Morgunblaðið - 09.01.1983, Blaðsíða 1

Sunnudagur 9. janúar - Bls. 33-64
Ragnheiður er höfundi sínum náskyld
stolt og ögrun sköpuðu báðum örlög
— segir Kristján Albertsson í þessu viötali
við Elínu Pálmadóttur um Gudmund Kamban
Skálholt, hið mikla verk Guðmundar Kambans, kom nú
um jólin á borð okkar íslendinga í leiksýningu I»jóð-
leikhússins. Og harmleikurinn um biskupsdótturina
Ragnheiði Brynjólfsdóttur því enn einu sinni til um-
ræðu og krufningar. Sumarið 1930, er Kamban kom
heim til íslands, las hann fyrsta bindið af þessu rit-
verki, sem koma átti út um haustið, fyrir vin sinn
Kristján Albertssson. En Kristján er sá maður, sem
best þekkti manninn Guðmund Kamban, fylgdist með
ferli hans og umgekkst hann fram á síðasta dag, er
hann féll fyrir byssukúlu í Kaupmannahöfn í stríðslok.
Því lá beinast við að leita eftir því í upphafi viðtals við
Kristján Albertsson, hvort og hvernig skapgerðarein-
kenna Kambans sjálfs gætti í túlkun hans á Ragnheiði
Brynjólfsdóttur og viðbrögðum hennar við eiðtökunni.
Gæti e.t.v. varpað Ijósi á hina stóru spurningu, sem enn
er um deilt. Sór hún rangan eið?
Kristján segir, að þau séu á
margan hátt ákaflega lík í lund,
höfundurinn Guðmundur Kamban
og Ragnheiður Brynjólfsdóttir í
skáldsögu hans. Ragnheiður sé
höfundi sínum náskyld. Nefnir þar
þennan menningarþátt í Ragn-
heiði og fegurðarþörf, sem sé
meira og minna frá Kamban sjálf-
um. En sérstaklega þó þrjóska
Ragnheiðar og uppreisn, þegar
hún í hefndarskyni fyrir auðmýk-
inguna sem henni finnst hún
þurfa að þola, gengur yfir til Daða
og gefst honum. — Þessi viðbrögð,
eða einhver tilsvarandi, finnast
mér verulega lík Kamban, segir
Kristján. Ég skal sýna þeim í tvo
heimana! Skal ekki láta fara svona
með mig! Fyrir þá tilfinningu
verður að fást útrás. Slíku verður
að mótmaela með einhverjum
hætti. Þarna var ekkert sem hét
að taka hlutunum og vera „good
loser“, eins og Englendingar segja.
Þegar Ragnheiður hefur sofnað
eftir eiðinn og hvílt sig, þá er hug-
ur hennar í lýsingu Kambans sem
gjósandi hver yfir þeirri smán
sem henni er gerð. Hann skilur vel
svona persónu.
— Var Guðmundur Kamban
svona mikill skapmaður? Lýstu
honum.
— Já, hann var skapmikill
maður. Hann var stórbrotinn og
skemmtilegur maður, sem sagði
vel frá og hafði gaman af að hitta
fólk. Var sambland af blíðu og
stríðu. Fljótur til drengskapar og
hjálpsemi, en ákaflega bráður og
fljótur að reiðast illa, ef honum
fannst sér misboðið. Svo „fágaður"
sem hann var, þá gat verið svo
stutt í þennan villidýrskraft frum-
mannsins. Hann var skapmikill
maður, bráðlyndur og fljótur að
reiðast illa. Þetta sér maður víðar
í verkum hans en í Skálholti. Til
dæmis í Höddu Pöddu. Svo ljúf og
elskuleg meðan allt leikur í lyndi,
en sættir sig ekki við minna en að
drepa unnustann þegar hann
bregst henni. Þá er stutt í heið-
ingjann í henni, eins og Brandes
benti á í leikdómi.
— Sama er um persónuna
Ragnar Finnsson í skáldsögu
hans. Fyrsta setningin í sögunni
er: í dag vildi hann vera öllum
góður. Hann er lítill drengur og
ætlaði alltaf að vera góður upp frá
því, þótt honum hafi ótal sinnum
Guðbjörg Thoroddsen sera Ragn-
heiður Brynjólfsdóttir í sýningu
Þjóðleikhússins.
mistekist það fyrr. Vill vera
fjarska góður við aumingja Faxa.
Én þegar hesturinn slær hann, er
hann reynir að losa hann úr haft-
inu, þá blossar reiðin upp í honum.
Hann lætur svipuna ganga á hest-
inum. Hvað þýðir að vera góður,
þegar manni er svarað með illu
einu. Þá er að svara í sömu mynt.
