Morgunblaðið - 26.06.1983, Blaðsíða 26

74
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 26. JÚNÍ 1983
Viðtal: Bragi Óskarsson
„Þá þótti mér heldur
betur hækka stjarnan“
Rætt við Sigfús Bjarnason fyrrum togarasjómann
og skrifstofustjóra Sjómannafélags Reykjavíkur
Sigfús Bjarnason var skrifstofustjóri Sjómannafélags Reykjavíkur um rúmlega þriggja ára-
tuga skeið og gegndi fjölmörgum trúnaðarstörfum á vegum sjómanna. Hann átti lengi sæti í
Aflatryggingasjóði, Sjóslysanefnd, Sjómannadagsráði, og var um skeið formaður Fulltrúaráðs
verkalýðsfélaganna og í stjórn Ráðingarskrifstofu Reykjavíkur. Auk þess sat hann í „fjöl-
mörgum ráðum og nefndum, löngum og stuttum, góðum og illum“, eins og hann segir sjálfur,
er ég inni hann eftir þessum málurn í upphafi viðtals okkar. Ég byrjaði á því að spyrja Sigfús
út í feril hans sem sjómanns og hvenær hann hafi hafið sjómennsku.
Heldur sullsamt
„Ég hóf mína sjómennsku á
áraskipum frá Grundarfirði 12
ára gamall, 1916 mun það hafa
verið," sagði Sigfús Bjarnason. Á
þessum tíma var róið frá öllum
bæjum á Snæfellsnesi sem lágu að
sjó og var það aðalatvinnuvegur-
inn. Menn voru auðvitað með kot-
búskap Iíka — þetta 40—50 ær —
þótti gott ásamt einni kú og ein-
hverju af hrossum. En þetta var
auðvitað ekkert til að lifa af því,
það var sjórinn sem fyrst og
fremst gaf björg í bú. Og sjóinn
stunduðu menn allan ársins hring
þegar gaf nema rétt um sláttinn.
Sem unglingur reri ég einnig um
tvær vertíðir frá Hjallasandi.
Þaðan reru þá á annan tug skipa.
Þessi sjómennska var öll með
gamla laginu. Þetta voru tí- eða
tólfróin skip og formenn þar
hæstráðendur. Næstráðandi við
formanninn var svokallaður
„átor“, en sú staða samsvarar
stýrimanni nú á dögum."
Hvernig var að stunda þessa
sjómennsku?
„Það var nú heldur sullsamt
enda útbúnaðurinn ekki upp á
marga fiska. Við höfðum sjóklæði
úr skinni, skinnbrækur og skinn-
stakk. Sjóhatta höfðum við hins
vegar eins og nú tíðkast.
Það er brimasamt þarna og oft
var erfitt að lenda við sandinn. Þá
varð að sæta lagi og var róinn líf-
róður uppá sandinn milli ólaga.
Það kom fyrir að skip fórust þarna
í brimgarðinum og stundum mörg
í einu en það urðu engin slys þess-
ar vertíðir sem ég var þarna. Þá
fórust hins vegar tveir bátar úr
verstöðvum í grennd við okkur.
Annar þeirra var frá Kvíabryggju
og var bróðir minn einn meðal
skipverja á honum. Hinn var frá
Grundarfirði. Þessir bátar fórust
báðir í róðri og vissi enginn með
hvaða atvikum það varð.“
Hvað höfðu menn sér til
skemmtunar þarna?
„Það var nú heldur fátt um
skemmtanir en einstaka sinnum
var þó ball. Svo voru stundum
haldnar skemmtanir með gam-
anvísum því þarna voru margir
hagyrðingar saman komnir. Bene-
dikt Bachmann, sem var símstjóri
þarna, orti margar skemmtilegar
vísur og stóð oft fyrir þessum
skemmtunum. Einu sinni héldum
við grímuball og voru þá einhverj-
ir að velta þvi fyrir sér hvar við
hefðum fengið grímur. Bachmann
sagði þá bara sem svo að við hefð-
um ekki þurft annað en þvo okkur,
þá hefði enginn þekkt annan.
Hann var mikill grínisti karlinn,
en það var allt græskulaust og
hann særði aldrei nokkurn mann
með skopi sínu.
Húsbóndinn tók
allan minn hlut
Svo má ég ekki gleyma glím-
unni. Þarna voru miklir glímu-
menn og oft var glímt af miklum
móð í landlegum. Annars sóttu
þeir stíft formennirnir á Sandi og
landlegur voru ekki nema þegar
full ástæða var til.“
Og þér hefur fallið þessi sjó-
mennska vel?
