Morgunblaðið - 09.01.1983, Blaðsíða 2

34
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 9. JANÚAR 1983
Ragnheiður er höfundi sínum náskyld
stolt og ögrun sköpuðu báðum örlög
Kamban fór fram á að fá að leik-
stýra Höddu Pöddu og varð að-
stoðarleikstjóri. Þarna kynntist
hann svo konu sinni, Agnete Ege-
berg, sem er nýkominn úr leik-
skóla og lék yngri systur Höddu
Pöddu. Strax á eftir skrifar hann
annað leikrit, Konungsglímuna,
sem var strax tekin. Greiddar 400
d.kr. eins og venja var í trygg-
ingargjald, en síðan ekkert ákveð-
ið hvenær leikritið verður tekið til
sýningar. Þegar Kamban sá fram
á að það gæti dregist, verður hann
óþolinmóður. Fær nú þá hugmynd
í sinni ofurmannlegu djörfung og
áræði að gerast rithöfundur á
enska tungu í Ameríku. Segir sem
svo: Ef ég fer að skrifa á erlendu
máli, því þá ekki að skrifa á máli
stórþjóðanna. Heldur með það í
huga heim til íslands. Á göngu-
ferð okkar sagði hann mér frá því
að honum þætti seint ganga að
koma verkum sínum á framfæri.
Og að úr því hann færi frá íslandi,
væri ekki ástæða til að fara að
skrifa á öðru smámáli, eins og
dönsku. Nú mundi Þýzkaland tapa
stríðinu. Fram að því höfðu nor-
rænir rithöfundar oft getað lifað
af skrifum sínum vegna þess að
Þýzkaland tók þeim opnum örm-
um, sbr. Björnstjerne Björnson og
Ibsen. Markaðurinn á Norðurlönd-
um dugði ekki til. Hann sá, að ef
tæki fyrir útgáfumarkaðinn í
Þýskalandi, mundi það breyta
miklu um hvort hægt yrði að lifa á
ritstörfum. Kamban fékk því fé
hjá Thor Jensen fyrir Ameríku-
förinni, fór til Hafnar og síðan til
Ameríku, þar sem hann var í tvö
ár. Agnete, unnusta hans, kom á
eftir honum og þau giftu sig í Am-
eríku.
— Þetta var ákaflega stórhuga
og djarfur maður, Kamban, heldur
Kristján áfram. En hann sá fljótt,
að hann réði ekki nægilega vel við
enska tungu til að geta skipt svona
yfir á það mál. Það tæki langan
tíma. Með dönskuna gegndi allt
öðru máli. Við sem ólumst upp á
þeim tíma, höfðum allir lesið
dönsku frá 10 ára aldri. Það var
ekki hægt að verða menntaður
maður á Islandi nema lesa dönsku,
því svo lítið kom út á íslenzku, og
danskan varð okkur tóm. Það
skýrir hvers vegna Gunnar Gunn-
arsson, Jónas Guðlaugsson, Guð-
mundur Kamban og Jóhann Sig-
urjónsson áttu svona auðvelt með
að verða rithöfundar í Danmörku.
Farareyrir Guðmundar var fljótt
upp urinn. Gísli bróðir hans
Jónsson, sem þá var vélstjóri hjá
Eimskip, hjálpaði honum eitthvað.
En það gat ekki gengið til lengdar.
— Á hverju lifði hann þá í Am-
eríku?
— Hann lét þýða Höddu Pöddu
á ensku og hún var gefin út með
formála eftir Brandes. Hann hélt
fyrirlestra um ísland í Geographic
Society. Þar kom auðug stúlka til
hans, sem langaði til að læra ís-
lenzku, og hann tók hana sjálfur í
tíma. Hún borgaði það með því að
þýða með honum Höddu Pöddu.
Svo fór hann að kynna sér fang-
elsismálin til að skrifa um þau,
eins og við minntumst á áðan.
