Morgunblaðið - 12.06.1983, Blaðsíða 22

70
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 12. JÚNÍ 1983
Þættir úr sögu íslenskra sakamála:
HROLLVEKJA
FRÁ LIÐINNIÖLD
Frásögn af Skárastaðamálinu í Húnaþingi
I sakamáli því sem hér verður fjallað um, Skárastaðamálinu svokallaða, fara saman þau afbrot sem mestan sess skipa á sakaskrám
Islendinga frá liðnum öldum, sauðaþjófnaður og hórdómur. Reyndar minnir það okkur á, að landið sjálft og fólkið sem það byggði var æði
frábrugðið því sem nú er. I>á var vorsveltan hjá mannfólkinu næstum eins ófrávíkjanleg og helgidagar kirkjunnar og í Ijósi þess verða afbrot
á borð við sauðaþjófnað skiljanlegri en ella. Um siðferðið gegnir ef til vill öðru máli, en oft þótti löggjafarvaldinu ástæða til að grípa í
taumana og þannig var því háttað um Stóradóm, er dæmdur var á Alþingi 1564, og síðan staðfestur af konungi. Hann var um legorðsmál,
sifjaspcll og hórdóm, og þótti harður mjög. Með Stóradómi var lögð dauðarefsing við mörgum slíkum brotum, og skyldu karlmenn
hálshöggnir en konum drekkt. Voru íslendingar tregir mjög til að samþykkja þennan dóm en þeim var engu að síður þröngvað til þess, og
gekk hann síðan sem lög í landi fram á 19. öld. Með Stóradómi sannaðist þó, eins og svo oft áður, að þótt náttúran sé lamin með lurk þá
leitar hún út um síðir, og fór siðferðið í engu batnandi, þátt fyrir harðýðgina. Afstaða þorra landsmanna til dómsins og þeirra afbrota, sem
hann var lagður við, virðist hafa verið blandin léttúð og fyrirlitningu sem ef til vill kemur skýrast fram í eftirfarandi kviðlingi, er landfleygur
varð á sínum tíma: — „Stóridómur fær af flett,/ fé og eigur gunna./ En það er mannlegt meyjunum að unna.“ — En í kjölfar hinna
ómannúðlegu refsinga, sem lagðar voru á forboðin mök karla og kvenna, fylgdi oft það sem verra var: útburður og fóstureyðingar. Það var
því að vonum, að um allar sveitir íslands þóttust menn heyra útburðarvæl, þegar ókennileg veðurhljóð bárust að eyrum úr holtum og
kvíaveggjum. I Skárastaðamálinu komu vissulega fyrir hinir klassísku þættir íslenskrar afbrotasögu, en áður en yfír lauk hafði málið þó
tekið á sig svip hrollvekju, þar sem mannlegur harmleikur og mannleg grimmd fóru saman í þéttriðinn hnút.
aga okkar hefst sumarið
S1863 á bænum Skárastöð-
um í Húnaþingi. Bóndinn,
Jón Einarsson, er með
jörðina á leigu, en eigandi
hennar býr suður á landi. Þegar
hér er komið er Jón bóndi sextug-
ur að aldri og tvígiftur. Fyrri kona
hans er látin, en með henni átti
hann fimm börn: Margréti, Einar
og Guðmund, sem eru milli tvítugs
og þrítugs, og svo Þóreyju 18 ára
og Mildríði 15 ára. Seinni kona
Jóns er Guðrún Ulugadóttir, rúm-
lega fertug að aldri, og með henni
á hann tvær dætur á barnsaldri.
Öll eru börnin enn í föðurgarði
nema Margrét, sem er ráðskona á
Gilsbakka, sem er afbýli frá
Skárastöðum.