„Já, ég kunni þessu ágætlega.
Annars var það nú svoleiðis að ég
fékk engu um það ráðið hvar ég
reri eða hvort ég var til sjós yfir-
leitt. Ég missti móður mína þegar
ég var 14 ára gamall og þá hætti
pabbi að búa, en ég var ráðinn í
vinnumennsku á bæ í heimahög-
unum. Húsbóndinn þar réð mig
svo í skiprúm og tók allan minn
hlut, ég fékk ekki eyri af honum
sjálfur.
Eftir að ég var á Sandi réðst ég
á skútu vestur á fjörðum. Mér
gekk vel að draga og hluturinn
minn eftir vertíðina varð hvorki
meira né minna en 900 krónur sem
þóttu í þá daga mikið fé. Sjálfur
fékk ég ekkert af því, húsbóndi
minn tók það allt enda var það
hans eign.
En það var þá sem ég sprakk.
Það kom í mig uppreistarhugur og
ég vildi ekki una þessu lengur.
Bróðir minn einn var þá orðinn
kyndari á togaranum Jóni forseta
og þóttu það mikil ferðalög sem á
honum voru. Ég var ekki nema 18
ára, auðvitað haldinn ævintýraþrá
og vildi feta í fótspor hans. Ég
sagði því upp vistinni þarna á
bænum þó pabbi legði fast að mér
að halda áfram að vera þar. Sér-
staklega var ég óánægður með það
hversu lítið ég fékk að vera þar
heima — síðasta árið í vistinni var
ég ekki þarna á bænum nema einn
mánuð allt árið en samt hirti hús-
bóndinn allt sem ég vann mér inn,
hvort sem það var til sjós eða í
vinnumennsku á öðrum bæjum.
Þetta var ágætis fólk sem ég var
hjá en tíðarandinn var bara svona.
Fótgangandi í Borg-
arnes á stuttbuxum
og kúskinnsskóm
Ég hafði mitt fram. Skömmu
eftir áramót hélt ég fótgangandi í
Borgarnes á stuttbuxum og kú-
skinnsskóm, með 50 krónur upp á
vasann sem pabbi hafði látið mig
hafa. Þetta eru um tvær dagleiðir
fótgangandi og ég gisti á bæjum á
leiðinni. Mér legaðist í Borgarnesi
og þurfti að kaupa mér fæði þar —
aleigan var því ekki nema 10 krón-
ur er ég kom til Reykjavíkur.
Bróðir minn hafði útvegað mér
samastað hja hjónum sem bjuggu
hér í Reykjavík og vann húsbónd-
inn í Vélsmiðjunni Hamri, hann
var eitthvað yfir þar að mig minn-
ir. Hann útvegaði mér vinnu við
að losa kol úr enskum togara sem
var í viðgerð hjá vélsmiðjunni og
fyrir þau handtök fékk ég mína
fyrstu peninga í lausamennsk-
unni. Ég var þá fyrir löngu búinn
að ganga niður úr kúskinnsskón-
um og keypti heljar mikla klossa
af einum Englendinganna á togar-
anum. Þetta kölluðu þeir hland-
klossa af því að karlarnir voru
vanir að bregða sér í svona klossa
ef þeir þurftu að skreppa erinda
sinna upp — en mér fannst þetta
afskaplega fínir skór.“
Og svo hefur þú ráðist á togara?
„Nei, biddu fyrir þér, það var
ekki auðhlaupið í skiprúm á þess-
um árum, hvað þá á togara, það
var rifist um plássin á þeim eins
og þeir rífast um forsætisráð-
herraembættið núna.
Duus gerði á þessum árum út
fjóra kúttera héðan og hélt ég að
þar væri einna helst möguleiki
fyrir mig. Friðrík ólafsson var
skipstjóri á einum þeirra, kútter
Björgvin. Það höfðu margir verið
með honum sem ég þekkti að vest-
an og hann fiskaði jafnan meira
en allir hinir. Ég afréð að ráðast
ekki á garðinn þar sem hann var
lægstur og fer heim til karls að
falast eftir skiprúmi hjá honum,
þó ég hefði reyndar aldrei séð
manninn.
„Púff — þú ert
strákur“
Hann er ekki heima þegar ég
banka hjá honum og ætlaði ég þá
að snúa frá er ég sé hvar lítill karl
og heldur einkennilegur kemur
upp tröppurnar. Þetta reynist
vera Friðrík sjálfur, töluvert
drukkinn, og spyr hvað ég sé að
vilja. Mér leist ekkert á karlinn
svona fullan og vitlausan en segi
þó með hálfum huga að ég vilji
komast í skiprúm hjá honum.