Máttu bara ekki sjást
Árið 1917 kemur Kristján Al-
bertsson til Kaupmannahafnar til
háskólanáms og hittir Kamban,
sem er kominn frá Ameríku, og
þau hjónin búa hjá tengdaforeldr-
um hans í fallegu húsi við Dronn-
ing Louise Bro. Til að afla sér
tekna byrjar hann á að efna til
fyrirlestra í „Politikens foredrag
Sal“ fyrst um Oscar Wilde og síð-
an um fangelsismál. Hann skrif-
aði líka í blöð. Og hann skrifaði
nýtt leikrit, Marmara, en varð
fyrir vonbrigðum með að það var
ekki tekið til sýningar, þótti
þungt. Það var ekki leikið fyrr en í
Meinz í Þýzkalandi 1933 og fékk
þá mjög góða dóma. En skömmu
seinna taka nazistarnir völdin,
segir Kristján. Leikritið er þá tek-
ið af dagskrá, af því að þar eru
árásir á fangelsin. Seinna var það
sýnt í Reykjavík, en aldrei í Kaup-
mannahöfn.
— Þú hefur umgengist Kamban
í Höfn og fylgst með ferli hans?
— Já, ég var í Kaupmannahöfn
næstu 4 árirt og hitti hann auðvit-
að oft. Hann efnaðist af „Vér
morðingjar", sem sýnt var í
Dagmar-leikhúsinu. Þetta var
ákaflega fín sýning. Dagmar-
ieikhúsið var mjög vel metið
leikhús og blómatími þess um
þessar mundir. Gagnrýnandinn í
Politiken lauk greipf"pi um leik-
inn á orðunum: ÞetflNköld var til
mikils heiðurs fyrir „den
hejtstræbende forfatter som for
det hojtstræbende teater". Leik-
ritið var flutt svo að segja strax á
eftir víða um Norðurlönd, m.a. í
Oslo og Bergen. Guðmundur
Kamban fékk þá í einu 20—30 þús-
und krónur danskar, sem var mik-
ið fé. Og þá eignaðist hann í fyrsta
sinn sitt eigið heimili. Þá strax
skrifar hann leikrit undir nafninu
„Det arabiske Telte", sem seinna
hlaut nafnið „Þess vegna skiljum
við“, en það var aðeins sýnt í
Kaupmannahöfn. Tekjur af rit-
störfum eru alltaf mjög ótryggar,
sífellt hætta á að heils árs vinna
veiti engar tekjur og Kamban
hafði af því áhyggjur. Telur nú ör-
uggara að skrifa um sinn skáld-
sögur og hann skrifar sögurnar
Ragnar Finnsson og svo Hús í
svefni. Skáldsögurnar ganga vel,
en næstu leikrit ekki að sama
skapi.
— Á þessum tíma eru þeir báð-
ir í Höfn, þessir frægu íslenzku
leikritahöfundar, Jóhann Sigur-
jónsson og Guðmundur Kamban.
Þeim kom víst ekki vel saman, eða
hvað?
— Nei, það gekk á ýmsu milli
þeirra. Ég var eitt sinn með þegar
þeir hittust skömmu eftir að
Kamban kom frá Ameríku. Við
fórum allir á Hótel Himnaríki til
að borða saman. Þetta byrjaði
með fögnuði, en ekki leið á löngu
áður en þeir voru farnir að rífast.
Af hverju? Satt best að segja þá
var Jóhann svo áreitinn við
Kamban, bar brigður á allt sem
hann var að segja. Sennilega verið
eitthvert vín í honum. Líklega hef-
ur verið í þessu afbrýðisemi. Hon-
um var ekki um þennan yngri
mann, sem líka var duglegur og
gekk vel og honum fannst vera á
hælunum á sér. Þetta endaði með
því að Kamban fór. Þeir héldu
hver upp á annan, en máttu bara
ekki sjást, eins og kona Jóhanns
sagði við mig.
— Þetta minnir á aðra rimmu
og nær okkur. Lenti Kamban ekki
í útistöðum við Leikfélag Reykja-
víkur vegna sýningar á leikriti
sínu?
