Morgunblaðið - 10.03.1983, Blaðsíða 30

30
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 10. MARZ 1983
Ein þjód — ein lög
Opið bréf til áhugamanna um jöfnun kosningaréttar — 2. grein
eftir Jón Baldvin
Hannibalsson, alþm.
1. grein gömlu lýðveldisstjórn-
árskrárinnar hljóðar svo:
„ísland er lýðveldi með þing-
bundinni stjórn.“
í skýrslu stjórnarskrárnefnd-
ar, sem send var þingflokkunum
til umfjöllunar og afgreiðslu 11.
janúar sl., hefur 1. grein verið
breytt svo:
„ísland er frjálst og fullvalda lýð-
veldi. Lýðræði, þingræði og jafnrétti
eru grundvallarreglur stjórnar-
skipunar íslands.
Stjórnvöld ríkisins fara með vald
sitt i umboði þjóðarinnar."
Nú, þegar stjórnarskrárnefnd
hefur skilað til Alþingis tillögum
sínum um endurskoðun stjórn-
arskrárinnar í heild, ætti ekki að
saka að skýra frá því, hver voru
tildrög þess, að 1. grein var breytt
með þessum hætti. Margir hafa
spurt: Ef Jafnrétti" á að vera
grundvallarregla stjórnskipunar
lýðveldisins, hvernig fær það þá
staðizt, að ætla að binda í stjórn-
arskrá, að sumir íslendingar
skuli áfram aðeins hafa þriðja
part úr atkvæði, sumir tæplega
hálft, en einstaka úrvalsmenn
heilt og óskipt atkvæði?
Mannréttindaskrá
Það er viðtekin regla, að í
stjórnarskrá megi ekki binda
nein þau ákvæði, sem kveði á um
mismunun þegnanna á einhverjum
pólitískum forsendum. Stjórn-
arskrá er fyrst og fremst mann-
réttindaskrá. Hún er ekki bara
venjuleg lög. Með stjórnarskrá er
verið að setja grundvallarregl-
urnar, ákveða sjálfar leikreglur
þess pólitíska lýðræðis, sem við
viljum hafa. Þar er með öðrum
orðum kveðið á um þau réttindi
og þær skyldur, sem þegnum
ríkisins eru öllum sameiginleg.
Það er beinlínis brot á anda
stjórnarskrárinnar, að ætla að
binda í stjórnarskrá pólitískt
misrétti. Stjórnarskrá á að
standa til frambúðar. Hún á að
vera varanlegri en venjuleg laga-
setning. Hvernig getur þá nokkr-
um heilvita manni dottið i hug að
ætla að stjórnarskrirbinda mis-
vægi atkvæðisréttar, kveða á með
varanlegum hætti um leikreglur,
sem eiga að mismuna þegnunum
á grundvelli pólitískra hleypi-
dóma?
Almennur og jafn
kosningaréttur
Það mun hafa verið á Húsavík-
urfundi stjórnarskrárnefndar á
sl. sumri, sem undirritaður lagði
fram tillögu um að 1. grein
stjórnarskrárinnar hljóðaði svo:
„Lýðveldið ísland er frjálst og
fullvalda ríki. Stjórnvöld rfkisins
fara með vald sitt 1 umboði þjóðar-
innar.
Stjórnskipun rikisins byggist á
grundvallarreglum lýðræðis og
þingræðis.
Foraendur þesn eru frjála skoðana-
myndun og almennur og jafn kosn-
ingaréttur.
Með opinbert vald skal fara að
lðgum.*
Hér er ekki talað óljósum orð-
um um Jafnrétti", en það hugtak
má teygja og toga endalaust. Hér
er skýrum orðum kveðið á um
„frjálsa skoðanamyndun og al-
mennan og jafnan kosningarétt."
Ennfremur lagði ég til, að
grundvallarákvæði um almenn
mannréttindi yrði bundið í 2. gr.
stjórnarskrárinnar. Hugmyndin
er sú, að fyrst verði kveðið á um
almennar grundvallarreglur.
Aðrir kaflar og önnur ákvæði
stjórnarskrárinnar eru í reynd
aðeins nánari útfærsla á slíkum
grundvallarreglum um lýðræði og
mannréttindi. Tillagan um hin
almennu mannréttindi í 2. gr.
hljóðaði svo:
„Allir þegnar rfkisins skulu jafnir
fyrir lögum án tillits til trúar-
bragða, lffsskoðana, kynþáttar, Iit-
arháttar, uppruna, kynferðis, ald-
urs, þjóðernis, tungumáls, þjóðfé-
lagsstöðu eða efnahags.*
Að loknum ítarlegum umræð-
um í stjórnarskrárnefnd, var deg-
inum ljósara, að meirihluti
nefndarinnar hafnaði báðum
þessum tillögum. Meirihluti
stjórnarskrárnefndar var ekki
tilbúinn til þess að samþykkja, að
stjórnarskipun ríkisins skyldi
byggjast á frjálsri skoðanamyndun
og almennum og jöfnum kosninga-
rétti.
