Morgunblaðið - 12.06.1983, Blaðsíða 12

60
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 12. JÚNÍ 1983
Verölcfl
■hVIÐREISN
Ógnirnar hvfla
enn eins og
mara á fólkinu
Á meðan ógnarstjórn Rauðra khmera fór með
völd í Kambódíu reyndi fólk að koma eignum
sínum á óhulta staði. Það gróf í jörð gimsteina,
gull og dollara. Ástandið í landinu færist nú
smám saman í eðlilegt horf og jafnframt koma
smám saman í ljós þau verðmæti, sem fólgin
voru í jörðu.
í landinu ríkir stjórn, sem Víetnamar komu á.
Hún býr að sönnu við margháttuð vandamál, en
markaðir í höfuðborginni Phnom Pehn eru full-
ir af innfluttum varningi. Fyrir hann hafa m.a.
verið greiddir hálfrotnir dollaraseðlar, sem
hafa legið í jörðu árum saman. Um helmingur
yngstu kynslóðarinnar í Kambódíu þjáist af
næringarskorti, en glæsileg veitingahús í höf-
uðborginni eru ekki á flæðiskeri stödd, því að
viðskiptavinir þeirra geta greitt jafngildi mán-
aðarlauna fyrir eina máltíð.
Þjóðinni miðar áfram eftir ógnir og skelf-
ingar stjórnarára Pol Pots, en gæðum er mis-
skipt. Þegar ógnaröldin ríkti 1975—1979 bjuggu
aðeins 100—200 háttsettir Rauðir khmerar í
höfuðborginni, en nú er íbúatalan komin upp í
hálfa milljón. Talsvert er þar um flóttamenn,
sem komið hafa aftur.
Phnom Pehn, sem fyrrum var frönsk ný-
lenduborg, hefur glatað fornri reisn og þokka.
Rottur skjótast eftir skörðóttum gangstéttum,
og illgresi les sig upp eftir helztu byggingum
borgarinnar, sem eru í megnustu niðurníðslu.
Dómkirkjan og þjóðbankinn voru jöfnuð við
jörðu í árásum Pol Pots á trúarbrögð og kapít-
alisma.
Eigi að síður fögnuðu borgarbúar fyrir
skömmu þriðja hóp erlendra ferðamanna, sem
kemur í heimsókn á þessu ári. Það voru 25 Jap-
anir og fengu þeir að sjá það sem eftir er af
verðmætum á söfnum og í konungshöllinni. Þá
fengu Japanirnir að sjá Tuol Sleng, sem eitt
sinn var franskur háskóli, en var breytt í al-
ræmdar pyndingabúðir á valdatíma Rauðra
khmera. 20.000 manns, þar á meðal embættis-
menn stjórnar og hers, menntamenn, munkar,
kennarar og námsmenn, voru lokuð þar inni í
örlitlum blóði drifnum klefum og pynduð til
dauða. Þar getur að líta hrúgur af pyndinga-
tækjum og hlekkjum, og er það næstum því eins
hrollvekjandi sjón og fjöldagrafirnar við Choe-
ung Ek. Þar var hópum af fólki varpað ofan í
grunnar grafir, og þar liggja hauskúpur hver
Þeir rauðu skildu rið landbúnaðinn í rúst
ofan á annarri og stara holum augnatóttum á
þyrrkingslegt landið umhverfis.
Landkostir eru víða mjög góðir, en eigi að
síður býr fólk til sveita við nauðþurftir þegar
bezt lætur. Á stjórnarárum Rauðra khmera var
helmingnum af nautpeningi landsmanna slátr-
að, landbúnaðarvélar voru eyðilagðar og áveitu-
lón og skurðir voru í niðurníðslu. Fyrir 1970 var
Kambódía helzti matvælaútflytjandi í Suð-
austur-Asíu, en nú fullnægir hrísgrjónafram-
leiðslan ekki innanlandsþörfum. Eitt af megin-
markmiðum ríkisstjórnarinnar er að efla land-
búnaðinn.
Annað helzta markmið stjórnvalda er að
auka menntun. Kennarar og fyrirlesarar voru
meðal þeirra fyrstu er létu lífið fyrir Pol Pot og
mönnum hans, og skólum var breytt í fangelsi
eða svínastíur og gripahús.
