Morgunblaðið - 26.06.1983, Blaðsíða 4

52
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 26. JÚNÍ 1983
Er inneign
eða skuld?
— spurðu sjómannskonurnar í Gravelines er skúturnar lögðu
að landi eftir þorskveiðarnar á íslandsmiðum
Unnið aö uppskipun á Hski í höfninni í Gravelines.
Gravelines heitir franskur bær,
skammt austan við Dunkirk í landi
franskra Flandrara. f Frakklandi er
þessi bær nú á dögum mest þekktur
fvrir það að þar er stærsta kjarorku-
ver þeirra til rafmagnsframleiðslu. f
eyrum fslendinga er þetta bæjar-
nafn þó kunnuglegra fyrir annað. f
eina öld, frá 1830 og fram undir
seinni heimsstyrjöldina, sóttu fiski-
menn þaðan á fslandsmið og um
tíma, frá 1850 til 1935, munu um lA
hlutar bæjarbúa hafa lifað á fisk-
veiðum. Fjöldi af seglskipum var
gert út þaðan, í bænum voru stöðvar
til söltunar og þurrkunar á saltfi.ski,
útgerðarmenn bjuggu í stórum hús-
um inni í bænum og fiskimennirnir f
fátæklegum litlum húsum í útþorp-
um nær sjónum.
Þar sem Dunkirkborg þurrkað-
ist næstum aiveg út í heimsstyrj-
öldinni og þar með allar ytri
menjar um veiðar Flandrara norð-
ur í höfum, þá er öðru máli að
gegna í Gravelines. Og þar sem
bærinn hefur aftur rétt úr kútnum
og er orðinn allvel stæður vegna
hins nýja hlutverks við nýja
starfsemi, þá er nú mikill áhugi á
að grafa upp sögu staðarins og
skrá hana, og verið er að gera upp
gamlar minjar, m.a. gömlu glæsi-
legu húsin sem útgerðarmennirnir
áttu og litlu fiskimannahúsin. Er
verið að undirbúa sýningu og
safna efni í bók um fiskveiðar
bæjarins, afla upplýsinga um
daglegt líf sjómannanna, áhöld
þeirra og tækni við veiðarnar.
Við endurbyggingu á húsi eins
útgerðarmannsins frá þorskveiði-
tímanum, fundust gamlar ljós-
myndir frá fslandi, sem Boisse,
fulltrúi minja- og listaverkadeild-
ar menntamálaráðuneytisins í
Norðurhéruðunum, sendi Þjóð-
minjasafninu á íslandi. Það var
hann sem tók á móti blaðamanni
Mbl. í Lille, en hann kom þangað í
fylgd með M. Garidou frá franska
utanríkisráðuneytinu, í leit að
slíkum minjum um fiskveiðar
frönsku Flandraranna við fsland.
Hann ók okkur rakleiðis til Gra-
velines, þar sem háif bæjarstjórn-
in beið með veisluborð fyrir þenn-
an fslending. Sagnfræðingur stað-
arins, Georges Dupas, var tiltæk-
ur til að veita á staðnum umbeðn-
ar upplýsingar. Sá góði maður
leysti mig raunar út með meira en
600 síðna bók um sögu Gravelin-
es-bæjar með miklum upplýsing-
um um fiskimennina fyrrum. Auk
þess sem allur hópurinn ók eftir
hádegisverðinn til að sýna ís-
lenzka blaðamanninum höfnina
með íslandskajanum, innsiglinga-
rennunni, gamla bæinn og Gravel-
ines nútímans með fallegri menn-
ingarmiðstöð og listsýningarsöl-
um haganlega fyrirkomið í gamla
virkisgarðinum umhverfis borg-
ina. Og þar voru í gangi skemmti-
legar listsýningar. Svo kvöddu
þeir gestinn frá slóðum fslands-
sjómannanna þeirra alúðlega með
kampavíni í ráðhúsinu er líða tók
á dag. ótrúleg gestrisni, enda hafa
fulltrúar bæjarins mikinn áhuga á
að taka aftur upp samband við ís-
land á einhvern hátt, landið sem
lék svo stórt hlutverk í þeirra
sögu. Og blaðamaðurinn naut þess
að vera sá fyrsti af þeirri tegund
er nefnist Islendingar, er leitað
hafði þá uppi vegna þessa sameig-
inlega arfs.