Með þessum hætti er Jafnrétt-
ishugtakið* komið inn i 1. grein
stjórnarskrárinnar. Það reyndist
vera sú málamiðlun, sem meiri-
hluti nefndarinnar gat sætt sig
við.
Pólitískt gæðamat
í umræðum um stjórnar-
skrármálið hefur mjög verið alið
á því að landið byggi tvær þjóðir.
Annar vegar þéttbýlisþjóðin á
SV-horninu — borgríkið, eins og
það heitir á máli framsóknar-
manna, sumra. Þéttbýlisþjóðin er
sögð njóta margvíslegra forrétt-
inda, einkum vegna nálægðar við
kjötkatla stjórnsýslunnar.
Hins vegar er talað um dreif-
býlisþjóðina. Með því er átt við þá
íslendinga, sem byggja kjördæm-
in sex. Þeir eru sagðir búa við
skarðan hlut, einkum vegna fjar-
lægðar við helztu þjónustustofn-
anir ríkisvaldsins, sem flestar er
að finna í höfuðborginni. Þess
vegna er hún höfuðborg.
Þessi tvískipting þjóðarinnar i
borgríki og dreifbýli er síðan not-
uð til að réttlæta það, að það
þurfi 3—4 þéttbýlisbúa til að
jafnast á við einn dreifbýl-
ismann, þegar komið er inn í
kjörklefann; þegar greiða skal at-
kvæði um menn og málefni,
stjórnmálastefnur og völd í al-
mennum kosningum.
Atkvæðisrétturinn er m.ö.o.
veginn á pólitískan kvarða, eftir
mati manna á félagslegri aðstöðu
kjósandans, alveg eins og at-
kvæðisrétturinn var áður fyrr
bundinn við eign, efnahag eða
kynferði, eða er reyndar enn í dag
bundinn við litarhátt í sumum
ríkjum heims.
Þetta vekur upp a.m.k. tvær
spurningar:
1. Fer félagsleg aðstaða einstakl-
inga bara eftir búsetu? Hefur
einstæð móðir í Breiðholtinu
greiðari aðgang að þingmanni
sínum, eða meiri áhrif á Al-
þingi en t.d. atvinnurekandi á
Þórshöfn eða á Kópaskeri?
Væntanlega hvarflar ekki að
neinum að halda þvi fram,
minnugir Þórshafnarævintýr-
is? — Þi eru heldur engin rök
fyrir því, að hafa mismunandi at-
kvæðisrétt eftir búsetu, enda er
hann einstaklingsbundinn.
2. Fyrst félagsleg aðstaða er ekki
búsetubundin, heldur tengd
ótal öðrum þáttum (t.d. erfðir,
eignir, tekjur, skólaganga,
ólíkir hæfileikar o.s.frv.), vilja
þeir sem þessu halda fram þá
„ViÖ erum ein þjóð, ís-
lendingar, aÖ vísu fámenn
þjóö í stóru landi, þaö er
illt verk að ala sundur-
þykkju og úlfúð milli
landshluta, milli höfuð-
borgar og landsbyggðar,
milli þéttbýlis og dreifbýl-
is, með því að höfða til til-
fínninga og bera fyrir sig
falsrök.“
virkilega verðleikaflokka alla
einstaka kjósendur, og skammta
þeim atkvæðisrétt eftir slíku
gæðamati?
Og þá vaknar spurningin: Hverjir
eiga að framkvæma gæðamatið?
Þeir sem mest eiga undir atkvæð-
unum, þ.e.a.s. þingmenn? Eða á
að biðja félagsvísindadeild há-
skólans (Ólaf Ragnar og félaga)
að annast gæðamatið?
Fornaldarviðhorf
Það þarf ekki nema að spyrja
slíkra spurninga til þess að kom-
ast að raun um, að það er fráleit
skoðun, að það eigi að skammta
kjósendum atkvæðisrétt eftir ein-
hvers konar félagslegu mati.
Gæðaflokkun af þessu tagi lýs-
ir fornaldarviðhorfum. Að binda
slíkt misrétti í stjórnarskrá er
mannréttindabrot. Ef við trúum
á lýðræðislega meirihlutastjórn,
hljótum við að krefjast þess, að
allir séu jafnir, sem þátt taka i
leiknum, að leikreglurnar sjálfar
mismuni ekki þátttakendum.
