Morgunblaðið - 25.03.1984, Blaðsíða 26

26
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 25. MARZ 1984
N
Á TTÚRUVÍSINDI OG
ENNINGARSAGA
M
Laus undan ónauö tímans. Þessi
indverski gúrú útilokar tramtíö
og fortíö við hugleiðslu sína.
Feiknalega nákvæm aamræming viö tímann:
í eftirlitsstööinni í Houston (til vinstri) er
fylgst afgjörhygli meö Satúrnuseldflauginni.
Menn veröa aö geta brugöist viö á broti úr
sekúndu.
Þegar þú ert búinn að lesa þessa grein, ertu að minnsta kosti
orðinn hálftíma eldri en núna. Þessi ábending nægir víst
örugglega til þess að gera mönnum fullkomlega ljóst, að við
erum öll bandingjar tímans. En hvað er þá tíminn, þetta
fyrirbrigði, sem hefur svo mikið vald yfir okkur? Hvaðan
sprettur hann svo óstöðvandi? Og hvert líður hann án af-
láts? Þetta eru aðeins nokkrar af þeim fjölmörgu spurning-
um, sem maðurinn hefur verið að velta fyrir sér öldum
saman; spurningum sem núna á okkar tímum reynist orðið
unnt að veita svör við.
Segðu helzt ekki, að þú hafir
ekki tíma til að lesa þessa grein.
Sannleikurinn er nefnilega sá, að
frá fæðingu og allt til dauða hefur
hver maður tíma, ekki á undan
fæðingu sinni og ekki eftir dauða
sinn. Að líkindum hefur mann-
kynið lifað í marga tugi árþús-
unda án þess að hafa hina
minnstu hugmynd um tímann.
Fornleifafundir hafa leitt í ljós, að
Neanderdalsmenn lögðu hina
dauðu í grafir fyrir um það bil eitt
hundrað þúsund árum. Það getur
vel verið, að þessar fyrstu siðvenj-
ur varðandi hina dauðu tengist
fyrstu vitneskju manna um tím-
ann: Maður hefur lifað sitt ævi-
skeið. Maður er dauður. Fyrr,
núna, fortíð, nútíð.
Sá skilningur, sem við leggjum í
tímann nú á dögum, er öllu viða-
meiri. Auk fortíðar og nútíðar,
nær þessi skilningur til framtíðar-
innar. Mánaðatöl og dagatöl eru
hjálparmeðul til að halda yfirsýn
yfir styttri eða lengri tímabil.
Hver fann annars upp fyrsta
dagatalið? Sovézkir vísindamenn
grófu fyrir skemmstu bein úr
jörðu í Síberíu, en á þessu beini
eru athyglisverðar, oft öldulaga
rispur. Aldur þessa beins er talinn
vera að minnsta koti 50.000 ár.
Fornleifafræðingar álíta það afar
sennilegt, að veiðimenn og forða-
safnarar á fyrri hluta steinaldar
hafi notað þetta bein sem alman-
ak. Með aðstoð þess gátu þeir frek-
ar glöggvað sig á, hvernig þeir
bezt gætu hagað leit sinni að fæðu:
Núna koma þeir dagar, þegar
skógarberin taka að þroskast.
Brátt halda stóru hjarðirnar aftur
hér um á leið sinni norður á bóg-
inn...
Ilugmyndir Forn-Egypta
um tímans rás
Annars vegar gætir sársauka
... sársauka vegna ástvinamissis;
ust allt að því óskiljanlegan
áhrifamátt. Sérhverri þessara
byltinga var upphaflega hrundið
af stað til þess að brjótast út úr
dýflissu tímans. í hvert sinn tókst
mönnum að brjótast út. En of
seint varð svo strokuföngunum
Ijóst, að þeir höfðu þá flúið eitt
fangelsi til þess eins að hafna í
öðru.
Fyrsta dæmi: Forn-Egyptar.
Þekking þeirra á tímanum stóð í
sambandi við rennsli Nílarfljóts.