Þessi sama sálfræði kemur svo
víða fyrir hjá Kamban. Ég vil vera
góður og svo kemur heimurinn
bara á móti mér og gerir mig
vondan. Af þessum toga eru við-
horf hans til fangelsismálanna,
sem hann gekkst upp í að skrifa
um eftir Ameríkudvölina og bjó
sig undir þar — bæði í Marmara
og Ragnari Finnssyni. Menn lentu
í fangelsi fyrir einhver brek og
fangelsisvistin gerði þá svo að
glæpamönnum. I New York fékk
hann mikla ást á Oscar Wilde sem
lent hafði í fangelsi fyrir kynvillu.
Kamban lagði leið sína á skrif-
stofu Frank Harris, vinar Wildes,
sem sagði honum mikið af honum.
þetta þótti ákaflega glæsilegt.
Mikill ljómi um Kamban. Ólafur
og Kjartan voru enn ókvæntir hér
heima og hann bjó hjá þeim um
sumarið. Ég var þá 18 ára gamall
skólapiltur. Hafði sýnt einhverjar
bókmenntatilhneigingar, og
Kamban hafði orð á því við mig.
— Hvað var það?
— Ég hafði ort eftirmæli um
föður minn, sem ég missti 14 ára
gamall, og Jón Ólafsson ritstjóri
hafði viljað birta þau í Reykjavík-
urblaðinu. Það vakti athygli í
hinni litlu Reykjavik. Kamban
mundi þetta og sagði eitthvað fal-
legt við mig. Þannig byrjuðu
okkar fyrstu kynni. Hann efndi til
upplestrarkvölds eða framsagn-
arkvölds. Bjó til það orð. Hann
hafði ekki handrit, heldur fór með
það sem hann flutti. En ég gat
ekki heyrt til hans, því ég var far-
inn úr bænum. Seinna sagði hann
svo fram fyrir mig þetta sama efni
og það var stórkostlegt. En þetta
sumar fórum við saman í eina
gönguferð og spjölluðum margt.
Kristján Albertason
Harris var frægur rithöfundur, íri
og jafnaldri Oscar Wildes og
Bernard Shaws og fyrstur þeirra
til að ná frægð. Hann skrifaði
stóra bók um Wilde og setti sjálf-
ur upp litla bókabúð til að fá hana
selda, þegar enginn vildi hafa
hana til sölu.
Kemur ekki sami þóttinn og
ögrunin fram hjá Kamban sjálf-
um í Kaupmannahöfn, þegar hann
vill ekki fara með einhverjum
mönnum, jafnvel þótt þeir miði á
hann byssu og það verður honum
að aldurtila? En við skulum bíða
með svarið við því þar til síðar í
þessu viðtali, Kristján. Rekjum
fyrst þín kynni af Guðmundi
Kamban. Hvenær hittirðu hann
fyrst?
Sló í gegn með
fyrsta leikritinu
— Guðmundur Kamban var
vinur frænda minna Ólafs og
Kjartans Thors. Ég hitti hann á
heimili Thors Jensen við Frí-
kirkjuveg. Við Haukur Thors vor-
um leikbræður og systrasynir, og
ég heimagangur þar. Þá var ég 10
ára, en Guðmundur ungur maður,
19 ára gamall, og kynnin urðu
eðlilega ekki önnur en þau að
hann var alúðlegur við mig og
klappaði á kollinn á mér þegar
hann sá mig. En svo kemur hann
heim eftir Hafnarár sín 1915, þá
með pálmann í höndunum eftir
sína miklu sigra. Búið var að sýna
fyrsta leikritið hans, Höddu
Pöddu, í Konunglega leikhúsinu.
Hann sló í gegn með sínu fyrsta
leikriti í Kaupmannahöfn. Og
Guðmundur Kamban
rithöfundur
Talaðist svo til að við skyldum
skrifast á einu sinni á ári. Ég var
ákaflega hrifinn af honum.
— Þá hefur Guðmundur Kamb-
an verið 27—28 ára gamall. Hafði
Hadda Padda raunverulega vakið
svona mikla athygli í Danmörku?
— Já, já, hún gerði „glimrandi
lukku". Brandes, sem var eiginlega
hættur að skrifa um bókmenntir,
skrifaði um hana. Jóhann Sigur-
jónsson hafði áður, eða 1912, unn-
ið stóran sigur með Fjalla-Eyvindi
og þeir komust um sinn í tizku í
Danmörku. Þeir urðu báðir fyrir
svo miklu happi með leikkonurnar
í sínum fyrstu stykkjum. Johanne
Dybwad, þessi stóra norska leik-
kona, lék Höllu, og síðan kemur
dönsk fræg leikkona, Ellá Ung-
erman, og leikur Höddu Pöddu
Kambans. Þessar tvær konur bera
stykkin til sigurs. Ungur óþekktur
höfundur á svo mikið undir því að
vera vel leikinn í fyrsta skipti.