Á Skárastöðum eru einnig tvær
vinnukonur, Margrét Gunnlaugs-
dóttir, 28 ára, og Guðbjörg Guð-
mundsdóttir, 26 ára, og koma þær
báðar mjög við þessa sögu. Þá má
einnig telja hjónin Jóhann Jóns-
son og Ingibjörgu Markúsdóttur,
sem voru þar { húsmennsku,
vinnumennina Árna Árnason og
Klemenz Bergmann Bjarnason og
svo niðursetninginn á heimilinu,
Guðna, sem var 11 ára þegar saga
þessi gerðist. Af þessari upptaln-
ingu á heimilisfólkinu á Skára-
stöðum má ráða, að þar er ekkert
kotbýli, þótt búið sé ef til vill ekki
fyrirferðarmikið miðað við stór-
býli þeirra tíma. En þótt Jón
bóndi Einarsson megi teljast
bóndi í betra meðallagi hefur
hann þó fyrr á ævinni verið bendl-
aður við sauðaþjófnað, og sama
máli gegnir um Guðmund son
hans. Skárastaðamálið hófst
reyndar á sauðaþjófnaði þótt til
stærri tíðinda bæri þar áður en
yfir lauk.
Grunur hús-
freyju vaknar
Jón bóndi er að búa ferð sína
suður á land, til að greiða leigu af
ábýlisjörð sinni og haft er fyrir
satt að hann hafi jafnvel í hvggju
að semja um kaup á henni. I ferð
sem þessa er vissara að fara vel
nestaður og Jón segir konu sinni
að hann ætli að fá sauð að láni hjá
Einari syni sínum og skera sér til
nestis. Guðrún húsfreyja skeytir
þessu ekki nánar og um kvöldið
kemur Einar með sauðinn brytj-
aðan. Sýður Guðrún kjötið um
nóttina og í býti morguninn eftir
leggur Jón upp í ferð sína suður.
Seinna þann sama dag færði
Einar stjúpmóður sinni haus kind-
arinnar og innyfli og tók hún til
við að svíða hausinn. Þegar hún
var að skafa af honum sótið tók
hún eftir því að nýgerð sneiðing
var á eyrum skepnunnar og við
nánari athugun sá hún gamalt
mark, sem hún vissi að var ekki
fjármark Einars Jónssonar. Grun-
ur hennar varð að vissu, þegar
hún tók að hreinsa ristilinn úr
kindinni því að þá sá hún að
krókasteik var við ristilinn og
varð henni þá ljóst að þetta var
gimbur en ekki geldingur.
I sömu svifum gekk Einar fram
hjá eldhúsdyrunum og kallaði
Guðrún til hans að það „væri
fyndilegur sauður að tarna, fyrst í
honum hefði verið krókasteik“.
Einar svaraði þessu engu og gekk
burtu.
Seinna um sumarið, eftir að Jón
var kominn heim úr suðurför
sinni, kom Guðrún húsfreyja að
þeim feðgum og Margréti vinnu-
konu þar sem þau sátu yfir ný-
skorinni kind. Sá hún strax á öðr-
um kjammanum að hnífsbrögð á
eyranu höfðu sýnilega verið gerð á
kindinni dauðri, því brjósk var
hlaupið upp úr skinninu við suð-
una. Var Guðrún nú ekki í neinum
vafa um hverju fram fór og féll
henni það þungt. En það var fleira
sem vakti athygli húsfreyjunnar á
Skárastöðum þetta sumar. Hún
tók einnig eftir því, að báðar
vinnukonurnar höfðu gildnað und-
ir belti, og brátt varð henni ljóst,
að á Skárastöðum var ekki aðeins
framinn sauðaþjófnaður. Þar gekk
einnig á með hórdómi.
Ástir Jóns
og Guðbjargar
Guðbjörg Guðmundsdóttir kom
að Skárastöðum á krossmessu vor-
ið 1862. Hún var þá 24 ára gömul
og hafði verið víða í vinnu-
mennsku, en sem barn hafði hún
verið í fóstri á ýmsum stöðum.
Með komu Guðbjargar að Skára-
stöðum var friðurinn úti á heimil-
inu. Bóndinn, Jón Einarsson, var
sextugur að aldri, Guðrún, kona
hans, 16 árum yngri, en þegar hin
unga vinnustúlka er komin á
heimilið, halda karlinum engin.
bönd. Á grasafjalli um sumarið
leggst vinnukonan með húsbónda
sínum, og frá þeirri stundu er
Guðrún Illugadóttir hornreka á
heimili sínu.
