Morgunblaðið - 06.01.1984, Blaðsíða 21

MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 6. JANÚAR 1984
21
Hver er sinnar
gæfu smiður
— eftir Steinar
Guðmundsson
Maðurinn er þannig gerður að
honum er ekki sama um náunga
sinn. Sumum finnst að náungan-
um vegni of vel, og ráða ekki við
öfundina, en hún kvelur þann sem
hana ber. Öðrum svíður undan
hlutskipti náungans og reyna að
rétta honum hjálparhönd.
Oft höfum við heyrt getið
manna sem gleymdu sjálfum sér í
ákafanum við að reyna að afstýra
óláni annarra. Má þar t.d. nefna
Ólafíu Jóhannsdóttur, sem svaraði
köllun sinni úti í Noregi á fyrri
hluta aldarinnar. Sú gæfukona
var eitt ljósið sem lýsti hinni ungu
reglu Góðtemplara á íslandi um
aldamótin.
Nú hyllir undir aldarafmæli
Góðtemplarareglunnar á íslandi.
10. janúar 1884 var stúkan ísafold
nr. 1 stofnuð á Akureyri og þar
með kveikt það ljós sem átti eftir
að lýsa um allt land. Þarna urðu
tímamót í íslenskri menningar-
sögu, því takmark Góðtemplara-
reglunnar var ekki það eitt að
rétta þeim bróðurhönd sem á
hjálp þurftu að halda, heldur átti
hún eftir að koma víða við og láta
margt gott af sér leiða almenningi
til heilla áður en alda hennar fór
að hníga í samræmi við eðli bylt-
ingarkenndra menningarstrauma
allra alda.
Góðtemplarareglan skaut rót-
um vestur í Ameríku um miðja
nítjándu öldina og fluttist til Evr-
ópu árið 1868 með iðnaðarmannin-
um Jósep Malin, en hann var með-
al þeirra frumkvöðla sem mótuðu
IOGT á heimaslóðum reglunnar
vestan hafs. Jósep var fæddur og
uppalinn í Birmingham á Eng-
landi, en einmitt þar stofnaði
hann fyrstu Góðtemplarastúku í
Evrópu í september 1868, þá ný-
fluttur heim frá Ameríku. En sagt
er að hann hafi tekið land í Dublin
á írlandi og Evrópustarfið hafi
hafist strax þar. Fyrsta sáðkorn-
inu hérna megin hafsins mun því
hafa verið sáð í Dublin.
Ég get þessa hér til gamans og
fróðleiks því réttum 78 árum
seinna tók önnur bandarísk hug-
sjónastefna land á þessum sama
stað. Það var AA.
Báðar tóku þessar stefnur land í
Dublin og báðar áttu þær upptök
sín á sömu slóðum í Bandaríkjun-
um, Ohio og New York.
frskur útflytjandi sneri heim til
gamla landsins árið 1946 og hóf
AA-starf í Dublin með því að leita
verkefna hjá heilsugæslustöð sem
bauð honum upp á útjaskaða og að
því er talið var vonlausa fyllibyttu
á miðjum aldri. Byttan breyttist í
fyrrverandi drykkjumann vegna
afskipta AA-mannsins og helgaði
síðan starfskrafta sína útbreiðslu
AA-stefnunnar. Fyrir skemmti-
lega tilviljun hitti ég þennan
mann á ferðalagi í Skotlandi
haustið 1970.
Ég gekk í stúku u.þ.b. 10 árum
eftir að af mér rann í hópi AA-
manna hér í Reykjavík. Stúkan
mín heitir Verðandi nr. 9. Ástæð-
an til þess að ég gekk í stúku var
sú, að ég átti svo bágt með að
sætta mig við þetta sífellda skít-
kast inn á lendur stúkumanna. Ég
vildi því í raun kynnast hvað var
að gerast hjá þessu voðalega
vonda fólki.
Allt frá því að ég man eftir mér
hafði ég þekkt stúkumenn og gat
ég ekki komið auga á neinn mun á
drengskap þeirra og dingli og
„Nú hillir unir aldar-
afmæli Góðtemplara-
reglunnar á íslandi. 10.
janúar 1884 var stúkan
ísafold nr. 1 stofnuð á
Akureyri og þar með
kveikt það Ijós sem átti
eftir að lýsa um allt
land.“
drengskap annarra sómamanna
og þeirra dingli. Það má því segja
að ég hafi farið inn í stúkuna í leit
að drullusokkum. En ég fann þá
ekki.