Innsigling um
skiparennu
Bærinn Gravelines er um 3 km
frá hafi við Norðursjó. Hann er
skilinn frá hafinu með breiðu
sandhólabelti, því um aldir hefur
sjórinn verið að sækja þarna á eða
hörfa á víxl og borið fram eða inn
sand og jarðlög. Inn í gegnum
þetta land má sigla skipum eftir
skipgengri rennu, sem bæjarbúar
hafa verið að berjast við að halda
opinni og bæta með árunum. Þessi
staður var því á tímum styrjalda
milli Englendinga og Frakka,
hreinasta gersemi fyrir smyglara,
sem forðuðu sér þangað inn á
skútum sínum. Enda var sérstakt
„smyglaraþorp" í Gravelines-bæ á
Napoleonstímanum, sem af hagn-
aðarástæðum var jafnvel um tíma
gert löglegt af stjórnvöldum. En
smygl taldist lítt til glæpa í landi
Flandrara. Þarna var alltaf verið
að stríða. Komu við sögu Gravel-
in-búa Englendingar, Spánverjar
og Frakkar, og tóku bæinn, sem
varð til þess að hann fékk þennan
rammgerða, volduga og fallega
virkisvegg utan um sig. ísland
kemur ekki við sögu fyrr en á 19.
öld, þótt fiskimenn hefðu að vísu
sótt á miðin frá Dunkirk fyrr. Og
þótt Gravelin-búar gerðu fyrstu
tilraunina til að sækja sjálfir á
íslandsmið 1805 og leituðu án ár-
angurs eftir leyfi til að kaupa salt
frá St. Ubes í Portúgal, sem þótti
eina brúklega saltið til þorskfisk-
verkunar, þá var það ekki fyrr en
um 1830 «ð þeir byrjuðu þessa ís-
landsútgerð fyrir alvöru og tvær
skútur leggja upp. 1835 fá þeir svo
langþráð saltleyfi til að geta sjálf-
ir verkað fallega þorskinn og
pakkað honum, en seinni söltun
fór fram eftir vaskið í landi.
Þá tóku þeir líka við sér. Þrjár
skútur héldu á miðin árið eftir.
Árið 1843 eru íslandsförin orðin
10—11 . Þess er getið að ef vel
veiðist, þá sé hægt að fara tvær
ferðir til íslands á vertíðinni og
tvöfalda gróðann.En skipin báru
ekki mjög mikið, munu að meðal-
tali hafa verið 60—80 tonn að
stærð. Nú eru þorskveiðar við Is-
land komnar í fullan gang. 1850
fara 8 skip með 118 manna áhöfn,
185113 skip , 1853 eru þau 15 orðin
og 1853 17 talsins og koma með
4510 tonna afla. 1858 eru fiski-
skúturnar orðnar 16 og halda á
miðin með 241 sjómann innan-
borðs og 20 eru þau árið eftir. Frá
1840—1850 eru á svæðinu skráðar
91 ný skúta, þar af 70 frá Gravel-
ines. Þar skulum við straldra við
og forvitnast um það hvernig
þessir fiskimenn, sem íslendingar
þeirra tíma fengu að kynnast,
lifðu með fjölskyldum sínum í
þessum fiskibæ. Árið er 1860 og
þannig lýsir Georges Dupas,
sagnfræðingurinn á staðnum
þessu:
„Frá 4—5 ára aldri fara börnin í
skóla, þar sem þau læra við erfið-
ar aðstæður að lesa, skrifa, reikna,
en mest þó kaþólska kristnifræði,
því fermingin bindur enda á æsku-
ár þeirra og nám. Þá fara dreng-
irnir á sjóinn sem léttadrengir,
oftast með feðrum sínum, bræðr-
um eða frændum. Þar fá þeir að
kynnast þessu harða lífsstarfi sem
þeirra bíður og að vissu leyti and-
legum vesaldómi. Æskilegast
hefði verið að þeir fengju að fara í
skóla utan vertíðar, en ekkert hús-
rými var fyrir slíkt í þorpunum.
Ekki má heldur senda þá í burtu í
skóla, því foreldrarnir vildu ekki
sleppa af þeim hendinni. Mjög fáir
reyna að fá einhverja menntun í
sínu fagi, því hana þarf að sækja
til Calais eða Dunkirk og það er
ekki á margra færi. 15—16 ára eru
strákarnir orðnir sjálfs sín herrar
og þar sem þeir hafa lítil efni, þá
hættir þeim til að sitja á búlunum.
Þar er ekki auðvelt að hafa eftirlit
með þeim, sérstaklega ekki í
Grand-Fort, þar sem þriðjungur
þess er í hverfi sem lögregla Grav-
elines má ekki hafa afskipti af.
