Morgunblaðið - 26.06.1983, Blaðsíða 20

68
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 26. JÚNÍ 1983
Barnaskóli
Samúels 1914—1915
Fyrir nokkru birti Morgunblaöið mynd af skólapiltum á tröppum barnaskólans í Reykjavík. Sveinarnir ungu
stóðu þar með smíðisgripi sína og hjá þeim kennari þeirra, Matthías þjóðminjavörður. Myndin er tekin árið 1909.
Margir lesendur spreyttu sig á að þekkja piltana og komu á framfæri vitneskju um nöfn þeirra.
Nú hafa lesendur ýmsir leit-
að í skúffum og hirslum að
myndum og látið í té, bæði frá
fyrri og síðari árum. Kunna
þeir frá sumum að segja, er
þar koma við sögu, en vilja
gjarnan vita deili á öðrum.
Þó flest skólaskyld börn í
Reykjavík hafi fengið tilsögn
sína og menntun í hinum al-
mennu skólum Reykjavíkur,
hafa þó bæði fyrr og síðar
starfað aðrir skólar í bænum,
sumir á vegum félaga, en aðrir
einkaskólar.
Meðal þeirra er stóðu fyrir
einkaskóla í Reykjavík var
Samúel Eggertsson, skrautrit-
ari og mælingamaður. Samúel
var Barðstrendingur, sonur
Eggerts Jochumssonar frá
Skógum við Þorskafjörð. Þeir
„Skógabræður" voru kunnir
menn á sinni tíð, atgervismenn
allir. „Kertin brunnu bjart í
lágum snúð bræður fjórir áttu
ljósin prúð“, kvað þjóðskáldið
séra Matthías Jochumsson um
jólaljós bræðranna. Hann var
einn þeirra þekktastur. Kunnir
voru einnig þeir Einar Joch-
umsson, trúboði, „mikilmenni
og dugnaðarforkur", sagði Páll
Eggert um hann. Hrósi Páll
Eggert einhverjum fyrir dugn-
að telst það ágætiseinkunn,
slíkur afburðamaður er hann
var sjálfur til verka. Magnús
var kaupmaður á ísafirði, afi
Magnúsar Jochumssonar
póstmeistara. Eggert, faðir
Samúels var sýsluskrifari á ís-
afirði. Hann var skáldmæltur
vel og eru eftir hann hnyttnar
vísur. Þá var hann listaskrif-
ari. Stundaði um skeið kennslu
við barnaskólann á ísafirði.
Einnig heimiliskennslu víða
um héruð og varð „orðlagður
kennari", segir í Óðni, tímariti
Þorsteins Gíslasonar.
Móðir Samúels, Guðbjörg
Ólafsdóttir frá Rauðamýri, var
sögð rausnar- og myndarkona
og naut mikils álits.
Samúel Eggertsson fór til
uppeldis hjá fósturforeldrum
er foreldrar hans brugðu búi.
Er hann varð 23 ára settist
hann í búnaðarskólann í
Ólafsdal (1887— 89). Vann síð-
an jarðræktarstörf, stundaði
barnakennslu og sjóróðra, en
vann síðar við lyfjaafhendingu
á ísafirði. Árið 1909 flyst Sam-
úel til Reykjavíkur og tekur þá
að sér margs konar störf. í
æsku „dróst hugur hans mjög
að ritum Þorvalds Thoroddsen
og lengi skiftust þeir á bréf-
um“, segir í Óðni.
Sökum þess hve Samúel var
drátthagur var oft leitað til
hans og hann fenginn til mæl-
inga og uppdrátta. Starfaði
hann á vegum Brunabótafé-
lags íslands og Veðurstofunn-
ar. Ber handbragð hans og
frágangur vitni um smekkvísi,
vandvirkni og hugkvæmni.
Samúel hlaut heiðursmerki og
heiðursskjal árið 1911 fyrir
skrautritun og teikningu.
Kona Samúels, Marta Elísa-
bet, var dóttir Stefáns gull-
smiðs Jónssonar, Höll í
Þverárhlíð. Að sögn kunnugra
var Marta „svo vel hagorð, að
hún mælti í hendingum og vís-
um“. Tóvinnu og vefnað stund-
aði hún og hlaut lof fyrir
myndarskap og reglusemi í
búsýslu, líkn í veikindum og
hneigð til hjúkrunar.