Ég var virkur í stúkustarfi um
nokkurra ára skeið, eða þar til ég
hafði tekið hástúkustigið, og varð
ég margs vísari. Án þess að það
væri nokkurn tíma orðað, þá fann
ég fyrir því að höfuðmarkmið
stúkunnar er að glæða og efla
bróðurkærleikann. En ég kannað-
ist við þetta, því AA-starfið býr
líka við þessa stefnu. En til lengd-
ar gat ég ekki verið virkur bæði
innan IOGT og AA því virknin
byggist á reglulegri fundarsókn og
ég var ekki til skiptanna.
Með stúkustarfi er stefnt að því
að örva menn til hugarfarsbreyt-
inga. Með AA-starfi líka. Sá sem
nær því að bera virðingu jafnt
fyrir sjálfum sér sem náunganum
er ólíklegri til að skrumskæla
sjálfan sig með ruglandi inntök-
um. Þarna voru IOGT og AA sam-
mála. Að batavon byttunnar felist
í auknum þroska deila menn ekki
um, og ættu það ekki að skipta
miklu máli á hvern hátt þroskans
er leitað, aðeins ef ekki er nýddur
skórinn niður af náunganum við
þá leit. Báðir hóparnir hvöttu til
reglu i fundarsókn, því báðir
gerðu sér ljóst að yfir getur skænt
góðan ásetning. Samhljóms virðist
gæta í öllu starfi þessara tveggja
stefna, én útfærslan er ekki sú
sama.
Stúkunni var hallmæit fyrir
trúarsiði og sálmasöng. í AA
lærði ég að biðja Faðirvorið opin-
berlega án þess að skammast mín.
Stúkunni var álasað fyrir að auð-
mýkja menn með endurreisn ef
þeir brutu stúkuheitið sitt. í AA
stöndum við upp meðal félaganna
og segjum frá seinheppni okkar ef
út af ber. Stúkunni var álasað
fyrir bindindisheitið. I AA hvetj-
um við til bindindis þann sólar-
hringinn og göngum í nýtt bind-
indi á hverjum einasta degi.
Allt sækir þetta til sömu átta.
Aðeins breyttar siðvenjur. Pabbi
vill keyra vinstra megin niður göt-
una. Og ég brosi. Eg vil keyra
hægra megin. Ég gleymi því, að
með sinni aðferð komst hann
niður á torgið. Ég líka. En þangað
var ferðinni heitið.
Ég fór i bindindi í 24 klukku-
stundir — pabbi fór í ævilangt
bindindi. Og enn brosi ég. Eg
gleymi því að tilgangur okkar var
sá sami — við vildum ekki bragða
áfengi. Hvorugur vildi bragða
áfengi. Báðir stefndum við að
sama marki, en gátum ekki orðið
samferða, því kynslóðir okkar
virtu ekki sömu siðvenjur.
En við sem að ofdrykkjuvörnum
stöndum eigum eitt sameiginlegt
án tillits til kynslóðabils og
breyttra siðvenja, við viljum auð-
velda náunganum að öðlast það
sem við sjáum í hugsýn. Hvað svo
sem bindindisfélgasskapurinn
heitir, þá stendur hann ekki undir
nafni nema bróðurkærleikur fái
að bjarma um starf hans, því
reynslan hefur kennt okkur að ef
ekki er hægt að vekja manninn
upp til að hjálpa sér sjálfur en
hætt við að von um afturhvarf frá
ofdrykkju verði óskhyggjan ein.
Hvergi á það betur við en hér,
gamla máltækið sem segir: „Hver
er sinnar gæfu smiður."
En eitt verðum við að gera
okkur ljóst, hver sem við erum og
án tillits til þess hvort við erum
ofdrykkju háð eða ekki, að fleíri
skortir þroska en drykkjumann-
inn og hollt er hverjum einum að
reyna að tileinka sér þá fegurð
sem felst í mannræktarstefnun-
um, því tilvera mannsins ætti
aldrei að byggjast á duttlungum
augnabliksins.
Starf Stúkunnar á tslandi er
margþættara en menn gera sér
ljóst í fljótu bragði, en þó tel ég að
í dag beri hæst æskulýðsstarfið og
sú, mig langar til að segja bros-
lega, staðreynd, að enn ráða
Templarar stefnunni á hinu
stjórnarfarslega sviði íslenskra
ofdrykkjuvarna, því aðrir hafa
ekki gefið kost á sér til að móta
það vanþakkláta starf. í þeim efn-
um má benda á starfsemi Áfeng-
isvarnaráðunauts ríkisins og
áfengisvarnanefndanna um allt
land, en öll sú starfsemi er meira
og minna bundin hugsjónum Góð-
templara.