Einu sinni á ári flæddi Níl yfir
akurlendi Egypta og gerði það
frjósamt. Hinir prestlærðu kom-
ust að raun um, að unnt var að
lesa af gangi himintunglanna
Tími
Þegar hámenning Fornegypta
tók aö þróast, bjuggu þeir aár til
tímatal eða kalendar — og kom-
ust aö raun um aö allt á sér endi.
Afleiöing þessa varö svo, aö þaö
var dauörahelgin, sem réö lögum
og lofum í hinu volduga ríki viö
Níl.
hins vegar hvatningar ... hvatn-
ingar, sem felast í auknu valdi yfir
hinum reglubundnu tímaskeiðum
náttúrunnar — aukið vald, sem
veitti mönnum hald og traust, af
því að það átti sinn þátt í að vinna
bug á óttanúm við hungrið. Það
eru þessar tvær kenndir, sem
tengjast þeirri uppgötvun, sem
nefnd er tíminn. Upp frá því voru
kenndirnar sársauki og hvatning
alltaf til staðar, þegar maðurinn
gerði nýjar uppgötvanir í sam-
bandi við tímann.
Ef við leitumst við að fylgja
vegferð mannkynsins allt frá gröf-
um Neanderdalsmannanna fram
til tíma Kvartsúranna, rekumst
við hvað eftir annað á byltingar-
kenndar uppgötvanir, sem öðluð-
Þærþjóöir, sem lifa í nánustu
sambandi viö náttúruna, hafa aö-
eina þann skilning á tímanum,
sem felst íþví, aö nóttin kemur í
kjölfar dagsins. Jafnvel árstíðirn-
ar skipta þessar þjóöir ekki miklu
máli: Jöröin gefur af sér ætan
jaröargróða allan ársins hring.
þann tíma, þegar flóðin í Níl hæf-
ust. Það var hin bjarta Hunda-
stjarna eða Síríus, sem boðaði ein-
mitt þann tíma, þegar hún tók að
skína aftur eftir langa fjarveru á
himninum.
Egyptar reyndu að finna skýr-
ingu á hinni árvissu 70 daga fjar-
veru Hundastjörnunnar. Við vit-
um nú á dögum, að Hundastjarn-
an heldur sig í 70 daga á ári í
nálægð sólar og skín því að degi
til, og því verður skin hennar
ósýnilegt. Þetta vissu Egyptar þó
ekki. Þeir fundu sér aðra skýringu:
í 70 daga verður stjörnuguðinn að
dveljast í ríki dauðans, áður en
honum leyfist að rísa upp aftur
frá dauðum. í kringum þessa
hugmynd varð svo tii meðal Eg-
ypta svo sérkennileg dauðrahelgi,
að önnur eins hefur ekki þekkzt í
heiminum, hvorki fyrr né síðar.
Flótti. þeirra út úr fangelsi óviss-
unnar leiddi þá beint inn í fangelsi
vissunnar. Strax í lifanda lífi varð
dauðinn Egyptum þýðingarmeiri
en allt annað.
Mannfórnir til við-
halds sólguðinum
Annað dæmi: Aztekar. Eins og
allar þjóðir, sem áttu sér orðið há-
þróaða menningu, tókst þeim
einnig sú tilraun að „slá upp
sperrum" tímans. Aztekar vissu,
að unnt er að reikna út gang sólar
og annarra himintungla. En hvað
var svo aftur á móti boðað í trú-
arbrögðum þeirra? Að sólin gengi
ekki að eilífu sína braut, heldur
yrðu mennirnir að færa sólguðin-
um næringu og þar með nýjan
kraft með ríkulegum fórnum. Tor-
skilin er þessi trú, sem kostað hef-
ur tugi, og þó sennilegar hundruð
þúsunda stríðsfanga lífið.
En erum við ekki öll haldin svo-
lítið áþekkum hugarfóstrum og
Aztekarnir? Myndum við ekki öll
innst inni kjósa, að allir hinir
ættu sér að vísu aðeins takmark-
aðan fjölda æviára, en það ætti
einungis ekki við um okkur? Enda.
þótt ekki sé unnt að færa sönnur á
það, þá er sú hugsun samt nær-
tæk, að Aztekarnir hafi einmitt
fært sólguðinum blóðugar mann-
fórnir, af því að þeir gátu reiknað