Morgunblaðið - 16.01.1983, Blaðsíða 21

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 16. JANÚAR 1983
21
Borgarrid á fundi ásamt helstu embættismönnum borgarinnar: Gunnlaugur Pétursson, borgarritari, Páll Líndal
borgarlögmaður, borgarfulltrúarnir Birgir ísl. Gunnarsson, Gísli Halldórsson, Auður Auðuns, borgarstjórinn Geir
Hallgrímsson, Jón Tómasson skrifstofustjóri, borgarfulltrúarnir Kristján Benediktsson, Guðmundur Vigfússon,
Óskar Hallgrímsson og Gústaf A. Pálsson borgarverkfræóingur.
Gunnlaugur lengst til hægri og Pétur Benediktsson,
sendiherra fylgdu dr. Kristni Guómundssyni utanríkis-
ráðherra á fund Gruenters yfirhershöföingja Evrópuher-
aflans, er ráðherrann kom í fyrsta skipti til höfuðstöðva
NATO.
Ólafur Thors forsætisráðherra ásamt Gunnlaugi Pét-
urssyni fastafulltrúa Islands á NATO-fundi í París.
Fyrir aftan þá situr Hörður Helgason.
Alfatraðir í Dölum um 1930. Gunnlaugur er alinn upp í baðstofunni, sem er annað hús frá vinstri á myndinni.
verjar veittu leyfi til þess að hann
færi til Stokkhólms.
— Ég bauðst þó til að segja upp
18. júní 1944, daginn eftir að Is-
land varð lýðveldi. En danska
utanríkisráðuneytið kvað ekki
ástæðu til að svo ágætur starfs-
maður hætti, sagði Gunnlaugur
brosandi.
Ég hafði verið beðinn um að
fylgjast með 17. júní hátíðahöld-
unum á íslandi í gegnum útvarpið.
Heyrði ræðu Sveins Björnssonar.
Ég hafði tvo ritara mér við hlið,
sem tóku niður. Það heyrðist
sæmilega. Sveinn vitnaði í Þorgeir
Ljósvetningagoða og það efni
þekkti ég raunar svo vel að það
var mér auðvelt. Daginn eftir
samdi ég svo skýrslu, sem fór til
Kristjáns konungs. Nils Svenn-
ingsen ráðuneytisstjóri fór með
hana og konungur spurði hver
hefði gert þessa skýrslu. Þegar
honum var sagt að það væri ungur
íslendingur, sem starfaði i utan-
ríkisþjónustu Dana, spurði hann:
„Er han paalidelig?" Svenningsen
sagði mér seinna frá þessu.
— Lentir þú ekki í neinum erf-
iðleikum við þýzka hernámsliðið?
— Nei, nei. Mér leið ágætlega í
Danmörku á stríðsárunum. Hafði
góða íbúð, þokkaleg laun en mikla
vinnu. Við höfðum vaktir í utan-
ríkisráðuneytinu allan sólarhring-
inn. Þangað komu Þjóðverjar með
allar tilkynningar, þegar eitthvað
gerðist. Ef unnin voru skemmdar-
verk einhvers staðar til dæmis og
þeir tóku gísla af lífi, þá kom her-
flokkur til okkar og tilkynnti það.
Maður var þarna til að taka við
slíku, og vakti þá upp ráðherra eða
ráðuneytisstjóra, eftir því sem
efni stóðu til. Við vorum í beinu
símasambandi við amtmanninn á
Jótlandi, en þar var það oft að
eitthvað gerðist. Maður var á
skrifstofunni frá kl. 9—5 og átti
svo næturvakt a.m.k. 3—4 sinnum
í mánuði frá kl. 12 á miðnætti til 8
að morgni. Fór þá heim úr vinn-
unni og borðaði og kom aftur, en
átti frí fram að hádegi daginn eft-
ir. Vann á nóttunni eða las reyf-
ara, ef ekkert gerðist. Vitanlega
var herlögregla og einhver áhætta
að vera á ferli eftir að myrkvað
var, en ég hafði sérstakan passa.
Ég lenti sem sagt aldrei í neinu og
ekki aðrir íslendingar, svo að ég
vissi. En danskir menn voru tekn-
ir af lífi. Mér er sérstaklega minn-
isstætt þegar tilkynning kom um
að sonur eins fulltrúans hjá okkur,
ungur stúdent, sem tekinn hafði
verið til fanga, hefði verið líflát-
inn í hefndarskyni fyrir einhver
hryðjuverk. Þegar hann var jarð-
settur í Holmenskirkju voru leikn-
ir Passíusálmar Hallgríms Pét-
urssonar, því faðir hans var góður
Islandsvinur. Þetta kom mjög við
mann.
— Umgekkstu íslendinga i
Kaupmannahöfn. Þekktirðu til
dæmis Kamban?