Með grein þessari langaði mig
til að þakka IOGT óeigingjarnt
starf á íslandi í eitt hundrað ár,
því ég geri mér ljóst að allt í heimi
hér lýtur þróun og ef ekki hefði
verið fyrir IOGT þá hefði þróun
íslenskra áfengismála mjög senni-
lega orðið önnur og verri en hún
varð.
Steinar Gudmundsson er leiðbein-
andi hjá SÁA.
morgni aldar“
Bók, sem mér barst í hendur
um jól og heitir „Minningar frá
morgni aldar", finnst mér einn
þeirra þátta í sögu íslands, sem
sízt mætti gleymast í skólum
þjóðarinnar nú.
Þar er brugðið upp í undur-
fögru máli myndum af því tíma-
bili, sem telja má endurfæðingu
hins íslenzka samfélags eða fæð-
ingu þeirra þjóðhátta, sem nú
ríkja og allir telja sjálfsagða
lífshætti.
Þar er sagt og kennt af sannri
þekkingu eins af ágætustu þátt-
takendum frá vexti, þroska og
umhverfi þeirrar kynslóðar, sem
nefnd er aldamótakynslóðin.
En engin kynslóð hefur frá
upphafi íslandsbyggðar mótað
heillaríkari spor til frelsis, gæfu
og menningar bæði á sviði efna-
hags og þeirrar menntunar, sem
lýst er með orðum stórskáldsins
Stephans G. Stephanssonar í
þessum örfáu hendingum:
„Þitt er menntað afl og önd,
eigir þú fram að bjóða;
Hvassan skilning, haga hönd,
hjartað sanna og góða.“
Án samstarfs þessarar and-
legu þrenningar á sálum og hug-
sjónum fólksins ættum við ekki
hið gróðurríka og fjölbreytta
þjóðlíf, sem nú bregður ljóma yf-
ir veginn og lýsir um kot og hall-
ir, sveit og borg, dali og strend-
ur.
Það sem var og það sem er
virðist að flestu, sem tveir ólíkir
heimar.
Annars vegar hið gamla ís-
land með alla sína örbirgð og
erfiði. Hins vegar hið unga ís-
land, með allsnægtir og gróandi
þjóðlíf.
En sá kraftur þolgæðis,
þrautseigju, hógværðar og fórna,
sem kynslóð örbirgðarinnar
ávaxtaði í sjóði anda síns má
samt aldrei gleymast. Það er
ábyrgðin í sjóði eilífðar. Það er
uppspretta lifsins linda. Og án
þess að varðveita þann sjó til
vaxtar og virkja þær lindir til
orku gæti allt, sem nú varpar
ljósi tæknialdar á veginn, glat-
ast á stuttri stund. Sjálfur jarð-
vegurinn orðið eyðimörk, með
visnuðum stráum og fúakjarri á
víð og dreif.
Með þetta í huga og auðlegð
aldamótakynslóðar í hjarta og
hönd, má hið gamla sem var
aldrei gleymast, „lastað og lítt,
heldur lyft upp í framför, hafið
og prýtt," svo notuð séu spekiorð
eins af vitringum aldamótanna.
Með þetta í huga vil ég benda
á gildi þessarar bókar, sem birtir
á ýmsan hátt í leiftursýn, það,
sem aldrei má gleymast né glat-
ast. En um leið opnast þar sá
heimur, sem nú er orðinn ókunn-
ur flestum á landinu, öðrum en
þeim, sem lifað hafa i veröld ör-
birgðar hið ytra, en átt orku hins
innra auðs til að skapa og sigra,
plægja og sá.
Þess vegna ættu allir skólar að
eignast þessa bók og taka sér
tíma með nemendum til íhugun-
ar og lærdóms.
Auk þess yrði hún tiltæk á
hverju safni til lestrar og íhug-
unar hinum beztu börnum lands-
ins ekki sízt þeim, sem gegna
margvíslegri forystu og fræðslu.
Svo væru flest eða öll heimili
vel sæmd af þessum minningum
Dalabóndans djúpúðga. Höfund-
urinn Geir Sigurðsson, bóndi og
kennari, er einn af þeim, sem
einmitt bezt hafa varðveitt og
vaxtað arfinn frá Auði djúp-
úðgu, bænum hennar og blessun.
En samt ekki síður andlegan
þroska Ólafs pá, sem allt kunni
að fyrirgefa. Höfðingjans mikla
og fagra, sem átti þann auð frið-
ar og kærleika, sem heiminn
skortir nú mest til lífs og fram-
tíðar. Hann vissi, að ekki yrði
sonurinn glæsti bættari, þótt
hefndir færu fram undir merkj-
um hatursins í anda þess „rétt-
lætis", sem segir: Auga fyrir
auga. Tönn fyrir tönn.