- DELLA DENMAN
h MORÐSVEITIR
Vitnið sem
reis úr
valnum
Hermennirnir fóru aftur inn í
bilinn og óku á brott, en skildu
fórnardýr sín 10 talsins eftir í
valnum. Þau lágu á grúfu á ösku-
haugnum, þar sem þau höfðu verið
skotin.
Smám saman gerðu tveir úr
hópnum sér ljóst, að þeir voru lífs,
en mjög illa særðir. „Ég fann fyrir
fætinum á mér. Það blæddi úr
honum. Þá vissi ég að ég var lif-
andi,“ sagði annar þessara tveggja
manna í viðtali á sjúkrahúsi í E1
Salvador, þar sem báðir eru á
batavegi.
Það fóru sársaukagrettur um
andlit Jorge Espinoza þegar hann
lýsti hörmungunum, sem hann
hafði orðið fyrir. Hann er 34 ára,
en heitir raunar ekki Jorge. Hann
og félagi hans vildu alls ekki gera
uppskátt um nöfn sín af ótta við
að þá yrði endanlega gert út af við
þá. Þeir sögðu þó, hvað fyrir þá
hafði borið í viðureigninni við
dauðasveitirnar.
Jorge skýrði svo frá, að hann
hefði verið skammt frá heimili
sínu í verkamannahverfinu í Meji-
canos á leið úr brúðkaupi vinar
síns, þegar hópur hermanna,
grárra fyrir járnum, hafi skipað
honum uppá vörubíl.
Þeir sögðu: „Þú ert niðurrifs-
maður. Þú drapst stúlkuna. Þú
hefur bara haft fataskipti." Þeir
vildu ekki hlusta á mig þegar ég
sagði þeim, að ég hefði engin af-
skipti af stjórnmáium og hefði
engum gert mein.
„Þeir skipuðu mér að leggjast á
gólfið í bílnum og snúa andlitinu
niður, og óku af stað. Síðan stöðv-
uðu þeir bílinn og tóku aðra unga
menn upp í. Ég heyrði þá mót-
mæla og halda fram sakleysi sínu
en það stoðaði ekkert."
Bíllinn ók í náttmyrkrinu eftir
bugðóttum, fáförnum vegi
skammt utan við Mejicanos, þar
sem öskuhaugar eru, sem líkum er
oft kastað á. Á leiðinni var pen-
ingum og öðrum eigum Jorges og
félaga hans stolið og síðan var
þeim skipað að fara niður af bíln-
um og leggjast á grúfu. „Þeir
stóðu á veginum," segir Jorge, „og
skutu á okkur þaðan."
Hér var augljóslega um að ræða
glæp í-hefndarskyni. íbúar Meji-
canos sögðu, að þetta laugardags-
Hrersdagsleg sjón f El Salrador:
lík á reg arbrúninni.
kvöld hefði einkennisklæddur
liðsforingi verið á gangi um götu
úthverfisins ásamt 23ja ára konu
að nafni Chita, er skæruliðar
stöðvuðu bíl ofar í götunni. Liðs-
foringinn tók á rás að sækja menn
til hjálpar, en skæruliðarnir réð-
ust á Chitu og drápu hana og flúðu
síðan.
Tæpum hálftíma síðar komu
tveir bílar fullir af hermönnum á
þessar sömu slóðir og hugðust
hefna morðsins á Chitu. Svo virð-
ist sem lík hennar hafi legið á
gólfinu í herbílnum við hliðina á
Jorge og hinum fórnarlömbunum.
Hinn maðurinn, sem lifði af
skothríð hermannanna, kallar sig
Carlos og er 25 ára. Hann stað-
festir sögu Jorges, og slíkt hið
sama hefur Rauði krossinn gert,
borgaraieg yfirvöld og íbúar Meji-
canos, — en ekki herstjórnin.
Carlos var að koma af vakt ásamt
tveimur félögum sínum, þegar
hermennirnir stöðvuðu þá og skip-
uðu þeim að fara uppá vörubílinn.
Eftir að skotin höfðu riðið af
skreið Carlos eftir veginum og
kallaði á félaga sína. „Þegar þeir
svöruðu mér ekki, varð mér ljóst,
að þeir voru látnir," segir hann.