Þetta eru grundvallarsjónar-
mið mannréttinda sem alls ekki
er hægt að verzla með. Atkvæðis-
réttur manna á ekki að vera fal-
ur. Hér er því verið að bera sam-
an ósambærilega hluti: Annars
vegar ólíka aðstöðu einstaklinga í
þjóðfélaginu (sem stafar af ótal
ástæðum öðrum en búsetuvali) og
hins vegar rétt allra einstaklinga
til að hafa jafnan atkvæðisrétt
þritt fyrir ólíkan efnahag, misjafn-
ar tekjur, ólfka menntun, ólíka
hæfileika og hvað eina sem nöfn-
um tjáir að nefna.
Dæmið um ólíka félagslega að-
stöðu eftir búsetu einni saman,
þ.e. munurinn í þeim efnum á
dreifbýli og þéttbýli, hefur aldrei
verið gert upp og verður aldrei
gert upp með tölfræðilegri ná-
kvæmni.
Þeir sem aldir hafa verið upp í
dreifbýli, og búið síðar á ævinni
bæði í dreifbýli og þéttbýli, vita
af eigin reynslu, að hvort tveggja
hefur sína kosti og sína galla. Auð-
vitað er olíukynding húsa dýr,
sums staðar í dreifbýli. Auðvitað
er dýrt að kosta mörg börn sam-
tímis í framhaldsskóla. Auðvitað
getur verið dýrt að þurfa um
langan veg að sækja heilbrigðis-
þjónustu. Allt er þetta nefnt sem
óskostir við að búa f dreifbýli. En
það hefur sína kosti líka: T.d.
stuttar vegalengdir, sem þarf að
aka til vinnu, fasteignaverð er
víða í dreifbýlinu mun lægra en f
Reykjavík. Óg staðreynd er það,
að meðaltekjur launþega eru til
mikilla muna hærri á mörgum
stöðum í dreifbýlinu, en í Reykja-
vik, sem er láglaunasvæði. Það
kostar Reykjavík líka skilding að
vera eins konar elliheimili þjóð-
arinnar.
Aðstöðumunur
innan sama
kjördæmis
Þetta dæmi verður aldrei gert
upp svo að óyggjandi sé og þótt
það væri hægt, kemur það at-
kvæðisrétti rfkisborgaranna ekki
nokkurn skapaðan hlut við. Það
er jafnfráleitt nú að miða
atkvæðisrétt við búsetu, og það
var á sinni t íð að meina konum
um atkvæðisrétt eða binda hann
við gilda bændur og búfjáreign.
Og það er gersamlega út í hött
að tala aðeins um þéttbýli eða
dreifbýli í þessu viðfangi. Hin fé-
lagslega mismunun er mest innan
dreifbýlisins. Bóndi á Barðaströnd
þarf að senda börn sín í burtu í
framhaldsnám og sækja heil-
brigðisþjónustu t.d. f Búðardal.
Þéttbýlisbúi (í dreifbýli) eins og
t.d. á Isafirði, hefur þessa þjón-
ustu við hendina. Skv. þessari
rökvísi ætti bóndinn á Barða-
strönd að fá fimmfaldan at-
kvæðisrétt á við ísfirðinginn, —
innan sama kjördæmis.
Hefur nokkur lagt það til?
Hefur nokkur lagt það til, að
konur, sem eiga alltof fáa full-
trúa á Alþingi, fái það misrétti
leiðrétt, með svo sem fimmföld-
um atkvæðisrétti?
Hefur nokkur lagt það til, að
sjómenn, sem eru fjarri heimilum
sínum og allri félagslegri þjón-
ustu, sem nöfnum tjáir að nefna,
lungann úr árinu, fái það bætt
upp með margföldum atkvæðis-
rétti?
Því hefur heyrzt fleygt, að ís-
lendingar myndu una þvf illa, t.d.
á vettvangi Sameinuðu þjóðanna,
að fara þar með minna en eitt
atkvæði á móti þúsund milljón
kínverskum. Hvers vegna þá að
gera veður út af bara fimmföld-
um atkvæðismisrétti í okkar eig-
in félagsskap?
Að bera saman
hið ósambærilega
Hér er enn verið að rugla sam-
an óskyldum hlutum. Samvinna
fullvalda ríkja á alþjóðavettvangi
felur í sér eins konar samning.