„Púff — þú ert strákur," segir
karlinn með fyrirlitningu — samt
segir hann mér að tala við sig eftir
viku, hvað ég gerði. Karlinn var þá
blindfullur líka, en það lá vel á
honum og hann kjaftar við mig, og
er að spyrja mig eftir hinum og
þessum mönnum að vestan sem
höfðu verið hjá honum. Ég talaði
svona við hann vikulega og alltaf
sagði hann mér að koma aftur, og
alltaf var hann blindfullur þegar
ég kom, enda mikill drykkjumað-
ur.
Það var munstrað á í húsi við
Lækjargötuna. Þangað var ég
kominn fyrstur allra en svo fóru
karlarnir að tínast að. Það leið og
beið en ekki kom Friðrík skip-
stjóri. Um síðir var kominn þarna
stór hópur af körlum og var ég
búinn að gefa það alveg upp á bát-
inn að ég fengi pláss. Allt í einu
birtist karlinn og hafði sýnilega
fengið sér neðan í því þótt ekki
væri hann mikið drukkinn. Hann
þrífur strax í öxlina á mér og segir
mér að koma með sér inn og varð
ég fyrsti maðurinn sem lögskráð-
ur var á kútterinn.
Þá þótti mér heldur betur
hækka hjá mér stjarnan — en
þeim hefur áreiðanlega þótt það
sárt mörgum sem biðu fyrir utan
að svona strákgemlingur væri tek-
inn framyfir þá.
Við fiskuðum vel yfir vertíðina
— ég mun hafa hagnast um heilar
300 krónur, sem ég setti í banka.
Eftir þetta var ég á ýmsum bátum
bæði á síld og línu. Þegar voru
stopp gekk ég vestur á Snæfells-
nes og var hjá föður mínum, sem
þá var farinn að búa aftur. Ég var
ólatur að ganga þetta á þessum
árum og svo var það líka kostnað-
arsamt fyrir mig að vera iðjulaus
hér í Reykjavík — uppihaldið
kostaði alltaf sitt. Ég fór alltaf
með Suðurlandinu í Borgarnes en
þaðan voru tvær dagleiðir stífar
heim til mín. En ég hafði mikið
gaman af að ganga þetta og setti
vegalengdirnar aldrei fyrir mig.
Stundum gekk ég bæði nótt og dag
til að þurfa ekki að gista — ég
gleymi því aldrei hversu gaman
var að koma í Kerlingarskarð um
sólarupprás og horfa yfir Breiða-
fjörðinn og eyjarnar. Þar gat ég
setið tímunum saman og notið út-
sýnisins."
Togarasjómennska
Og þú heldur áfram á sjónum?
„Já, árið 1927 komst ég loks á
togara — sem kyndari á Baldur
sem Alliance gerði út. Ég var þar
kyndari um þrjár vertíðir en lík-
aði aldrei kyndarastarfið og tókst
að lokum að komast á dekkið. Á
Baldri var ég fram í stríð, er hann
var seldur. Þá fór ég á Helgafellið
þar sem ég var þar til ég tók við
skrifstofu Sjómannafélags
Reykjavíkur."
Manst þú ekki eftir einhverju
sögulegu frá þessum árum?
„Jú, mikil ósköp, það dreif
margt á dagana. Mér dettur í hug
sérkennilegur atburður sem gerð-
ist í stríðinu skömmu áður en
Baldur var seldur. Við vorum þá á
leið til Fleetwood og farnir að
nálgast írska kanalinn. Þá sjáum
við hvar stór skipsbátur flýtur á
sjónum og siglum að honum.
Hann er fullur af fólki og var það
einkennilegt samansafn. Þetta var
bátur af hollensku skipi sem þýsk
flugvél hafði sökkt með því að
varpa sprengju niður um skor-
steininn á því. Allir í vélarrúminu
höfðu látist samstundis en flestir
skipverjar aðrir komist í tvo
skipsbáta. Var þetta skipstjóra-
báturinn en við vissum aldrei hvað
af stýrimannsbátnum varð.