Hann hafði fengið byssukúlur í
báða fótleggi og gat því ekki forð-
að sér, en stóð í átökum alla nótt-
ina við hunda, sem lifa á því sem
til fellur á öskuhaugunum þarna.
„Ég varð að velta mér ofan í
skurð, því að hundarnir ætluðu að
éta mig eins og líkin sem lágu
þarna,“ segir hann.
— SUSAN MORGAN
hFÓLKSFÆKKUN
Gyðingar týna tölunni
Gyðingum sem búa utan Isra-
els fækkar óðum. Horfur eru á,
að þeim fækki um fjórðung á
næstu 25 árum. Þessar spár eru
gerðar af tveimur rannsóknar-
stofnunum, annarri í London en
hinni í ísrael, en þær hafa rann-
sakað málefni gyðinga.
í þeim samfélögum utan ísra-
els, sem könnunin tók til, eiga
fjölskyldur gyðinga yfirleitt
færri börn en almennt gerist í
v.ðkomandi löndum. Að jafnaði
eignast gyðingakonur í Banda-
ríkjunum 1,7 börn, í Bretlandi
1,8 og í Austur-Þýzkalandi 1,4.
Þá hefur það færzt í vöxt, að
gyðingar giftist fólki af öðrum
kynþætti og trúarbrögðum.
Rúmlega helmingur gyðinga í
sumum löndum giftist fólki af
öðrum trúarbrögðum og fer
fjöldi þeirra vaxandi. Börnin
þeirra eru yfirleitt ekki alin upp
sem gyðingar.
Þá gerist það sífellt tíðara, að(
gyðingar gangi af trú sinni og
samlagist þeim þjóðum, sem þeir
búa með. Fáir snúast hins vegar
til gyðingdóms. Þar við bætist,
að lítill vaxtarbroddur er í sam-
félögum gyðinga, og hlutfalls-
lega er þar meira af gömlu fólki
en í öðrum samfélögum viðkom-
andi ríkja.
Rannsóknin náði til Evrópu,
Rómönsku-Ameríku, Rússlands,
Suður-Afríku og Ástralíu. Hana
framkvæmdu stofnun um mál-
efni gyðinga í London og önnur
sem er í tengslum við háskólann
í Jerúsalem. Samkvæmt þeim
upplýsingum sem fram koma eru
horfur á, að um næstu aldamót
verði fjöldi gyðinga utan ísraels
8,2—7,4 milljónir, en hann er 10
jr
utan Israelsríkis
milljónir manna um þessar
mundir. I rannsókninni segir
ennfremur, að um þriðjungur
gyðinga hafi látið lífið í útrým-
ingarherferð Hitlers.
Israelsmenn eignast yfirleitt
fleiri börn en gyðingar í öðrum
heimshlutuni- Barnsfæðingar
eru þar almennt fleiri en í Evr-
ópu og Norður-Ameríku. Gyð-
ingar í ísrael giftast nánast ein-
göngu öðrum gyðingum og halda
fast við siðvenjur þjóðar sinnar.
Hingað til hafa fleiri flutzt til
Israels en tekið hafa sig upp það-
an.
En í rannsókninni er það dreg-
ið í efa, að mannfjölgun í ísrael
verði jafnmikil á komandi árum
og hingað til. Ekki er óhugsandi,
að þættir, sem um skeið hafa
skekið grundvöll fjölskyldunnar
í þjóðfélögum Vesturlanda, séu
nú einnig farnir að láta að sér
kveða í ísrael. Til dæmis er gríð-
arleg verðbólga þar í landi, og
getur hún gert það að verkum,
að fólki, sem vill ganga í hjóna-
band og eignast börn, hrýs hug-
ur við framtíðinni.
Við rannsóknina hefur komið í
ljós, að gyðingar utan ísraels
búa langflestir í borgum og oft í
sérstökum borgarhverfum. Þeir
vinna yfirleitt skrifstofu- og
verzlunarstörf, en nánast engir
gyðingar starfa við landbúnað.
Oft eru þeir betur settir fjár-
hagslega en þorri landsmanna
og hafa betri menntun.
Á síðustu tuttugu árum hefur
þeim gyðingum, sem tala jidd-
ish, farið fækkandi. Enska er al-
gengasta mál gyðinga sem búa
utan (sraels, en nokkuð svipaðui
fjöldi talar rússnesku og jiddish
— JUDITH JUDD