Alþjóðasamvinna fullvalda ríkja
felur í sér nokkurt afsal fullveld-
is. Þar á móti kemur, að þessi
samvinna er gagnkvæm og upp
tekin af fúsum og frjálsum vilja og
á jafnréttisgrundvelli. íslend-
ingar vilja ekki, að Kínverjar
ráðskist með sín mál og breytir
engu þótt okkur gangi böslulega
sjálfum. Trúlega er þetta gagn-
kvæmt. Hins vegar hefur það
hingað til þótt lýðræðislegt sjón-
armið, að Kínverjar, hver og
einn, hafi jafnan rétt til áhrifa á
sfn mál. Og íslendingar sömuleið-
is.
Við eigum hins vegar aðild að
mannréttindayfirlýsingu Evrópu-
ráðsins og Sameinuðu þjóðanna,
en þar segir í 21. gr.: „Vilji þjóð-
arinnar skal vera grundvöllur að
valdi rfkisstjórnar. Skal hann
látinn í lós með reglubundnum,
óháðum og almennum kosning-
um, enda sé kosningaréttur jafn og
leynileg atkvæðagreiðsla viðhöfð
eða jafngildi hennar að frjáls-
ræði.“
Land, þjóð og tunga
Við erum ein þjóð, íslendingar,
að vísu fámenn þjóð í stóru landi.
Það er illt verk að ala á sundur-
þykkju og úlfúð milli landshluta,
milli höfuðborgar og landsbyggð-
ar, milli þéttbýlis og dreifbýlis,
með því að höfða til tilfinninga
og bera fyrir sig falsrök.
Allir íslendingar, allir þegnar
ríkisins, eiga að sitja við sama
borð, að því er varðar stjórnar-
skrárvernduð mannréttindi og
pólitisk réttindi. Annars slftum
við í sundur friðinn. Um kosn-
ingaréttinn verður aldrei friður,
meðan meirihluti þjóðarinnar
nær ekki rétti sínum fyrir ofríki
minnihlutans. Það er illt verk að
standa fyrir slíkum óvinafagnaði.
Menn eiga að láta af þeirri iðju.
Pólitísk barátta fyrir jöfnun
lífskjara og sem jafnastri aðstöðu
til að njóta sameiginlegrar fé-
lagslegrar þjónustu, er vitaskuld
í fullu gildi. Á þeim vettvangi eru
tvö mál öðrum stærri. Þau eru:
1) Að færa vald, fjármuni og ábyrgð
frá stjórnarstofnunum ríkisins (Al-
þingi, stjórnarráði og sérfræð-
ingastofnunum), til sveitarfélaga og
fjórðunga.
2) Það þarf að tengja alla lands-
hluta við samgöngukerfi þjóðarinn-
ar (vegir með varanlegu slitlagi og
örugg flugþjónusta) og gera það að
forgangsverkefni.
Við dr. Gylfi Þ. Gíslason gerð-
um það að tillögu okkar í stjórn-
arskrárnefnd, að kjördæmaskip-
unin yrði byggð á hinni gömlu
fjórðungaskipan, ásamt höfuðborg-
inni. Slík breyting væri rökrétt
niðurstaða af kjördæmabreyting-
unni 1959. Um leið vakti fyrir
okkur að gera landsfjórðungana
að máttarstoðum í stjórnkerfi
landsins. Það gerist með því að
færa verkefni (t.d. í skólamálum,
heilbrigðismálum og verklegum
framkvæmdum), frá ríkinu og
stofnunum þess, til fjórðung-
anna. Þeir eiga að vera nægilega
öflugar stjórnsýslueiningar til
þess að valda verkefnunum. Lýð-
ræðislega kjörnir fulltrúar sveit-
arfélaga og fjórðunga eiga síðan
að hafa vald til að ákvarða for-
gangsröðun framkvæmda í sínum
fjórðungi. Til þess þarf að færa
verkefni og tekjustofna frá ríki
til sveitarfélaga og fjórðunga og
fari þá saman valdið til að taka
pólitískar ákvarðanir um for-
gangsröðun framkvæmda og fjár-
hagslega ábyrgð á þeim.
Þetta er sú leið sem á að fara
til að leiðrétta slíka félagslega
aðstöðu eftir búsetu, eftir því sem
það er hægt. Þetta á að gera
strax. Um leið á að leggja fyrir
róða heimskulegan meting milli
byggðarlaga og landshluta. Allra
sízt má nokkur íslendingur láta
það heyrast af sínum vörum, að
hann ætli samlanda sinum að
vera hálfdrættingur á við sjálfan
sig, eða þaðan af minna, þegar
kemur að sjálfum leikreglum þess
lýðræðisþjóAfélags, sem við viljum
hafa. Ef við slítum í sundur lögin,
þá slítur í sundur friðinn.