Morgunblaðið - 07.02.1984, Síða 17

MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 7. FEBRÚAR 1984
17
brag og hlýju að þeir gleymdu því
aldrei. Þetta voru heimsfrægir
listamenn sem voru vanir að láta
pakka sér í flugvélar og hótel um
allan heim og komust sjaidan í
snertingu við þá mannlegu tillits-
semi sem Ragnar veitti þeim. Eng-
um er fremur að þakka þessar
heimsóknir og ég þarf að sjálf-
sögðu ekki að taka það fram hve
mikið þær auðguðu íslenskt tón-
listarlíf.“7)
Þrátt fyrir eldmóð og áhuga
gekk erfiðlega að láta enda ná
saman fjárhagslega við rekstur
Hljómsveitarinnar og Tónlist-
arskólinn bjó við sífellda húsnæð-
iseklu. Þegar fram liðu stundir gat
skólinn þó fest kaup á eigin hús-
næði og seinna Trípolíbíó á
Grímsstaðaholti sem varð tekju-
lind skólans og tónlistarsalur.
Þegar Trípolíbíó var svo rifið
réðst Tóniistarfélagið í að reisa
það húsnæði sem í dag hýsir Tón-
listarskólann og Tónabíó.
Hljómsveit Reykjavíkur þróaðist
aftur á móti til þess að öðlast
nafnið Sinfóníuhljómsveit ís-
lands. Mættu þeim félögum marg-
ir fjallháir erfiðleikar við að
tryggja henni fastan starfsgrund-
völl en sá áfangi náðist þó að lok-
um.
Ragnar hefur lítið viljað kann-
ast við sín óeigingjörnustu störf.
Er athyglisverð klausa í stuttu
spjalli sem tekið var við hann á 75
ára afmælisdegi hans: „Ragnar
gerði lítið úr þátttöku sinni í tón-
listarlífi borgarinnar í gegnum ár-
in, sagðist aðeins vera mikill
áhugamaður um tónlist.“8)
Bókmenntir
Um miðjan fjórða áratuginn
byrjar Ragnar að þreifa fyrir sér
með bókaútgáfu, fyrst í félagi við
Kristin E. Andrésson en seinna
einn og þá mest undir nafni
Helgafells. Gerðist hann geysilega
athafnasamur og öflugur útgef-
andi og hafði um margra ára skeið
alla helztu penna íslenzkra bók-
mennta innan sinna vébanda. Olli
þar miklu að Ragnar fór að greiða
hærri ritlaun en áður hafði
þekkzt.
Helgafell fór margar áður
óþekktar leiðir í útgáfustarfsemi
sinni, enda var Ragnar óþreytandi
við að prófa eitthvað nýtt. Til að
mynda auglýsti hann vöru sína af
meiri dirfsku en keppinautarnir,
gaf út sölubæklinga fyrstu for-
leggjara og tók upp kápu- og
myndskreytingar svo eitthvað sé
nefnt. Útgáfa á fornsögum á nú-
tíma stafsetningu á rætur sínar að
rekja til Helgafells er Regnar fékk
Halldór Laxness í lið með sér við
útgáfu á Laxdælu. Stóðu þeir á
tímabili í harðri rimmu við Jónas
frá Hriflu og löggjafann varðandi
það mál því að um þessar mundir
voru sett lög um einkarétt ríkisins
á útgáfu rita sem samin voru fyrir
1400. Létu þeir Halldór reyna á
réttmæti þessarar órökvísi og ger-
ræðislegu laga og höfðu betur, lög-
in voru ómerk dæmd enda í and-
stöðu við Stjórnarskrána.
Frá stofnun dældi Helgafell
ógrynni bóka út í þjóðfélagið, bóka
margvíslegs efnis sem þó virðast
hlekkir hinnar sömu keðju: gera
Islendinga að vel upplýstri,
menntaðri þjóð, meðvitaðri og
stoltri af uppruna sínum. Dreifing
þeirra fór að miklu leyti fram í
bókaverzlunum útgáfunnar sem
staðsettar voru víðsvegar um bæ-
inn.
Halldór Laxness, Gunnar Gunn-
arsson, Davíð Stefánsson, Þór-
bergur Þórðarson, Tómas Guð-
mundsson, Sigurður Nordal,
Magnús Ásgeirsson, Einar ól.
Sveinsson, Ólafur Jóhann Sigurðs-
son, Vilhjálmur S. Vilhjálmsson,
Steinn Steinarr, Jakob Thoraren-
sen, Guðmundur G. Hagalín,
Kristmann Guðmundsson, Guð-
mundur Daníelsson, Þorsteinn frá
Hamri, Sigurður A. Magnússon,
Jökull Jakobsson, Hannes Pét-
ursson, Thor Vilhjálmsson,
Matthías Johannessen, Guðbergur
Bergsson, Steinar Sigurjónsson.