— Sigfús heitinn Blöndal efndi
3—4 sinnum á vetri til hádegis-
verðar í veitingahúsi á Strauinu.
Hann var forkólfur í félagsskapn-
um Kólfur, sem hann hafði stofn-
að. Þar komum við, sem störfuð-
um í utanríkisþjónustunni. Og
þarna hitti maður Kamban, Hall-
dór Kristjánsson tekni, stundum
prófessor Skúla Guðjónsson, sr.
Hauk Gíslason prest við Holm-
enskirkju, Jón Helgason prófessor
og fleiri. Sigfús var mjög
skemmtilegur maður og félags-
lyndur og bauð stundum heim.
Lék sjálfur á gítar og var mjög
almennt fróður maður fyrir utan
sína sérgrein. Kona hans var
sænsk, hámenntuð og skemmtileg.
Samgangur var töluverður milli
þessara Islendinga.
— En þú þurftir leyfi Þjóðverja
til að fara frá Höfn, sagðirðu?
— Það hafði fyrir löngu verið
sótt um það héðan að heiman að
ég kæmi til starfa í íslenzku utan-
ríkisþjónustunni. Átti fyrst að
fara heim um Portúgal, en síðan
áformað að ég færi til hjálpar
Finsen, sendiherra íslands í
Stokkhólmi. Beiðni um brottfar-
arleyfi fyrir mig hafði lengi legið
án þess að svar fengist, þar til allt
í einu kom í ársbyrjun 1945 leyfi
til að ég mætti fara til Stokk-
hólms. En tekið fram að ég mætti
alls ekki fara heim til íslands. í
stríðslok var mikið að gera í sendi-
ráði íslands í Stokkhólmi. Þar var
verið að smíða Svíþjóðarbátana
svokölluðu og íslenzkir ferðamenn
streymdu þangað með fullar hend-
ur fjár eftir stríðið. Komu heilu
flugvélafarmarnir af ferðatnönn-
um í viðskiptaerindum. Nú, og í
árslok 1945 fluttist ég svo heim í
utanríkisráðuneytið í Reykjavík.
Viðskiptin í
utanríkisráðuneytinu
Undirrituðum blaðamanni Mbl.,
sem skömmu seinna fékk sumar-
starf í utanríkisráðuneytinu,
stendur Gunnlaugur Pétursson
enn fyrir hugskotssjónum, er
sækja þurfti skjalapakka upp í
viðskiptadeildina til hans. Hann
sat þá við skrifborðið og talaði í
síma, las hraðritara fyrir bréf um
leið og sinnti þeim sem stungu
nefinu i dyragættina, án þess að
missa þráðinn nokkurs staðar við
allar þessar truflanir. Þagnaði í
miðri setningu og hélt svo áfram
með hana, þegar aftur gafst tóm.
— Ég var fljótlega gerður
deildarstjóri í viðskiptadeild utan-
ríkisráðuneytisins, segir Gunn-
laugur. Hún tók við af samninga-
nefnd utanríkisviðskipta, sem var
lögð niður og starfsemin flutt í
utanríkisráðuneytið. Þó var áfram
starfandi ráðgjafarnefnd forustu-
manna í ýmsum útflutningsgrein-
um. Það var vitanlega útflutning-
ur sjávarafla og kom sér nú vel að
hafa verið sjómaður. Pétur Bene-
diktsson var þá sendiherra í
Moskvu. Hann var gjarnan sendur
ásamt samninganefndum til að
semja um sölur, en ég var á hinum
endanum, til að samræma hér
heima. Þetta var tími hafta og tví-
hliða verzlunarsamninga milli
þjóða. Við seldum mest til Bret-
lands, Rússlands og Póllands og
fengum vörur á móti. En vöru-
skiptasamninga þurfti að gera
milli stjórnvalda. Það var óhemju
mikil vinna við þetta. Pétur Thor-
steinsson kom til mín í viðskipta-
deildina sem fulltrúi og tók svo við
af mér. En þegar Pétur Thor-
steinsson var gerður sendiherra í
Moskvu, var viðskiptadeild utan-
ríkisráðuneytisins svo niðurlögð
og störfin flytjast í viðskiptaráðu-
neytið. Ég tel að utanríkisráðu-
neytið hafi sett niður við það. Nú
er enn verið að ræða um hvar
þessi störf séu bezt komin og
skiptar skoðanir. En ég er enn
þeirrar skoðunar, að þótt þetta
hafi verið ágætlega leyst í
viðskiptaráðuneytinu, þá sé
drýgra til langframa að utanríkis-
þjónustan hafi utanríkisviðskiptin
á hendi.
— Varst þú alfarið með þessi
mál í utanríkisráðuneytinu á þess-
um árum?
— Ég þurfti auðvitað að vera í
sambandi við margar stofnanir og
vann í raun undir stjórn þriggja
ráðherra, Bjarna Benediktssonar
utanríkisráðherra, Jóhanns Jós-
epssonar sjávarútvegsráðherra og
Emils Jónssonar viðskiptaráð-
herra.