Þau hjónin, Samúel og
Marta, stóðu fyrir barna-
kennslu og skólahaldi í
Reykjavík. Um tíma var skóli
þeirra til húsa að Laugavegi
24B og er myndin sem hér birt-
ist tekin þar.
Nemendur í skóla Samúels
eru margir hverjir enn til frá-
sagnar um kennslu er þeir
urðu aðnjótandi í skóla þeirra
hjóna. Einn gamall nemandi
sagði um daginn: „Maður býr
að þessu enn í dag. Kennsian
var einstök. Maður lærði að
skrautskrifa, hvað þá annað.“
Mikil og örlagarík saga hefir
verið skráð síðan mynd þessi
var tekin og kemur margt í
hugann. Svo sem ártalið ofan
dyra ber með sér er þetta
fyrsta heimsstyrjaldarárið.
Styrjöld geisar og siglingar
teppast. Eimskipafélag Islands
er stofnað árið 1914 og þegar
skólaslit nálgast kemur „Gull-
foss“, fyrsta skip félagsins
„færandi varninginn heim“.
Dýrtíð magnast og verkalýður
býr sig til andófs. Verka-
kvennafélagið Framsókn er
stofnað um þessar mundir og
Sjómannafélag Reykjavíkur.
Konur sækja fram til aukinna
stjórnarfarsréttinda. í tilefni
þess að þær ná áfanga á
mannréttindabraut með rýmk-
un kosningaréttar kvenna 19.
júní 1915 stofna konur „Land-
spítalasjóð íslands". Hinn 6.
júlí 1915 fylkja konur liði á
þingsetningardaginn og fara í
skrúðgöngu á Austurvöll.
„Á undan fullorðna kven-
fólkinu gengu mörg hundruð
hvítklæddar smámeyjar, og
báru flestar Blároðann hátt yf-
ir höfði sér,“ segir í blaðafrá-
sögn um atburðinn. Ef til vill
hefir einhver í hópi þessara
skólastúlkna tekið þátt í göng-
unni. Þær horfa á myndinni,
staðfastar á svip, til framtíðar
en ekki er nú alveg öruggt að
þær hafi verið að hugsa um
kosningaréttinn.
Hyggjum þá að myndinni er
sýnir hjónin Samúel Eggerts-
son og Mörtu E. Stefánsdóttur,
konu hans, ásamt nemendum
þeirra, þremur bekkjadeildum.
I glugganum, næst skiltinu,
sést móta fyrir stúlkuandliti.
Það er dóttir þeirra hjóna, Jó-
hanna Margrét, síðan kona
Jóns Dalmannssonar gull-
smiðs. Hún vill greinilega
fylgjast með myndatökunni.
Meðal barnanna eru þó
nokkur sem þekkjast við fyrstu
sýn. í efstu röð má greina
Maríu Markan. Það sér ei nein
þreytumerki á Maríu þótt hún
eigi langa leið að sækja í skól-
ann. Á þessum árum er faðir
hennar, Einar Markússon,
ráðsmaður Laugarnesspítal-
ans. María verður því að ganga
alla leið úr Laugarnesi dag
hvern og svo heim aftur að
loknum skólatíma. Klukku-
tíma hvora leið. Auk þess sæk-
ir hún píanótíma hjá frú
Petersen, en svo var hún köll-
uð, móðir dr. Helga Pjeturss,
kona Péturs bæjargjaldkera.
Kenndi hún fjölda bæjarbúa á
píanó og lék auk þess á dans-
leikjum. Maríu féll vel í tímum
hjá henni, en segist hafa lært
allar æfingarnar í Horneman-
skólanum utanbókar og spilað
þær eftir eyranu. Hafði hún
því ekki hugmynd um hvað
nóturnar hétu, en það vildi frú
Petersen hafa allt á hreinu.
Hver veit nema María sé að
hugsa um nótnaheftin? Eitt er
víst að hún átti eftir að læra
heiti nótnanna, gildi þeirra og
gott betur og syngja eins og
fugl í skógi og bera hróður
landsins víða. María sómir sér
vel hið næsta skólastjórahjón-
unum.