Svo mætti lengi telja. Höfundar
þeir, sem Helgafell hafði á hendi,
spanna fullt hús í spilastokki
pennafærra íslendinga á tuttug-
ustu öid. Naut forlagið þess vel við
útgáfu á tímaritinu Helgafelli sem
gefið var út með hléum á fimmta
og sjötta áratug aldarinnar. Var
hér um að ræða vandað efnismikið
tímarit um menningarmál og list-
ir; ritdómar og gagnrýni, frum-
birting ljóða og ritgerða hinna rit-
færustu manna.
Störf Ragnars í gegnum tíðina
voru jafnan unnin í krafti sann-
færingar og trúar á hvað væri
rétt, hvað væri gott. Má finna
vissan hvata bókaútgáfunnar í
skoðun hans á hlutverki bóka-
skápsins. „ ... Þær eru alltaf við
höndina til tryggingar gegn leið-
indum og aðgerðarleysi á sama
hátt og menn geyma peninga í
banka til tryggingar gegn hungri
og klæðaleysi.“9)
Myndlistin
Snemma gerðist Ragnar stór-
tækur listaverkakaupandi og voru
það helzt málverk sem lentu í
hans eigu. Væntanlega hefur hon-
um gengið tvennt til; annarsvegar
að styrkja misstönduga íslenzka
myndlistarmenn og hinsvegar að
safna saman ómetanlegum menn-
ingarverðmætum. Hið sama gilti
um þennan hóp listamanna og
aðra; allir þekktu til Ragnars og
fjölmargir komust fyrr eða seinna
í kynni við rausn hans og athafna-
semi.
Algengt var að Ragnar hlypi
undir bagga með listamönnum eða
öðrum sem börðust í bökkum fjár-
hagslega. Áhrifarík er frásögn
Sigurjóns heitins Ólafssonar
myndhöggvara en á árunum
1958—60 var Sigurjón illa haldinn
lungnaveiki: „En þegar ég kom
heim af spítalanum beið mín nýtt
og glæsilegt íbúðarhús sem var
áfast litla steinhúsinu okkar.
Ragnar í Smára hafði byggt húsið
meðan ég lá veikur. Og ekki datt
honum í hug að krefja mig um
eina krónu fyrir vikið. Ég vil einn-
ig geta þess að Auður Laxness,
kona Halldórs og einnig ættuð af
Eyrarbakka, ýtti mjög undir allar
framkvæmdir varðandi húsbygg-
inguna. Þetta nýja húsnæði olli
hvörfum í lífi mínu og listsköpun.
Slíkan vinargreiða getur Ragnar
einn gert. Ekkert fannst honum
sjálfsagðara en að byggja hús yfir
vini sína ef þeir þyrftu þess
með.“10)
Hér að framan er minnzt á
draum Ragnars um að gera menn-
inguna að almenningseign. Einnig
hefur verið fjallað um áhuga hans
á bókmenntum og tónlist sem mið-
að hafa að þessu marki. Nú tengist
dreifing myndlistarinnar að vissu
leyti bókaútgáfunni því Helgafell
sendi frá sér fjölda myndlistar-
bóka á blómaskeiði sínu auk mál-
verkaeftirprentana. Bækur helg-
aðar einstökum meisturum litu
dagsins ljós með sýnishornum
þess bezta sem gert hefur verið í
íslenzkri myndlist.
Það var svo árið 1961 að Ragnar
kórónaði þessi störf sín. Þá sendi
hann Alþýðusambandi íslands
bréf þess efnis að hann gæfi sam-
bandinu listaverkasafn sitt, alls
120 verk. Var hér um að ræða mál-
verk eftir flesta snjöllustu lista-
menn þjóðarinnar.
Ekki lét stórhugurinn þar stað-
ar numið. í bréfinu sagðist Ragn-
ar mundu innan tveggja ára hafa
tilbúna bók um safnið: „stóra
listaverkabók með myndum af öll-
um málverkunum, um þriðjung
þeirra í litum. Bókin yrði í senn
handbók um íslenska list og lykill
að safninu fyrir eigendur þess,
skrifuð af Birni Th. Björnssyni.
5000 eintök munu fylgja safninu
og verða andvirði þeirra notað til
að byggja vísi að safnhúsi."111
Samning þessa mikla verks um
íslenzka myndlist á 19. og 20. öld
útheimti meiri vinnu en nokkurn
hafði órað fyrir. Var það ekki fyrr
en að 11 árum liðnum að lögð var
lokahönd á þetta stórvirki: eina
yfirlitsverkið sem til er um ís-
lenzka myndlist.
Með þessari gjöf sinni til fjöl-
mennustu félagssamtaka á land-
inu fannst Ragnari myndlistar-
kynningu til alþýðu þjóðarinnar
bezt borgið. Hefur Listasafni al-
þýðu stöðugt aukizt listaverkaeign
og vegur og er ein aðalheimild
þessarar greinar afkvæmi þess. Er
það fyrsta bókin í flokki um ís-
lenzka myndlist sem Listasafnið
stendur að ásamt bókaútgáfunni
Lögbergi, en í henni segja ýmsir
merkir menn frá kynnum sínum
af Ragnari í Smára. Þetta er
glæsilegt rit, verðskuldaður virð-
ingarvottur, sem meðal annars
hefur að geyma myndir úr lista-
verkagjöfinni.
