Morgunblaðið - 30.04.1983, Blaðsíða 25

AUGLÝSING
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 30. APRÍL 1983
25
Hvað geta foreldrar
og kennarar gert?
— eftir Vilhj. G.
Skúlason
Sá aldurshópur, sem er í mestri
hættu af ávana- og fíknilyfjum eru
unglingar, sem eru ennþá i skóla og
foreldrahúsum. Þær fyrirbyggjandi
aðgerðir, sem eru mikilvægastar til
þess að forða unglingum frá þessari
vá, eru ýmsar uppeldisaðgerðir, sem
foreldrum á að vera innan handar að
uppfylla. Meginatriði er, að uppeldi
barna og unglinga fari fram á heim-
ili, þar sem þau njóta öryggis og eru
vanin frá blautu barnsbeini á að
þroska dómgreind sína með þvi að
taka þátt í ýmsum þroskandi störf-
um, taka sjálfstæðar ákvarðanir og
þeim gefin tækifæri til þess að læra
af eigin mistökum. Ef þetta er gert,
geta foreldrar verið miklu öruggari
um börn sín, þegar þau fyrr eða síð-
ar koma í návist einhvers, sem reyn-
ir að telja þau á að reyna ávana- og
fíknilyf í fyrsta sinn. Það er víst, að
þá verða foreldrar ekki innan seil-
ingar til þess að veita góð ráð og
taka ákvörðun og miklu meiri líkur
eru á, að unglingur neiti því boði, ef
hann hefur þjálfun i að taka
ákvörðun um, að slík tilraun geti
aldrei verið jákvæð frá hvaða sjón-
arhorni sem hún er metin. En skyn-
samleg ákvarðanataka byggir alltaf
á ákveðnum forsendum. Þessar for-
sendur eru, að unglingar viti sitt
hvað um skaðsemi og gagnsemi þess-
ara efna, sem auðveldar ákvarðana-
töku. Þegar um er að ræða ávana- og
fíknilyf, sem eru misnotuð
á ólöglegan hátt, eru þegar fyrir
hendi mikilvæg rök, sem ekki er auð-
velt að skella skollaeyrum við eða
loka augum fyrir.
Sem betur fer hafa flestir líkam-
lega og sálarlega heilbrigðir ungl-
ingar jákvæðan áhuga á lífinu og
finna því lítið fyrir þörfum fyrir
ávana- og fíknilyf. Á hinn bóginn
eru aðrir ekki eins fastir í rásinni og
erfiðleikar þeirra geta lýst sér sem
ótti, geðdeyfð, svefnleysi og afbrigði-
leg framkoma og hegðun. í fram-
haldi geta komið í ljós erfiðleikar á
að eignast vini og viðhalda vináttu-
sambandi og erfiðleikar í námi, sem
kennarar ættu að öðru jöfnu að
verða fyrstir varir við. Auk þess,
sem að framan getur, gætu foreldr-
ar, t.d. innan foreldrafélaga skól-
anna, beitt sér fyrir viðunandi
kennslu í skólum um misnotkun
lyfja og að foreldrum og kennurum
sé kennt að þekkja fyrstu einkenni
misnotkunar helstu ávana- og fikni-
lyfja. Einnig gætu þeir skiptst á
upplýsingum við aðra foreldra og
ábyrga aðila, sem berjast gegn mis-
notkun ávana- og fíknilyfja, stuðlað
að rannsóknum og athugunum á
ávana- og fíknilyfjavandanum og
beitt sér fyrir byggingu tómstunda-
og æskulýðsstöðva, þar sem ungl-
ingar geta stundað og tekið virkan
þátt í þroskandi leikjum og störfum
í tómstundum sfnum.
Síðast en ekki síst gætu foreldrar
beitt sér fyrir stofnsetningu upplýs-
ingaþjónustu, þangað sem unglingar
gætu farið og fengið upplýsingar um
ávana- og fíknilyf án tafar og allra
formlegheita, þegar þeir finna hvöt
hjá sér.