Danslistin átti einnig full-
trúa meðal nemenda. Eða er
það ekki rétt munað að Ruth
Hanson hafi sýnt dans í sam-
komuhúsum bæjarins á sinni
tíð? Systur hennar, Rigmor og
Ása, tóku svo við þegar aldur
leyfði. Allar voru þær dætur
Hannesar Hansson kaup-
manns, er verzlaði lengi við
Laugaveg. Prýddu þær lengi
götur bæjarins með svifléttum
sporum. Ruth er á miðri mynd-
inni. Skammt frá henni er
Soffía Arinbjarnar, dóttir Ar-
inbjarnar Sveinbjarnarsonar,
bókbindara og útgefanda.
Soffía dó aðeins 17 ára gömul.
Bræður hennar voru kunnir
menn, þeir Kristján læknir
Arinbjarnar, Sveinbjörn bók-
bindari og verzlunarmaður,
Snorri listmálari og Sigurður
bókari lögreglustjóra. List-
fengur systkinahópur það.
Önnur stúlka í neðri röð er
Katrín Kjartansdóttir. Faðir
Katrínar, Kjartan Ólafsson
múrari, eða steinsmiður, eins
og stundum var sagt, var
kunnur maður í röðum reyk-
vískra iðnaðarmanna. Þá tók
hann einnig virkan þátt í mál-
efnum verkalýðs- og alþýðu-
samtaka og var fulltrúi þeirra.
í kröfugöngunni árið 1923,
hinni fyrstu er farin var, gekk
Kjartan í fararbroddi og hóf
hátt á loft fána samtakanna.
Kjart^n var hverjum manni
prúðari í framgöngu og snyrti-
menni. Kvæðamaður var hann
kunnur og stoð og stytta í hópi
Iðunnar, kvæðamannafélags-
ins. Katrín starfaði lengi hjá
Alþýðubrauðgerðinni við
Laugaveg og muna viðskipta-
menn hlýtt viðmót hennar.
Maður hennar var Tómas Jó-
hannesson, skrifstofumaður
brauðgerðarinnar.
Ysta stúlkan í þessari röð er
í hvítum kjól og með hárborða.
Það er Jóhanna Lára Hafstein,
dóttir Marinós Hafstein, lög-
fræðings og starfsmanns í
Stjórnarráðinu. Marinó var
bróðir Hannesar Hafstein
ráðherra. Lára Hafstein var
þriðja í röð 8 systkina. Það var
mannvænlegur systkinahópur.
Bræður hennar voru Pétur
bæjarfulltrúi, er fórst með
Apríl á leið frá Englandi, og
Eyjólfur stýrimaður. Ein
systra Láru var um skeið
blaðamaður við Morgunblaðið,
Þórunn. Lára Hafstein starf-
aði lengi hjá Landsíma ís-
lands, vann þar við talsíma-
afgreiðslu. Hún var fríð kona
og geðþekk.
í næstfremstu röð má
þekkja kunnan iðnaðarmann
af Njálsgötunni, Harald
Ámundínusson. Það er Halli
rakari, eins og hann kallaði
sig. Allir sem áttu leið um
Njálsgötuna um nær hálfrar
aldar skeið muna eftir skilti
Halla rakara á húsi hans nr.
11, þar raka nú Leifur og Kári.
Annar þekktur handiðnað-
armaður í hópi drengjanna á
myndinni er Guðjón Runólfs-
son, bókbindari, sonur Runólfs
bókbindara í Safnahúsinu.
Guðjón man þessi ár vel. Hann
á mynd af nemendum Sam-
úels. Var hún tekin ári áður en
þessi. Þá voru í skóla með Guð-
jóni m.a. Sverrir Kristjánsson,
síðar sagnfræðingur, og Pétur
Benediktsson, síðar banka-
stjóri. Guðjón heldur enn góð-
legum og rólegum svip sínum
og unir enn við bókband sitt og
iðnprýði. Guðjón var góður
nágranni og María kona hans.
Og vel dafnar björkin, lim-
gerðið er við gróðursettum á
lóðamörkum okkar í Meðal-
holti fyrir 30 árum. I sömu röð
og Guðjón má sjá Alfreð Gísla-
son lækni, kunnan borgara. Al-
freð sat lengi á Alþingi. Hefir
ritað og rætt um heilbrigðis-
mál og starfað í nefndum
mörgum, setið á þingi SÞ og
gegnt fjölda trúnaðarstarfa.