Þarna var fullt af borðalögðum
yfirmönnum, sem allir voru topp-
fínir og stroknir, en einnig mý-
grútur af svertingjum og Indverj-
um sem allir voru hinir lúða-
legustu og klæddir hinum verstu
görmum. Þeir höfðu verið látnir
róa meðan kraftarnir entust en
lágu nú ósjálfbjarga á botni
skipsbátsins, og gátu ekki einu
sinni skreiðst upp í skipið til
okkar hjálparlaust. Var mér sagt
að fara niður og hjálpa þeim upp.
Þetta voru léttir og rytjulegir
karlar og létt verk að handlanga
þá upp.
Ætluðu hreinlega að
ráðast á okkur
Nú, svo var haldið áfram. En
eftir skamma stund sigldum við
fram á lítinn skipsbát. Fyrst héld-
um við að hann væri mannlaus en
þegar að honum kom sjáum við að
tveir menn liggja á botninum.
Voru þeir svo illa farnir af vosbúð
að þeir gátu ekki einu sinni kastað
til okkar fangalínu og varð að bera
þá upp úr bátnum. Þetta voru
breskir sjómenn af togara sem
orðið hafði fyrir kafbátaárás. Þeir
höfðu verið fjórir sem í bátinn
komust og voru þeir svo að velkj-
ast í fimm sólarhringa. Þá höfðu
tveir látist og þessir kastað þeim
útbyrðis. Við komum þeim svo í
koju en ég man alltaf eftir hljóð-
unum í þeim þegar þeim fór að
hitna — þau voru óhugguleg og
áreiðanlega hafa þeir tekið út
miklar kvalir, þó við reyndum að
hygla þeim eftir föngum.
Þá var að hugsa fyrir mat
handa öllum þessum mannfjölda
sem kominn var á skipið. Það var
settur upp helvíta mikill og stór
pottur í eldhúsinu og í honum
mallað allt það kjöt sem til var á
skipinu ásamt kartöflum, rófum
og fleira góðgæti. Negrarnir voru
allir hafðir frammi í en hollensku
yfirmennirnir höfðust við í yfir-
byggingunni að aftan og var þar
hvert skot setið.
Ég og annar háseti, er Jósep
hét, áttum að færa þeim matinn
sem frammi í voru og höfðum til
þess blikkfötur. En þegar við kom-
um niður til þeirra virtust negr-
arnir til alls líklegir — og ætluðu
hreinlega að ráðast á okkur og
berjast um matinn, svona mikil
var græðgin. Ég segi þá við Jósep
að hann skuli fara upp og ná í
úrsláttarjárniö, sem var járnstaf-
ur mikill og digur. Sagði ég honum
að gera sig sem illilegastan og
munda járnið þar sem hann stæði
við stigann. Þetta hreif — þegar
Jósep var kominn á sinn stað með
úrsláttarjárnið urðu negrarnir
hinir bljúgustu og gekk vel að
skammta þeim.
Endar með því að sá
hollenski tekur upp
hjá sér skammbyssu
Við Jósep áttum kvöldvaktina
og þá varð eftirminnilegur atburð-
ur. Við sjáum að hollenski skip-
stjórinn kemur upp og gefur sig á
tal við Erlend skipstjóra, og voru
þeir greinilega ekki á eitt sáttir.
Endar með því að sá hollenski
kemur upp hjá sér skammbyssu og
réttir að Erlendi, sem hrindir hon-
um frá sér og talast þeir ekki
meira við. Segir Erlendur okkur
að sá hollenski hafi verið að leggja
á ráðin við sig ef gerð yrði loftárás
á skipið — að þá yrði lúkarnum
lokað svo negrarnir kæmust ekki
upp. Þegar Erlendur aftók að gera
þessa ráðstöfun vildi hann fá Er-
lendi skammbyssu og sagði honum
að skjóta þá umsvifalaust ef þeir
kæmu upp og færu að derra sig
eitthvað. Þegar Erlendur neitaði
að taka við byssunni sagðist sá
hollenski myndu standa sjálfur í
brúnni með byssuna, sem hann og
gerði. Þeir litu greinilega á negr-
ana sem skepnur fremur en menn,
þessir HoIIendingar. Þegar við
komum til Fleetwood var þar sam-
an komið mikið lögreglulið til að
taka á móti okkur. Þar voru
sjúkrabílar sem tóku bresku sjó-
mennina og hollensku yfirmenn-
irnir fóru virðulega frá borði.
Negrunum og Indverjunum var
hins vegar smalað eins og fénaði
upp úr skipinu og virtist manni
farið með þá eins og útigangs-
skepnur. Síðar um daginn kom
hollenski konsúllinn um borð til
okkar og vildi bjóða okkur í veislu.