Sjómennirnir eru raunar mestan
hluta ársins á sjó, annað hvort við
ströndina, í flutningum eða á ís-
landsmiðum. Á þorskveiðunum fá
þeir 10—12 franka fyrir tunnu-
tylftina og skipstjórinn 30—35.
Þeir yngstu byrja með fjórð-
ungshlut, en útgerðarmaðurinn
veitir þeim samkvæmt umsókn
ábót ef þeir geta ekki lifað á því.
Þeir hafa því 600—700 franka á
ári, og meira ef veiði er góð. Þótt
þeir séu yfirleitt heiðarlegir, þá
kunna þeir ekki með fé að fara og
eyða því, án þess að muna eftir
skuldum sínum. Því í landi eru
þeir eins og fiskur á þurru landi og
auðveld bráð utanaðkomandi
áhrifa.
Þrír fjórðu fiskimannanna gifta
sig í kirkju áður en þeir halda á
sjóinn, og búa í farsælu hjóna-
bandi með konum sínum upp frá
því. Meðan þeir eru í herþjónustu
veita skipsfélagar eiginmannanna
konum þeirra gjarnan aðstoð. Að
öðru leyti verða þær að sjá sjálfar
fyrir heimilinu. Mennirnir virðast
elska sjóinn, þvi sonur tekur yfir-
leitt við af föður. Örfáir skipta um
starf. Gamla fólkið fær aðstoð frá
„bátunum, sem börn þeirra og
ættingjar eru á“. Enginn sjómað-
ur sækist eftir ölmusu. Og þar sem
engin fjölskylda flytur í burtu, er
alltaf ráðið á skipin á staðnum,
bæði sjómenn og skipstjórar, því
„ekki er þörf fyrir útlendinga".
Það sem helst bagar er þessi sí-
felldi ótti við að vera skráður sem
ríkissjómaður og útsettur fyrir
þjónustu i flotanum hvenær sem
er á ævinni. Með lögum 1860 var
þó bætt úr á þann veg að sá sem
hafði verið í flotanum í sex ár yrði
ekki tekinn aftur. Önnur vandræði
eru nefnd. Meðan allir karlmenn
eru á sjónum og konurnar dag-
langt úti við ströndina að safna
sniglum, þá verða krakkarnir í
fiskimannahverfinu að sjá um sig
sjálf."
Misjafn afli
Útgerðin á þorskveiðar við ís-
land blómstrar frá Gravelines á
árunum 1870—1900, en fer þá að
láta undan síga þótt skúturnar
hafi alltaf verið að stækka, en afli
fer minnkandi," segir í sögu Grav-
elines eftir Georges Dupas. Skip-
unum fjölgar úr 20 á árinu 1887
upp yfir 100 á árunum 1896—1900.
Fjöldinn er svo kominn niður í 40
er fyrri heimsstyrjöldin skellur á,
1914. Allan tímann er veitt á línu.
Aflinn er ákaflega misjafn. I frá-
sögur er fært að ein skútan frá
Dunkirk hafi ekki verið búin að
vera á miðunum nema 4 daga á
vertíðinni 1892 er hún hafði fengið
155 tonn, sem var þriðjungur af
þvi sem venjan var að fá á 3—4
mánuðum. Um þetta er sagt: „Það
er alkunna að þetta ár var fiskur-
inn við Færeyjar sérstaklega stór.
Ekki þurfti nema 20—30 sporða í
tunnuna, þar sem íslandsfiskur-
inn var minni. Þurfti 50—60 í
tunnuna eða jafnvel 70—80. (I
orðabókinni segir að 1.000 kg séu í
tunnunni.) Sumir bátarnir komu
heim með 540 tonn, en flestir með
400 tonn, svo að allir gátu andað
rólega. Um 300 tonna afla þarf til
að standa undir útgerðarkostnað-
inum og jafnvel þá þarf áhöfnin
að greiða eitthvað til baka af
fyrirframgreiðslunni. Sumir komu
þó ekki aftur af þessari vertíð.
Fiskiskipin Reine og Emma hurfu
alveg. En Marie Jeanne, sem menn
héldu að hefði farist, reyndist
hafa lokast inni á Fáskrúðsfirði
vegna hafíss frá april og fram í
miðjan júní. Og þá fara menn að
efast um að það borgi sig í raun að
fara svo snemma eins og í febrúar
eða marz, þegar óveðrin æða, rok-
ið snýst óaflátanlega frá norðri til
suðurs með nokkurra klukku-