Jafnframt þessu hafði Bjarni
Benediktsson gert mig að for-
manni í flugvallanefnd. Sú nefnd
gekk undir nafninu Gunnlaug-
anefndin, því í henni voru Gunn-
laugur Pétursson, Gunnlaugur E.
Briem, ráðuneytisstjóri, og Gunn-
laugur S. Briem, póst- og
símamálastjóri. En 1950 sendi
Bjarni mig svo til London til að
verða fulltrúi utanríkisráðherra í
Atlantshafsbandalaginu, sem
hafði starfandi fulltrúanefnd í
London. Jafnframt var ég sendi-
ráðunautur í íslenzka sendiráðinu
og mér sérstaklega falin
viðskiptamál. En til Bretlands
seldum við þá fiskafurðir skv. tví-
hliða viðskiptasamningum.
Maðurinn sem bjarg-
aði vörnum
Grænlands
— Svo þú varst fulltrúi Islands,
þegar verið var að leggja grunninn
að starfsemi NATO?
— Það var einmitt þarna í
London sem fulltrúanefnd
NATO-landanna gekk frá fyrir-
komulagi samstarfsins og rekstr-
artilhögun. Síðan hefur lítið gerst
á því sviði, sýnist mér, segir
Gunnlaugur. Og þótt við höfum
ekki her, reyndi ég að fylgjast vel
með. Það er mín skoðun að við
höfum tekið varnarmál okkar
lausatökum. Hefðum átt að taka
meiri þátt í starfsemi NATO og
þjálfa menn til þess. Við höfum
sett okkur fyrirvara og leggjum
ekki fram fé til starfseminnar að
nokkru nemi. En íslenzka ríkis-
stjórnin ber ábyrgð á öryggi ís-
lands. Dvöl varnarliðsins er samn-
ingsbundin á ábyrgð íslenzku rík-
isstjórnarinnar og því ber okkur
skylda til að fylgjast eftir megni
með öllum varnaráætlunum. Ég
reyndi að gera það meðan ég
starfaði við þetta og sendi alltaf
skýrslur heim um varnaráætlan-
irnar. 1952 var talið nauðsynlegt
vegna Evrópuþjóðanna að flytja
aðalstöðvar NATO frá London til
Parísar. Aðeins tvær þjóðir voru á
móti því, íslendingar og Norð-
menn.
— í fyrstu var setzt að í bráða-
birgðabyggingu úr spónaplötum
við Palais de Challot í París, held-
ur Gunnlaugur áfram frásögn
sinni. Ég fékk skrifstofu beint
fyrir neðan skrifstofu Ismays láv-
arðar, framkvæmdastjóra NATO
þá. Og svo hljóðbært var í þessari
byggingu að við heyrðum hvor í
öðrum, þegar talað var í síma. Ég
man að ég var einhvern tíma að
tala heim, þegar aðstoðarmaður
framkvæmdastjórans kom með
skilaboð. Hvort ég vildi vinsam-
legast nota símann næst þegar ég
þyrfti að tala til íslands. Þetta var
samt mjög þægilegt að hafa bæki-
stöð sína þarna, því þá þurfti ekk-
ert að vera að bera með sér skjala-
bunka og loka þá inni annars stað-
ar. Hermálanefndin starfaði í
Washington, en síðan fengum við
fastafulltrúarnir varnaráætlan-
imar til Parísar. Samkvæmt því
sem ég sagði áðan, þá fór ég vand-
lega yfir allt slíkt. Éitt sinn sá ég í
varnaráætlunum að fyrst ætti að
senda her til Bretlands og Evrópu
ef ófriður brytist út, en ekki fyrr
en í næsta áfanga til íslands og
Grænlands. Ég fór snarlega í her-
fræðingana og sagði þeim að það
kæmi ekki til greina. Þetta mun-
dum við íslendingar aldrei sam-
þykkja. Svarið var að Danir væru
búnir að samþykkja þetta vegna
Grænlands. Ég yrði að tala við
Dani. Ég sagði að það kæmi ekki
til mála. Bar mig svo saman við
góðan kunningja minn, breska
herráðsforingjann, sem þá var
formaður í nefndinni. Hann sagði
þetta alveg rétt hjá mér. Hann
mundi styðja minn málstað þegar
kæmi á nefndarfundinn. Daginn
fyrir ráðherrafund fór ég svo á
hernaðarnefndarfund til undir-
búnings málum og lagði fram
breytingartillögu við varnaráætl-
unina. Danski fulltrúinn vissi ekki
hvaðan á sig stóð veðrið og bað um
fundarhlé. Herforingjar Dana
voru búnir að samþykkja áætlun-
ina. Þegar fundur hófst aftur, stóð
SJÁ NÆSTU SÍÐU.