Að lokum er vert að minnast
þess að þegar farið var að huga að
fyrstu Listahátíð í Reykjavík
stóðu að henni ríki og bær auk
ýmissa stofnana og félaga. Aðeins
einn einstaklingur var í þessum
hópi: Ragnar Jónsson.
Auðurinn
Eins og nærri má geta bera
listamenn hlýjan hug til Ragnars.
Gleggsti vitnisburður þess er
vafalaust afmælisrit, útgefið á 50
ára afmæli hans. Segir þar í inn-
gangi: „Ragnari Jónssyni, sem um
langt árabil hefur unnið að ís-
lenskum menningarmálum af
heillandi stórhug og örlæti og
mest og best sinna samtíðar-
manna eflt íslenska listamenn til
framtaks og sjálfstæðis, er rit
þetta tileinkað með þakklæti og
vinarkveðjum á fimmtugsafmæli
hans.“12) Þessa afmæliskveðju
undirrituðu 120 manns, rithöfund-
ar, listamenn og unnendur menn-
ingarmála.
Slík voru hin sönnu laun Ragn-
ars. Þó hann hafi alla jafna haft
góð fjárráð þá hefur hann veitt
sér fátt, lifað í efnalegu fábroti.
Umhugsunarverð eru orð hans um
auðinn: „Auður er hvorki góður né
vondur, það er afstaða mannsins
til auðsins sem er annaðhvort góð
eða vond.“13)
Þótt ótrúlegt megi virðast hefur
hér að framan einungis verið
stiklað á stóru varðandi ævistarf
Ragnars í Smára. Það er í raun
svo mikið að vöxtum að ómögulegt
er að henda reiður á því öllu. Það
sem hér hefur þó verið fram dreg-
ið ætti að vera einhliða hvatning
til sérhvers okkar; að sjá hverju
einstaklingurinn getur áorkað á
æviskeiði, svo fremi hann starfí,
knúinn áhuga og þrótti sannra
verðmæta.
Heimildarskrá:
1) Ragnar í Smára, viAtalsbók skráð af Ingólfi
Margeirssyni, Reykjavík 1982, Listasafn
ASÍ og Lögbergs, bls. 52.
2) Morgunblaðið 7. febrúar 1954.
3) Skrafað við skemmtilegt fólk, viðtalsbók
skráð af Guðmundi Daníelssyni, Setberg,
Reykjavík, 1976, bls. 202.
4) Afmæliskveðja til Ragnars Jónssonar, 7.
febrúar 1954, Prentsmiðjan Hólar hf.
5) Sjá 4)
6) Sjá 2)
7) Sjá 1) bls. 73.
8) Morgunblaðið 8. febrúar 1979.
9) Sjá 2)
10) Sjá 1) bls. 105.
11) Sjá 1) bls. 140.
12) Sjá 4)
13) Sjá 1) bls. 12.
Ragnar Jónsson, forstjóri, betur
þekktur sem Ragnar í Smára, er
áttræður í dag, 7. febrúar.
Það er ekki hallað á neinn þótt
fullyrt sé að Ragnar í Smára sé
einn merkastur maður sinnar
samtíðar á landi hér, vegna starfs
síns í þágu íslenskrar þjóðmenn-
ingar. Skáld og myndlistarmenn
leituðu snemma fulltingis hans á
framabraut sinni og hann brást
þeim aldrei. Og þegar tónlistar-
skólinn komst í rekstrarörðug-
leika á fyrstu starfsárum sínum,
þá gerðist Ragnar einn af „postul-
unum“ og þeirra fremstur. Málun-
um var bjargað með stofnun Tón-
listarfélagsins.
Frá því að Tónlistarfélagið var
stofnað 1932 og fram á síðastliðið
haust, var Ragnar sjálfkjörinn
formaður félagsins, en þá baðst
hann undan endurkjöri af per-
sónulegum ástæðum. Hann var þá
jafnframt kjörinn heiðursforseti
Tónlistarfélagsins.
Við félagarnir þökkum Ragnari
rúmlega 50 ára ánægjulegt sam-
starf og órofa tryggð hans og fórn-
fúst starf í sambandi við það
hugðarefni, sem batt okkur félags-
og vináttuböndum.
Tónlistarfélagið
æ%
afsláttur
Vegna breytinga, veitum við 30% afslátt, á nokkrum
gerðum af sófasettum - bókaskápum o.fl.
Afsláttinn veitum við til 15. febrúar n.k.
_______SfcHiin_____
Smiðjuvegi 6 - Simi 44544
Við opnun Listasafns alþýðu ásamt fjölskyldumeðlimum.