á íslandi í dag?
„Hún er eftir sem áður vetrar-
gestur og algengust sem slíkur á
norður- og norðausturhorninu. Á
sumrin sést hún einnig, til dæmis
sást óvenjulega mikið af snæugl-
um á síðasta sumri, svo sem í Mý-
vatnssveit, Ljósavatnsskarði og í
Borgarfirði, auk þess sem ein
fannst dauð við Mývatn. Það hefur
borið við að menn hafi skotið ugl-
urnar, til dæmis einn norður í
Skagafirði. Hann sagði mér frá
því á sínum tíma, hann varð svo
hræddur er hann hafði framið
verknaðinn, að hann huslaði
hræið í grjóti og sagði engum frá
fyrst um sinn. Sem betur fer eru
nú þungar sektir við því að bana
snæuglunni."
Branduglan
ruglaði menn
Þá er ógetið um einn þátt sem
hjálpaði til við að rugla menn í
ríminu um útbreiðslu snæuglunn-
ar, það var frænka hennar brand-
uglan. Hún er einn af þessum nýju
landnemum sem hafa lagt undir
sig ísland eftir því sem veður
hlýnaði á þessari öld. Almenning-
ur áttaði sig ekki á þessum nýliða
og þekkti heldur ekki snæugluna
vegna þess hve sjaldgæf hún er.
Branduglan verpir nú um land allt
en er frekar strjáll varpfugl.
Sjaldgæf telst hún ekki þó menn
sjái hana kannski ekki ýkja oft.
Tilkynnt var um „snæugluhreið-
ur“ í Holtunum, fyrst árið 1912 og
síðan aftur á árunum milli
1920—1930. í Blöndudal fundust
svo „snæugluhreiður" árið 1953 og
fleira mætti telja. En í þessum til-
vikum var örugglega um brand-
uglur að ræða. Nú orðið er tegund-
um þessum ekki lengur ruglað
saman og staðreyndin blasir við,
að branduglan er eftir atvikum al-
geng, en snæuglan jafn sjaldséð og
þjóðsagnakennd og fyrr.
Snæuglan og
þjóðsögurnar
Forneskjulegt yfirbragð, hegð-
un snæuglunnar og það hversu
sjaldséð hún var (og er), hlaut að
vekja umtal og sögusagnir um
þennan tígulega hvíta einfara
auðnanna. Björn J. Blöndal skráir
fallega þjóðsögu um snæugluna,
eða snjóugluna eins og hann kall-
ar hana í bók sinni „Vinafundir",
sem út kom 1953. Hann getur þess
þar að hafa einu sinni séð ein-
kennilegt samansafn af fuglum
sitja í stórri laut suður frá Staf-
holtsey, en þaðan er Björn. Sá
hann þar hundruð fugla af mörg-
um tegundum og á brún lautar-
innar sat fálki mikill. Enginn fugl
gaf frá sér hljóð eða hreyfði sig,
einhver athöfn, eitthvert þing stóð
greinilega yfir.
Síðan getur Björn þess að hann
hafi sagt gömlum vini sínum,
Þorláki Davíðssyni úr Húnaþingi,
frá þessu fyrirbæri. Þorlákur
þessi sagði þá við Björn: „Þú hefur
séð fuglaþing," og er Björn bað um
nánari frásögn sagði Þorlákur
honum ævintýri um fuglaþing.
Fer endursögn hér á eftir.
Það þarf eitthvað mikið að
koma til til þess að fuglarnir komi
saman og beri sanfen bækur sínar.
Áður en ísland byggðist ríkti hér
mikið og gróskumikið jafnvægi.
Fuglar voru um allt, tegundir
margar, og enginn maður til að
raska jafnvæginu eins og mannin-
um er tamt að gera. Fuglarnir og
dýrin áttu ísland óskipt, enda
landið ósnortið og mikil paradís.
En fuglarnir eiga sér lög og
reglur ekki síður en maðurinn, en
slíkt er hvergi skráð, heldur helg-
að af venjum og erfðum í gegn um
aldirnar. Örninn er auðvitað kon-
ungur fuglanna, en fálkinn og
smyrillinn eru lögreglan sem gæt-
ir þess á daginn að lögmál og regl-
ur fuglaríkisins séu ekki brotnar.
Þegar rökkva tekur sjá uglurnar
um gæsluna. Það eru þó aðeins
allsherjarlögin sem þessir fuglar
eiga að vernda. Allar ættkvíslir
fugla eiga sín sérstöku lög, og það
eru einkamál ættarinnar að sjá
um að þau lög séu ekki brotin.