Uppruni ávana- og fíknilyfja
Öll lyf, þar með talin ávana- og
fíknilyf, eiga sér tvenns konar upp-
runa. Annars vegar eru þau unnin úr
„drógum", sem eru jurta- eða dýra-
hlutar eða þau eru framleidd með
efnafræðilegum aðferðum. Þegar
þessi lyf eru unnin úr jurtarfkinu
eru þau annað tveggja notuð í formi
þeirra jurtahluta, sem hafa virka
efnið að geyma, t.d. mjólkursafa,
rótar, rótarstönguls, barkar, lauf-
blaða, eða virku innihaldsefnin eru
unnin í hreinni mynd. Þegar virka
innihaldsefnið er unnið f hreinni
mynd, er það venjulega hvftt á litinn
og erfitt eða ómögulegt að greina á
milli þeirra efnasambanda, sem
unnin eru úr „drógum" eða fram-
leidd með efnafræðilegum aðferðum.
Séu ávana- og ffknilyf á hinn bóginn
notuð í formi „dróga“ fer útlit þeirra
eftir þeim jurtahiuta, sem virka
innihaidsefnið er hluti af. Sem dæmi
má nefna ópfum, sem er mjólkursafi
og brúnt á litinn, kókablöð, sem eru
brúngræn á litinn, og kannabis, sem
er mjög breytilegt í útliti, en er
venjulega þurrar jurtaleifar í útliti
eitthvað í líkingu við þurrt gras eða
tóbak eða dökkbrúnt eins og harpix.
Einnig er það til í formi olíu, sem er
dökkbrún á litinn. Auk þess er hægt
að nota „dróga" eða hrein efna-
sambönd sem hráefni til framleiðslu
á mismunandi lyfjaformum fyrir
notkun. Sem dæmi um það eru töfl-
ur, stungulyf eða handgerðar
(„meikaðar") sígarettur.
Flokkun helstu ávana-
og fíknilyfja
Ávana- og fíknilyfjum er venju-
lega skipt f nokkra flokka, sem hver
hefur sín sérkenni og verður þeim
helstu nú lýst f stuttu máli og drepið
á helstu efnasambönd hvers flokks.
Þeim lyfjum, sem hægt er að mis-
nota, fer stöðugt fjölgandi og getur
því ekki orðið um tæmandi upptaln-
ingu að ræða. Sennilegt er, að hægt
sé að nota öll lyf, sem hafa áhrif á
miðtaugakerfið, þ.e. heiia og mænu,
og þá mikilvægu starfsemi, sem þar
fer fram. Helstu flokkar ávana- og
fíknilyfja eru: sterk verkjastillandi
lyf, róandi lyf og svefnlyf, örvandi
lyf, skynvilluefni og leysiefni.
Sterk verkjastiilandi lyf
Ópíum er eitt elsta verkjastillandi
lyf, sem til er og hefur verið notað f
a.m.k. 5.000 ár. Það er framleitt á
þann hátt að skera láréttan skurð í
ófullþroska hýðisaldin ópíumvalmú-
ans, en þá vellur úr þvf hvftur mjólk-
ursafi, sem þornar á yfirborði ald-
insins og dökknar þannig að ópfum-
duft er alltaf brúnt á litinn. Um
fjórðungur þessa massa er alkalóíð-
ar, en merkastir þeirra eru morfín,
kódeín, noskapfn og papaverín. Árið
1805 tókst þýzkum vísindamanni að
nafni Sertúrner að vinna hreint
morfín úr ópíum og hefur það ásamt
heróíni verið eitt mest notaða lyfið
úr þessum flokki frá þvf um slðustu
aldamót. Frá sama tíma hafa verið
gerðar margar tilraunir til þess að
framleiða lyf, sem hafa öfluga
verkjastillandi verkun, en litla
hættu á ávana og fíkn. Helstu lyf úr
þessum flokki, sem hafa hliðstæða
eiginleika eru petidín og metadón.
Ávani og fíkn í morffn og skyld lyf
er mjög alvarlegt ástand, sem er
mjög erfitt viðureignar. Þegar til
lengdar lætur, dregur hún úr and-
legu og líkamlegu þreki og þessvegna
eru morfínistar næmari fyrir ýms-
um sjúkdómum, lffslíkur þeirra eru
mjög skertar og vegna mikillar fjár-
þarfar eru glæpir og fangelsisvist
miklu tíðari meðal þeirra en annarra
þegana þjóðfélagsins. Áhrif morffns
og skyldra lyfja eru í stórum drátt-
um vellíðunarkennd, verkjadeyfing,
höfgi og mjög skert skynjun, velgja,
uppsala, hægðatregða, öndunar-
tregða og greinileg líkamleg fíkn,
sem merkir, að likaminn hefur að-
lagað sig áhrifum lyfsins og getur
ekki án þess verið. Of stór skammtur
getur leitt til dauða vegna öndunar-
lömunar.