í frásögn um Skárastaðamálið í
bókinni „Fýkur í sporin" greinir
Sverrir Kristjánsson nánar frá at-
burðum þessum, en heimildir að
frásögn sinni sótti hann í dóms-
málabækur frá þessum tíma. Er
þess getið að Guðrún hafi jafnvel
sætt líkamlegum meiðingum og
segir þar m.a.: „Eitt kvöld um
haustið, þegar Jóhann Jónsson
húsmaður var genginn til rekkju,
kom Þórey, dóttir Jóns bónda, til
hans og bað hann að hjálpa Guð-
rúnu, því að faðir sinn sé að berja
hana. Hljóp Jóhann þá á fætur og
út og sá, hvar Guðrún lá flöt á
götu suður af túninu, en maður
hennar, Jón Einarsson, stóð yfir
henni og var að sparka í hana.
Hin forsmáða eiginkona er þög-
ull áhorfandi að ástarleik sextugs
bónda síns og hinnar ungu vinnu-
konu. Hún segir aldrei neitt, en
hefur augun hjá sér. Þegar líða
tekur á haustið, taka hin alsjáandi
augu hennar eftir því, að Guð-
björg er farin „að gildna eftir
náttúrulegu eðli“ svo sem hún
komst síðar að orði í réttarhöld-
unum. Á jólaföstu trúir Guðbjörg
húsmóður sinni fyrir því, að hún
geti svarið fyrir alla karlmenn
nema Jón bónda Einarsson á
Skárastöðum.
Heimur íslensku sveitabaðstof-
unnar á 19. öld var ekki stór, ásta-
líf manna fór ekki fram með mik-
illi leynd. Þær sofa allar þrjár í
einu rúmi, heimasæturnar Þórey
og Mildríður og Guðbjörg vinnu-
kona. Dætur Jóns Einarssonar
hafa tekið eftir því oftar en einu
sinni, að faðir þeirra læðist að
næturlagi undir sængina hjá Guð-
björgu, og einu sinni gerist það
slys, að ástmaður hinnar ungu
vinnukonu spyrnir hælunum í nef-
ið á Mildríði, dóttur sinni, sem sef-
ur til fóta, svo að hún fær óstöðv-
andi blóðnasir. Dæturnar vita vel,
að Guðbjörg er ólétt eftir föður
þeirra, og þær segja þetta kaupa-
manninum að sunnan, Klemenz
Bergmann Bjarnasyni, og hafa í
flimtingum."
Þungaðar
vinnukonur
Það hefur heldur ekki farið
framhjá heimilisfólkinu á Skára-
stöðum að Einar, sonur Jóns
bónda, gerir sér mjög dælt við
hina vinnukonuna á bænum, Mar-
gréti Gunnlaugsdóttur, og dvelur
oft næturlangt undir rekkjuvoðum
hennar. Svo fer líka, að báðar
vinnukonurnar fara að gildna
undir belti, hér um bil um sama
leyti. í níundu viku sumars árið
1863 ól Margrét Gunnlaugsdóttir
sveinbarn, fullburða, vó það 14
merkur. Drengurinn var vatni
ausinn og hlaut nafnið Jón Sigurð-
ur, og lýsti móðirin Einar Jónsson
föður að barninu. Ekki vildi
bóndasonur gangast við faðerninu
og stóð við svo búið um nokkra
hríð. Drengurinn föðurlausi dafn-
aði hins vegar vel og bar heimilis-
fólkinu saman um að móðirin hafi
hugsað vel um barnið og haft yndi
af því.
Nokkrum mánuðum áður hafði
Guðbjörg vinnukona rætt það við
húsmóður sína, „undir rós“, að
hún kynni að vera ólétt eftir Jón
bónda. Um svipað leyti lagðist
bóndi veikur og lá í þrjár vikur.