Fuglarnir eiga sitt alþingi og
eru þar allsherjarlög sett. Örninn
er forseti þingsins, fálki og smyrill
ráðgjafar ásamt afgamalli snjó-
uglu. Um hana er sagt: Snjóugl-
unni er sýnd mikil svo virðing, að
hún er aldrei spurð ráða nema í
mestu vandamálum. Og svör
hennar eru véfrétt, torráðin og
óskeikul. Snjóuglan er barn norð-
urheima og eldri en ísöldin. Hún
er vitrust fugla.
Þegar ísland tók að byggjast,
gekk maðurinn afar nálægt mörg-
um fuglastofnum, lagði í eyði
heilu byggðirnar, drap og drap,
enda af nógu að taka að því er
virtist og fuglarnir spakir þar sem
þeir kunnu ekki að hræðast
mannsókindina. Mikil ókyrrð kom
í marga fuglastofna og það var
rætt um það fugla á meðal að yfir-
gefa landið með öllu. Stefna þessi
átti svo vaxandi fylgi að fagna að
konungur fuglanna, örninn, sá sig
tilneyddan að kalla saman þing.
Friði er lýst með öllum fuglum er
boðað hefur verið til þings og
hraðfleygustu fuglarnir eru sendir
í allar áttir með fundarboð. Engin
fuglategund þorir að flytja uglun-
um hvítu boðin nema fálkar og
smyrlar, enda ætt sem kann ekki
að hræðast.
Nú var sem sagt boðað til þings
og kom saman mikil mergð fugla
af öllum tegundum, þar á meðal
geirfuglar. Þingið var jafnan hald-
ið nærri sjónum, því geirfuglarnir
gátu ekki flogið, svo voru tegundir
sjófugla sem misstu flugið ef þær
misstu sjónar á hafinu. Er allir
voru mættir setti örninn þingið og
því næst las fálkinn upp lög fugl-
anna. Ekki voru þau skráð og þeg-
ar fálkann rak í vörðurnar, leið-
rétti snjóuglan vitra hann, hún
kunni þetta allt utan bókar ef svo
mætti að orði komast. Annars fór
lítið fyrir uglunni, hún var æva-
forn að sjá og virtist dotta í sól-
skininu. Þegar lögsögunni var lok-
ið báru fuglarnir upp kærumál sín
og voru þau nánast öll i sama dúr,
ásakanir á hendur nýju verunum,
mönnunum, sem gengu um allt
drepandi og rænandi. Vildu marg-
ir fuglanna yfirgefa landið og var
umræða löng og hörð, kliður mik-
ill og gekk svo um hríð.
örninn vissi varla hvernig hann
átti að snúa sér í málinu og var þá
þrautalendingin að spyrja
snjóugluna. Og hvíta véfréttin
reyndist forspá. Hún mælti: „Sé ég
og sé ég langt inn í aldaheim. Sá
dagur mun koma, að maður mun
sitja í því sæti, er ég skipa nú.
Hann mun hefja upp rödd sína og
lýsa alla fugla í friði í þessu landi
og um allan heim. Það mun hann
gera vegna þess að hann hefur
ráðið lífsgátuna miklu um upphaf
og örlög lífsins á þessari jörð.
Þetta land mun fóstra og fæða
þennan mann, og mun ég hvergi
fara.“ Svo mikils var hin vitra
snæugla metin, að þegar hún hafði
svo mælt, féll niður allur ágrein-
ingur fuglanna og samþykktu þeir
einróma að þrauka. Var það happ
mikið, því hvað væri Island án
fuglanna sinna?
Hvað sem forspá snjóuglunnar
gömlu líður, þá hefur ýmislegt
ræst, en annað ekki. Maðurinn
veit margt í dag sem hann vissi
ekki þá um upphaf og örlög lífsins
á þessari jörð, þó svo að af og frá
sé að segja hann hafa ráðið lífs-
gátuna miklu. Þá hefur maðurinn
ekki lýst alla fugla í friði í þessu
landi eða um allan heim og kemur
þar bæði til nauðsyn og skeyting-
arleysi, kannski fleira. En á ís-
landi er snjóuglan ein af þeim teg-
undum sem alfriðaðar eru og er
það af nauðsyn, því þessi dular-
fulli, tignarlegi og stórmerkilegi
fugl er því miður að hverfa héðan.
Kannski fyrir fullt og allt.