I fjórðu röð t.v. er Guðmund-
ur Runólfsson, bróðir Guðjóns.
Hann er látinn fyrir allmörg-
um árum.
Að baki Guðmundar er lík-
lega Tómas Vigfússon, síðar
byggingarmeistari. Tómas var
sonur Vigfúsar Grænlands-
fara, þess er fór í leiðangur
mikinn með Ársæli Árnasyni
o.fl. til Grænlands. Tómas varð
forvígismaður í Samtökum
trésmiða og byggingarmanna.
Fáir munu hafa átt þess kost
að fylgjast jafn vel og Tómas
með þróun húsnæðismála í
Reykjavík. Á tíma þeim er líð-
ur frá því myndin er tekin og
allt fram til þess að verka-
mannabústaðir rísa í Reykja-
vík, má segja að húsnæðisekla
og léleg og heilsuspillandi
húsakynni hafi verið eitt
helsta vandamál bæjarbúa.
Með lögum um verkamannabú-
staði var lyft Grettistaki í hús-
næðismálum. Tómas mun hafa
starfað frá upphafi við hlið
Kornelíusar Sigmundssonar
húsasmíðameistara að smíði
verkamannabústaða, fyrst við
Hringbraut, Bræðraborgarstíg
og Ásvallagötu, en síðar í
Holtum og Hlíðum. Tómas var
hæglátur og geðþekkur í fram-
göngu. Hann gegndi fjölda
trúnaðarstarfa í samtökum
hér í borg.
Við hlið Tómasar er Ingólfur
Einarsson, síðar símritari um
áratuga skeið. Ingólfur var
kunnur fyrir laxaflugur sínar
er hann bjó til í tómstundum.
Sonur Ingólfs, Gunnar, samdi
lag við ljóð Davíðs Stefánsson-
ar. Það er Útlaginn. Útlægur
geng ég, einn og vegamóður.
Ragnar Bjarnason hefir sungið
það á plötu.
í sömu röð og þeir Tómas og
Ingólfur eru má sjá Gunnar
Kaaber, síðar lyfjafræðing.
Gunnar var sonur Ludvigs
Kaaber, bankastjóra Lands-
bankans. Kaaber var kunnur
maður á sinni tíð. Hann var
stofnandi heildsölufirmans 0.
Johnson & Kaaber, en seldi
síðar sinn hlut í því og gerðist
bankastjóri.
Séra Sigurður Einarsson
sagði greinarhöfundi eitt sinn
sögu um það með hvaða hætti
hann hefði notið fyrirgreiðslu
á ferð sinni um Finnland. Það
var árið sem hann ferðaðist
um land skóga og vatna og
kvað eitt sitt þekktasta ljóð,
Sordavala.
Sigurður komst í einhver
vandræði þar eystra. Hvers
eðlis þau voru er nú gleymt, en
trúlega tímabundinn skortur á
skotsilfri og ferðagjaldeyri.
Varð honum þá til happs að
finnskur maður, er dvalist
hafði í Kaupmannahöfn fyrr á
árum, bauðst til að leysa vand-
ræði hans. Var maður þessi
Sigurði með engum hætti
vandabundinn eða kunnugur.
Sagðist honum svo frá að hann
hefði ratað í vandræði í Kaup-
mannahöfn er hann dvaldist
þar. Naut hann þá drengilegr-
ar fyrirgreiðslu Ludvigs Kaab-
er. Spurði Finninn Kaaber með
hvaða hætti hann gæti launað
slíka greiðasemi þegar úr
rættist. Kaaber svaraði: Ef þér
hittið íslending sem er hjálp-
arþurfi, þá látið hann njóta
þess.
Það var í þessari för er Sig-
urður kvað: „Að sunnan kemur
lestin mín/ til austurs liggur
leið/ nú líður brátt að kveldi."
Gunnar Kaaber starfaði um
skeið í lyfjabúðum hér í borg
en fluttist síðar til Danmerk-
ur. Gunnar gekk að eiga Hildi
Grímsdóttur, systur séra
Gríms Grímssonar og þeirra
systkina. Hildur var fyrst