Róandi lyf og svefnlyf
Lyf úr þessum flokki eru öll fram-
leidd með efnafræðilegum aðferðum
og hafa komið á markað á þessari
öld. Þau eru öll hvft á iitinn og eru á
markaði í ýmsum lyfjaformum svo
sem töflum og stungulyfjum. Mest
misnotuðu lyfin eru úr tveimur
flokkum: barbitúrsýrulyfjum, sem
byrjað var að nota skömmu eftir síð-
ustu aldamót og benzódíazepínsam-
bönd, sem fyrst komu á markað um
1960. Af skyldum lyfjum, sem hætta
er á, að séu misnotuð má nefna glút-
etímið (doriden), metyprylón (nolu-
dar) og metakvalón (melsedin). Mið-
að við flokk barbitúrsýrulyfja eru
benzódíazepínsambönd mikil fram-
för, þar sem þau eru sérhæfðari og
eru ekki eins hættuleg, þegar þau
eru misnotuð vegna minni áhrifa á
öndun og blóðrás.
Þau kennimerki, sem einkenna
misnotkun barbitúrsýrulyfja lfkjast
mjög þeim einkennum, sem koma f
ljos eftir mikla alkohólmisnotkun
svo sem víma, málæði, skert dóm-
greind, skert stjórn tilfinninga og
minnisleysi. Þeir, sem eru undir
áhrifum barbitúrsýrulyfja eru
gjarnan viðskotaillir, hafa sjúklegar
hugmyndir og sjálfsmorðshneigðir.
Geðsveiflur, þrasgirni og önuglyndi
er mjög algengt og leiða oft til
ofbeldis og glæpa. Onnur einkenni
eru meðal annars truflanir á starf-
semi liða, augna og vöðva, skjálfti og
minnkuð viðbrögð.
Örvandi lyf
Helstu lyf úr þessum flokki, sem
eru misnotuð, eru kókaín og amfeta-
mín, en bæði þessi efnasambönd eru
hvit á lit. Kókaín er unnið úr kóka-
blöðum, en þau eru unnin f stórum
stíl víða í Suður-Ameríku svo sem
Perú og Bóliviu. Kókafn var fyrst
unnið f hreinni mynd úr blöðunum
árið 1860. Amfetamín er aftur á móti
nýrra af nálinni. Það kom fyrst á
markað á fjórða áratug þessarar
aldar og var upphaflega notað sem
lyf gegn bólgum og slfmrennsli f
nefi. Sfðar kom í ljós, að amfetamín
og skyld lyf hafa örvandi áhrif og
auka vökustig, ánægjutilfinningu og
sjálfstraust, en draga úr þreytutil-
finningu, matarlyst og svefnþörf.
Oft eru róandi lyf tekin ásamt am-
fetamínlyfjum. Einkum eru barbit-
úrsýruafbrigði ásamt amfetamfni
talin vera í miklum metum hjá mis-
notendum til þess að auka áhrif
þeirra. Amfetamínlyf breyta fram-
komu og hegðun notandans þannig,
að hann verður eirðarlaus og æstur.
Langvarandi notkun miðlungsstórra
skammta, sem teknir eru f inntöku
hafa áhrif á blóðrás og öndun, en
leiða auk þess til brenglunar á
þankagangi og minnkunar á hæfi-
leika til þess að skynja raunveruleik-
ann. Stórir skammtar hafa f för með
sér bráðlyndi, skynvillur, árásar-
hneigð og geðveiki.
Kókaín hefur hliðstæða verkun og
amfetamín, en verkun þess er öfl-
ugri. Það er ýmist notað í formi
stungulyfs eða f innöndun þar sem
það frásogast hratt um slfmhimnu
og er oft notað ásamt heróíni og
morfíni. Endurtekin notkun stórra
skammta af kókaíni í skamman tíma
getur leitt til geðveiki. Krampar eru
einnig hættulegir, þegar stórir
skammtar eru teknir, en þeir stafa
af mikilli örvun miðtaugakerfis.