— Það var í ársbyrjun 1927.
Hann kom þá heim. Var peninga-
lítill og gerði Leikfélagi Reykja-
víkur tilboð um að sýna Sendi-
herrann frá Júpiter, Vér morð-
ingjar og eitt stykki enn. 30 ára
afmæli leikfélagsins er þá að nálg-
ast og formaðurinn, Indriði
Waage, búinn að undirbúa leik-
sýningar af tilefni þessa afmælis.
Þannig að þetta rekst dálítið á.
Kamban er þá frægur dramatisti
og einasti Islendingur sem sett
hefur á svið á erlendri grund við
góðan orðstýr. Hann var tvisvar
sinnum ráðinn leikstjóri í stórum
leikbúsum, Konunglega og Folke-
teatret, í Kaupmannahöfn. Tvö ár
í hvort sinn. Var að auki leikstjóri
í tveimur kvikmyndum. í Kaup-
mannahöfn setti hann t.d. upp Vér
morðingjar og Konungsglímuna.
Og þess vegna skiljum við í Folke-
teatret. Svo hafði hann verið feng-
inn til að setja á svið leikrit eftir
Hamsun, sem þótti frábært, og
rússneskt stykki, Professor Stor-
itsyn eftir Leonid Andreev, við
Dagmar-Ieikhúsið, þótt hann væri
ekki við það riðinn. í Þýzkalandi
setti hann síðar á svið Landafræði
og ást eftir Björnstjerne Björns-
KristbjVrg Kjeld sem Ragnheiður
Brynjólfsdóttir í Þjóðleikhúsinu
1960.
Regína Þórðardóttir sem Ragnbeið-
ur Brynjólfsdóttir í Iðnó 1945.
Sunna Borg sem Ragnheiður Brynjólfsdóttir í sjónvarpskvikmyndinni 1971.
son. Sjálfur sagðist hann kunna og
hafa tvenns konar atvinnu, vera
rithöfundur og leikstjóri. Hann
var semsagt þarna orðinn at-
vinnuleikstjóri. Og því fannst
mörgum að Indriði Waage ætti
sem ungur maður að víkja fyrir
manni með þessa frægð og kunn-
áttu sem leiksviðsmaður. Indriði
ætti bara að segja: „Þú kemur með
þínar þrjár sýningar og ég vík með
mínar þrjár, sem geta komið
seinna.“ En vitanlega var Indriði
líka í sínum rétti til að segja: „Ég
er ekkert skyldugur til að víkja
fyrir öðrum manni. Ég er búinn aö
undirbúa þetta fyrir leikfélagið."
Og tilboði Kambans er hafnað. Úr
þessu verður þræta og óánægja
með hve leikfélagið hafi svarað
seint og í það blandast ósmekkleg
blaðaskrif í garð Kambans. Það
gekk semsagt ekki saman með
honum og Leikfélagi Reykjavíkur.
En hann setti upp sínar þrjár sýn-
ingar fyrir eigin reikning. Sýndi
þá í fyrsta sinn Sendiherrann frá
Júpiter, og svo Vér morðingjar.
Lék sjálfur í báðum. í því síðar-
nefnda á móti Soffíu Guðlaugs-
dóttur í hlutverki Normu. Það var
góð sýning, sem vakti mikla hrifn-
ingu. Þau léku mjög vel. En í þess-
um 2 leikritum lék Guðmundur
Kamban í eina skiptið sjálfur.
I
Skrifaði kvikmynda-
handrit í Þýzkalandi
— Þótt við förum ekki lengra út
í leikstjóraferil Kambans á sviði
og í kvikmyndum hér, af því um
það er fjallað í viðtali við þig í
leikskrá í Þjóðleikhúsinu, væri
fróðlegt að heyra um kvikmynda-
handritið, sem hann vann að í
Berlín. Enginn hefur vitað um það
nema þú?