En lítum nú aðeins á efni bók-
arinnar „Frá morgni aldar“ máli
mínu til sönnunar. Fyrsta minn-
ing drengsins, það er að segja
höfundarins, er um bólu-
setningu, sem olli óvitanum ang-
istar og ótta, en um leið þess
trúaruppeldis, sem tíðkað var.
En þá var einmitt brugðið fyrir
augu hans undurfagurri Krists-
mynd, sem glömul kona hélt í
hönd sér við andlit hans og hann
segir:
„Einhver geislandi kraftur gerði
þrennt í einu: Dró úr sársauka,
þerraði tár og lét birta í litlum
huga.“
Þetta mætti telja sem tákn um
þá trú, sem ræktuð var í barns-
sál í baðstofunni, þrátt fyrir ör-
birgð og umkomuleysi.
Minna mætti svo á prestinn
unga og ágæta sem fyrstur varð
á vegi, sr. Kjartan Helgason frá
Hruna.
Þessi frjálslyndi drottins
þjónn kenndi söfnuði sínum að
elska landið sitt og finna fegurð
þess. Hann lagði grunninn að
upphafi og afrekum ungmenna-
félaganna, þar sem „Vormenn
fslands" hösluðu sér völl og
bindindi var talið fyrsta skilyrði
til gæfu og síðan „að leggja fram
krafta sína sérplægnislaust til
allra þeirra starfa, sem kynnu að
verða falin til að leysa af hendi
fyrir félagið."
Svo stofnaði presturinn lestr-
arfélag, kenndi sálma og söngva
og var ekki síður í fararbroddi
við fræðslu, trjárækt, söngnám
og félagsstarfsemi en flytjandi
predikanir í kirkjunni. Hann var
þarna í Hvammi í Dölum aðeins
nokkur ár, en gleymdist aldrei.
Hér er auðvitað ekki hægt að
minnast á margt úr þessari
merku bók.
Samt er ekki hægt annað en
benda á kaflann um „mátt
mannúðarinnar", sem á örfáum
blaðsíðum opinberar þann reg-
inmun, sem orðinn er á allri að-
stöðu til hjálpar, líknar og
hjúkrunar á íslandi, þótt oft sé
lítt metið og þakkað.
Barátta fjölda fólks við að
koma einum sjúklingi undir
læknishendur kemur þar fram í
frásögn höfundar, svo segja má:
„Björgum lyft og biðjast aldrei
vægðar."
Presturinn hættir meira að
segja við hátíðarmessu aðvent-
unnar til að taka að sér stjórn
smábáts í straumröstum
Hvammsfjarðar í skammdeg-
ismyrkrum og allra veðra von.
Svo bregður bókin upp skýrum
myndum og lifandi af löngu
horfnum lífsháttum eins og frá-
færum, hjásetu, heyskap á út-
engjum, kvöldvökum og kveð-
skap rímna og ljóða, sem nú
hverfur óðum í djúp gleymsk-
unnar.
Þar er fulltrúi baðstofunnar
Guðmundur Gunnarsson frá
Tindum í broddi fylkingar, sem
tákn þessa þáttar íslenzkrar
menningar.
„Eflum manndáð. — Leitum lags
lífs að vanda hróður.
Styrkjum bandið bræðralags.
Blómgum andans gróður “
Þannig má telja þessa bók
bregða upp á einfaldan og hug-
þekkan hátt hverri myndinni
eftir aðra frá þeim framandi
heimi, sem ísland aldamótanna
er nú að verða í vitund og hug-
arlöndum æskunnar.
En þar eð sú veröld er jarðveg-
ur alls þess, er sízt má týnast og
dýrmætast reynist í tækni og
tölvum his nýja tíma, verður að
fræða næstu kynslóðir um þessi
fortíðarlönd og þær fornu dyggð-
ir, sem enga uppgjöf kunnu og
allt gátu sigrað til að skapa hið
gróandi þjóðlíf, sem nú fæst not-
ið.
Þá fræðslu íslenzkrar sögu
verður nú að veita í skólum und-
ir leiðsögn góðra og viturra
kennara. Afi og amma eru flest á
einhverjum hælum og heimilum
og lítt á þau hlustað og þeim
tæpast trúað. Margt af því fólki,
sem bezt man þessi morgunljóð
anda og handa frá sólrisi síðustu
aldamóta, er nú óðum kallað yfir
landamærin miklu.
Þá er slík fræðsla, sem bók
Geirs Sigurðssonar, Dalamanns-
ins vitra og vel minnuga, getur
veitt, ómetanlegt veganésti og
góð jólagjöf um mörg komandi
ár.
Reykjavík, 25. des. 1983.
Arelíus Níelsson.