Skynvilluefni
Skynvilluefni úr ýmsum jurtum
hafa verið þekkt í sumum samfélög-
um árþúsundum saman. Meðal
þeirra er kannabis eitt elsta og
þekktasta efniö. Notkun þessara
efna jókst mjög mikið á árunum eft-
ir 1960, þegar LSD varð eitt mest
notaða skynvilluefnið meðal ungs
fólks og um 1970 var farið að mis-
nota fensyklidín (PCP) að marki.
Af þessum efnum er LSD öflugast.
Skynvilluefni verka einkum á mið-
taugakerfi og framkalla áhrif, sem
líkjast einkum einkennum geðveiki.
Áhrifin eru breytileg frá einum ein-
staklingi til annars, en þau fara
mest eftir því umhverfi, sem lyfsins
er neytt í, persónueinkennum, sálar-
ástandi og þeim áhrifum, sem neyt-
andinn væntir af efninu. Undir
áhrifum þessara efna er meðvitund
oft mjög breytileg frá háu vökustigi
til draumleiðslulíks ástands. Skynj-
un er svo brengluð, að neytendur
hafa talið sig „sjá“ hljóð og „heyra"
liti. Þessi efni valda oft tilfinningu,
sem er þess eðlis, að neytandanum
finnst hann ekki vera hann sjálfur
og sálrænar sveiflur ná frá ofsagleði
til geðdeyfðar. Ranghugmyndir og
skynvillur eru sennilegar og neyt-
endur verða haldnir sjúklegum
hugmyndum og ofsahræðslu. Auk
þess hafa þessi efni áhrif á úttaug-
akerfi, sem lýsa sér sem vikkun ljós-
ops auga, hækkaður blóðþrystingur,
skjálfti og hraður hjartsláttur.
Leysiefni
Þau efni úr þessum flokki, sem
einkum eru misnotuð eru bensín,
klóróform og skyld efni, eter, benzen
og tólúen og skyld efnasambönd. Þau
eru notuð í margskonar vörutegund-
ir svo sem lím, málningar- og lakk-
þynningarefni og blettavatn. Áhrif
af innöndun þessara efna eru upp-
haflega ekki ósvipuð áfengisáhrif-
um, en eftir því sem skammtur er
aukinn kemur sjóndepra, suða fyrir
eyrum, þvogl, riða og skynvillur í
ljós. Einnig geta þessi efni lamað
öndunarstöð og í stórum skömmtum
geta þau valdið öndunarstöðvun og
dauða. Langvarandi misnotkun líf-
rænna leysiefna getur leitt til
skemmda á mikilvægum líffærum
eins og nýrum, lifur, hjarta, bein-
merg og heila.
Vert er að benda á, að um
skömmtun slíkra efna í venjulegum
skilningi er ekki að ræða, þegar þau
eru misnotuð og þessvegna er vert að
benda foreldrum á að fylgjast vand-
lega með öllu, sem gæti bent til þess,
að börn væru að „leika" sér að slík-
um efnum, sem auðvelt er að útvega.
Vilhjálmur G. Skúlason.
Það var sagt um hassið
að það væri skaðlaust
— eftir Óskar
Þórmundsson
Að mínu mati er kominn tími til
skipulagðrar fræðslu i skólum
landsins um skaðsemi fikniefna.
Menn greinir á um hvort fræðsla
um þessi mál sé til góðs eða ills. Ég
segi að á meðan unglingar vita
ekki um skaðsemi fíkniefna, verða
alltaf til menn sem sjá gróðavon i
því að flytja inn og selja þeim
þennan ófögnuð, því allsstaðar eru
falsspámenn sem predika ágæti og
skaðleysi KANNABISEFNA.
Tjáningarfrelsi manna í ræðu og
riti er nauðsynlegt, en fyrir mitt
leyti nær það ekki nokkurri átt,
þegar ritstjórar blaðanna leyfa
hverjum sem er að setja fram á
prenti órökstuddar og/eða úreltar
kenningar um t.d. KANNABIS-
EFNI.
Þegar ég tala um úreltar kenn-
ingar, á ég við, þegar fræðimenn
voru ekki á eitt sáttir um skaðsemi
KANNABISEFNA (Hass, Hass-
olía, og Marihjuana) en það var
fyrir tiu til fimmtán árum. Nú síð-
ustu ár hefur þessi ágreiningur
sérfræðinga horfið að mestu með
nýrri tækni. Þessi nýju tæki mæla
betur en áður skaðsemi KANNA-
BISEFNA á líkamann og sýna
þannig, að ekki verður um villst að
mannslíkaminn á mjög erfitt með
að losa sig við eiturefnið THC, en
það er skammstöfun á vímugjafan-
um í KANNABISEFNUNUM.