Þegar Guðrún kona hans vildi
hjúkra honum og bera honum mat
og drykk hreytti hann í hana fúk-
yrðum og þoldi hann engum að
vaka yfir sér eða hjúkra nema
Guðbjörgu. En eftir að hafa
hjúkrað húsbónda sínum i sjúkra-
legunni, bregður svo við, að Guð-
björg harðneitar því í samtali við
húsfreyju að hún gangi með barni.
Eftir þetta reyndi Guðbjörg að
klæða af sér þunga sinn og láta
líta svo út sem hún væri kona heil.
Guðrún húsfreyja tók einnig eftir
því að krukku með kálfsblóði hafði
verið komið fyrir í skáp yfir rúmi
þeirra hjóna og smáminnkaði í
krukkunni eftir því sem líða fór á
vorið. Vaknaði nú grunur hennar
um að Guðbjörg vinnukona mundi
nota blóðið til að rjóða með nærföt
sín svo fólk héldi, að hún væri
kona, er hefði á klæðum. f maí-
mánuði var þó enginn á Skára-
stöðum í rninnsta vafa um, að
Guðbjörg væri komin langt á leið.
Á hjúaskildögum þetta sama
vor er vistráðum Guðbjargar lokið
á Skárastöðum, og hún ræðst
vinnukona að Ytri-Reykjum. Ber
nú fátt til tíðinda þar til um miðj-
an júní er Guðbjörgu skýtur aftur
upp á Skárastöðum ásamt öðrum
kvenmanni frá Ytri-Reykjum.
Voru þær á leið til grasa og vildi
Jón bóndi Einarsson óður og upp-
vægur slást í för með þeim. Það
sem vakti þó mesta athygli heim-
ilisfólksins á Skárastöðum var, að
vinnukonan, sem borið hafði
þunga sinn frá bænum nokkrum
vikum áður, var nú orðin tággrönn
og kvik í spori. Enginn minntist á
að Guðbjörg hefði orðið léttari og
er Guðrún húsfreyja gekk á hana
svaraði hún út úr og gekk síðan út
í fjós og dvaldi þar nokkra stund.
Þaðan kom hún út hnuggin og
grátbólgin og var ekki meira
minnst á mál þetta í það skiptið.
Daginn eftir lagði hún af stað á
grasafjall ásamt stöllu sinni frá
Ytri-Reykjum og Jóni bónda Ein-
arssyni.
Um haustið þetta sama ár sat
þessi unga vinnustúlka á saka-
mannabekk í Húnavatnssýslu
ásamt fimm öðrum heimilis-
mönnum frá Skárastöðum: Jóni
Einarssyni, Einari Jónssyni,
barnsmóður hans, Margréti
Gunnlaugsdóttur, Guðmundi
Jónssyni og systur hans, Margréti
Jónsdóttur, bústýru á Gilsbakka.
Sakargiftir þessa fólks voru
barnsmorð og þjófnaður.
Dauði Jóns
Sigurðar
Við skildum síðast við Margréti
vinnukonu þar sem hún lét blíð-
lega að barni sínu nýfæddu. Þegar
Jón Sigurður var fimm vikna gam-
all fékk hann kvefþyngsli fyrir
brjóst en ekki fylgdi því hiti eða
andarteppa. Kvöld eitt fór Mar-
grét móðir hans fram á kvíastekk
ásamt öðru kvenfólki á bænum til
að mjólka ærnar og bað hún Jó-
hann Jónsson, húsmann á Skára-
stöðum, að hafa ofan af fyrir
barninu á meðan. Margrét var
rúma klukkustund í burtu, en er
hún kom heim aftur, hafði barnið
verið flutt í rúm hennar og lá þar
andað. Samkvæmt frásögn Sverris
Kristjánssonar má rekja atburða-
rásina á þessari klukkustund, sem
leið, meðan Margrét vinnukona
var að mjöltum á þessa lund:
„Um það bil er kvenfólkið fór til
kvíaánna, kom Einar Jónsson inn i
norðurenda baðstofunnar, þar sem
Jóhann húsmaður sat á rúmi sínu
og hugaði að barninu. Einar hafði
verið að slætti úti á túni, og nú