— Já, það var snemma sumars
1939 að Guðmundur Kamban
hringdi allt í einu til min, sagðist
hafa verið í Berlín í tvo mánuði
við að skrifa kvikmyndahandrit
Gösta Berling sögu fyrir UFA.
Hann er þá þekktur í Þýzkalandi
eftir að Skálholtsbækurnar hafa
komið þar út hjá Insel-forlaginu,
einum þekktasta útgefanda þar i
landi, og vakið athygli. Það er nýj-
asta fræga norræna skáldritið
sem út hefur komið í Þýzkalandi.
Og þá fær kvikmyndafélagið UFA
þá hugmynd að gera nýja og
glæsilega kvikmynd úr Gösta
Berling sögu. Fá fyrst þýzkan
kvikmyndahöfund, sem þeim líkar
ekki. Komast svo að þeirri niður-
stöðu að þetta verk eigi norrænt
skáld að vinna. Danska kvik-
myndafélagið var búið að gera
Hús í svefni eftir Kamban, sem
var falleg kvikmynd. Þetta vissi
UFA. Félagið sneri sér til Kamb-
ans um vorið, en verkið þurfti að
vinna á tveimur mánuðum. Hann
kom til Berlínar og gaf sér ekki
tíma til neins annars fyrr en því
var lokið. Við fórum þá út að
borða saman og hann sagði mér
þetta allt. En svo fór hann til
Hafnar daginn eftir. Nú var stríð-
ið að skella á og ekkert varð af
kvikmyndun.
— Hann hafði búið í Þýzka-
landi áður, var það ekki? Hvað var
hann að gera þar þá?
— Hann hefur tekjur af bók-
inni Skálholti, sem hafði mikinn
framgang. En hann getur ekki
notað peningana annars staðar.
Þá voru tímar gjaldeyrishafta og
strangar reglur um yfirfærslu
peninga milli landa. Þegar ég t.d.
fékk sendikennarastöðuna í Berl-
ín, þá ætlaði ég aldrei að fá leyfi
fyrir 100 þýzkum mörkum heima í
ferðakostnaðinn til Berlínar. Og
enn strangara var þetta í Þýzka-
landi. Kamban bjó því með fjöl-
skyldu sinni í Berlín. Var að viða
að sér efni í Vítt sé ég land og
fagurt. Hann var mikill eljumaður
og bjó sig alltaf mjög vel undir.
Var frábitinn öllu fúski. Ég var
sem kennari í þeirri aðstöðu að
geta fengið eins mikið af bókum í
söfnum og ég vildi, sem hann gat
ekki. Og ég bar upp til hans um
100 bækur, sem hann þurfti að
nota. En þegar hann var búinn
með peningana sem hann fékk
fyrir Skálholt og Vítt sé ég land og
fagurt, flutti hann aftur til Dan-
merkur.
Myndir af öllum sem ,
komu í Dagmarshús
— Af því sem síðar varð, hafa
menn velt fyrir sér hvað hafi verið
hæft í áburöinum um að Kamban
hafi verið nasisti?
— Nei, nei, hann var ekki nas-
isti, svarar Kristján að bragði. En
það var margt sem leiddi til þessa
orðróms. Vinsældir hans sem rit-
höfundar í Þýzkalandi og til dæm-
is að þýzkir vinir hans buðu hon-
um allt í einu í stríðinu að setja á
svið „Landafræði og ást“ í Kön-
ingsberg. Höfðu sagt við hann, að
ef hann vantaði starf gætu þeir
þar hjálpað og það þáði hann. Svo
hélt hann fyrirlestra í danska út-
varpið, sagði m.a. í sambandi við
þýzku þegnskylduvinnuna, að hún
væri í raun íslenzk hugmynd, sem
Hermann Jónasson hefði borið
fram. Og hann var vanur að hafa
tekjur frá Þýzkalandi, Hollandi og
Tékkóslóvakíu fyrir bækur sínar.
Þetta varð allt til þess að menn
sögðu: Sjáið þið bara, hann er nas-
isti!
— Þú heldur svo að útslagið
hafi verið að hann sótti sjálfur