Mælingar sýna, að eftir mánaðar-
tíma frá neyslu, er enn mælanlegt
magn eftir í líkamanum. Einnig
hefur komið fram, að KANNABIS-
EFNIN hafa verið kynbætt, og eru
nú mun sterkari, en þau voru t.d.
fyrir 10 til 15 árum síðan.
Rétt er að benda á, að KANNA-
BIS er ofskynjunarlyf, sem getur
valdið geðtruflunum í lengri eða
skemmri tíma. Tökum sem dæmi:
Einstaklingur, sem hefur leyndan
geðgalla, en lifir nokkuð eðlilegu
lífi og yrði í hæsta falli sagður
skapstór getur með neyslu
KANNABIS valdið því, að þessi
leyndi galli gjósi upp f geðveiki, á
háu stigi.
Það sem veldur mér hvað mest-
um áhyggjum, er hin mikla aukn-
ing á neyslu LSD og PCP í Banda-
ríkjunum og fleiri stöðum.
Unglingar ættu að varast að
koma nálægt þessum efnum, því að
hvort efnið um sig er svo hættu-
legt, að aðeins þarf að snerta þau
með fingurgómunum, þannig að
þau virki á líkamann með hörmu-
legum afleiðingum.
Til að uppfræða unglinga og
aðra, vil ég hér í stuttu máli lýsa
útliti og formi þessara tveggja
hættulegu skynvilluefna, svo og
áhrifum þeirra á iíkamann.
LSD kom oftast í lituðum pillum
(en efnið sjálft er lyktar og litar-
laust) en nú er mjög algengt að
LSD sé látið dropa á þerripappír,
sem síðan er klipptur út i litla fer-
hyrninga, um 5x5 mm að stærð, og
þeirra síðan neytt um munn.
Neysla af LSD eða sýru, eins og
efnið er líka nefnt, framkallar
miklar ofskynjanir, t.d. sér neit-
andinn föst efni blakta eins og lauf
fyrir vindi, sér tóna og heyrir liti
og allt upp í hugaróra, sem leiða til
dauða, en þar á ég við neytendur,
sem halda sig fugla og henda sér
úr mikilli hæð, eða eitthvað annað
álíka.
PCP, öðru nafni Englaryk, var
notað sem deyfilyf við uppskurði
en var síðan á 6. áratugnum tekið
af lyfjaskrá vegna hættulegra hlið-
arverkana. PCP kemur oftast í
duftformi og algengast er að því sé
blandað í tóbak eða MARIHJU-
ANA og reykt, einnig að þvf sé
sprautað og tekið í nefið. Lögreglu-
menn og dómarar i Bandaríkjun-
um hafa orðið illa fyrir barðinu á
þessu efni, þegar þeir hafa verið að
handfjatla þau sem sönnunargögn.
Væg áhrif af PCP framkalla
skynvillu, en þegar mikils er neytt,
þá framkallar það æðislegar
ofskynjanir, geðklofning, ofbeldi,
krampa, dá eða dauða í mörgum
tilfellum.
Sem betur fer hefur LSD lítið
sem ekkert verið í umferð hér á
landi nú síðustu árin og lítið er
vitað um neyslu PCP hér. En frétt-
ir um auknar vinsældir PCP og
LSD í Bandaríkjunum á síðasta ári
settu að mér ugg og því hefi ég
ritað þessar línur unglingum og
öðrum til viðvörunar.
Ég hefi unnið við embætti lög-
reglustjórans í Keflavik við fíkni-
efnamál frá 1. apríl 1979. Fjöldi
einstaklinga, sem tengst hafa
fíkniefnabrotum, ýmist fyrir
neyslu, sölu, dreifingu eða inn-
flutning á fíkniefnum er nú um
þrjú hundruð og þá tala ég aðeins
um Suðurnesin. Skrá þessi nær allt
aftur til ársins 1972, en þá fyrst er
þessum málaflokk gefinn gaumur
að einhverju marki hérlendis. Á
þessum tölum sést, svo ekki verður
um villst, að neytendahópurinn á
Suðurnesjum er stór miðað við
íbúatölu.
Óskar Þórmundsson, rann-
sóknarlögreglumaður í ávana-
og fíkniefnamálum.