Morgunblaðið - 25.03.1984, Blaðsíða 27
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 25. MARZ 1984
27
ttigm nitHÍ hívr mit
Zimrn vwsehen. (1}
DUr Ent* drvht tieh
eitmtal in 34 Stunden;
(3) Kalmder von funf
Kirchenfetíen iWeih■
nachten, Ostem usv/.i;
(3) Pasitien vo») trdr
tmd Mond reietív sur
Sonnet (4) Woehentag;
(5) Engel drehi Stuid-
uhr; (6) 1-49» von Som
ne nnd Plmeten im
ftund der Tierkteissei■
ehen: (fi Mandphese:
(t) dic viar Lebensel-
ler /when vm deni
Tod varbet iSh -tlle 13
Stunden enehvintje-
xus; tldt der Hshn
krsht imrf flutlert,
svo nákvæmlega út æviskeið sitt ;
og þar með einnig reiknað út tím-
ann. Þeir nákvæmu útreikningar
boða hinum dauðlegu ekki neitt j
gott. Sé dauðlegur maður árás-
argjarn og bardagafús í eðli sínu,
bregst hann við af fullkomnum
ofstopa og lætur raunverulega
aðra kenna af hinni mestu 1
grimmd á þeim dauðans ótta, sem |
hann finnur sjálfur fyrir hið innra
með sér.
Einn mánuður, sem
varir í 2200 ár
Það krefst vitanlega
mikils andlegs þroska að
halda innri rósemi sinni
andspænis hinni dapur- j
lepj vissu um forgengi- j
leika allra hluta, en tákn i
þess er einmitt stunda-
glasið. Hinir grísku
náttúruhugsuðir til
forna höfðu slíkt jafnað-
argeð til að bera. Ef til
vill voru útreikningar
þeirra á hinu „platónska
ári“ tilkomumesta dáð
þeirra. Af öllum þeim
tímarásum, sem þekktar
eru, er platónska árið
hin lengsta, því hún
spannar rúmlega 26 ár-
þúsund. Það varir svona
lengi, þar til svonefndur
vorpunktur hefur lokið
hringferð sinni. Þessi
vorpunktur er skurð-
punktur hinnar hugsuðu
sólbrautar og hugsaðs himins-
miðbaugs. Lega himinsmiðbaugs
tekur ofurhægum breytingum, af
því að halli jarðmöndulsins er
ekki stöðugur, heldur fylgir
hringferli. Einn slíkur hringferill
jarðmönduls tekur 25.868 ár. Það
er þetta tímaskeið, sem nefnt er
platónskt ár.
Það sem hins vegar er ekki leng-
ur vitað nú á dögum er, hvort hið
platónska ár stóð í sambandi við
stjörnuspár. Hitt er vitað með
vissu, að það er líka unnt að skipta
þessu óralanga ári í tólf mánuði,
en hver þessara mánaða verður þá
tæplega 2200 ár að lengd. Við
braut vorpunktsins skipa sér líka
hin tólf stjörnumerki, sem mynda
grundvöll margræðra stjörnuspá-
dóma.
Þegar hugmyndir manna um
stjörnumerki fóru að taka á sig þá
mynd, sem við þekkjum nú á dög-
um, bar vorpunktinn upp á byrjun
stjörnumerkisins Hrútur. Margir
stjörnuspámenn nú á dögum álíta,
að „punktur Hrútsins" eins og þeir
kalla vorpunktinn, sé vísirinn á
sjálfum „tímamæli veraldar". Allt
eftir því á hvaða stjörnumerki
þessi vísir bendir, leysi ný sið-
menning aðra ráðandi af hólmi.
Samkvæmt þessum bollalegging-
um á heimurinn einmitt núna að
vera í þann veginn að færast inn
undir 11. merki zodiaks, það er að
segja inn á „tímaskeið Vatnsber-
ans“, en eftir 2000 ára „dýrkun á
lífi handan hérvistar“ eigi „hin
hreina mannúð" núna að fara að
taka við og ráða lögum og lofum
um þróun menningar á jörðinni.
Ekki er þó hægt að færa sönnur
á þetta. En sjálf krafan um sönn-
un, sem kemur upp í huga nútíma-
mannsins í þessu sambandi, felur í
sér lykilorðið fyrir nútíma skiln-
ing manna á tímanum; það er sá
tímaskilningur, sem við höfum öll
verið alin upp í og höfum vaxið
upp með. Einkennistákn þessa
skilnings er klukkan.
Á miðöldum komust á viss
tengsl milli klukku og kirkjuturns.
Að vísu sýndi klukkan, hvað tím-
anum leið, en þessi tímamæling
átti þó öllu fremur að minna menn
á forgengileika allra jarðneskra
hluta, en að þjóna einhverjum
hagnýtum markmiðum.
Krónometer og kalendar
Þegar Evrópumenn tóku smátt
og smátt að losa sig úr viðjum
miðalda, hófust einnig nýir tímar
fyrir tímann. íslendingar, Spán-
verjar, Portúgalar, Englendingar
og Hollendingar fundu ný lönd og
ný meginlönd, og við það tók að
lifna verulega yfir siglingum um
öll heimsins höf. Til þess að geta
áttað sig og tekið nokkurn veginn
nákvæmar staðarákvarðanir úti á
rúmsjó, þurftu skipstjórnarmenn
að hafa undir höndum klukkur,
sem gengu nákvæmlega rétt. Sé
nefnilega tekin sólarhæð eða hæð
einhverrar stjörnu með sextanti,
er einungis unnt að reikna
„breiddina" út frá því. Menn geta
þá vitað hve langt í norðri eða
suðri skipið er þá stundina, en
staðarákvörðun þess í austur eða
vestur er eingöngu unnt að reikna
út, ef menn vita um leið, á hvaða
tíma athuganirnar á stöðu him-
inhnattanna voru gerðar.
Árið 1714 lét yfirstjórn brezka
sjóhersins þau boð út ganga, að
hún byði hverjum þeim 20.000
sterlingspunda verðlaun, sem
smíðaði klukku, er gengi rétt og
skrykkjalaust um borð í skipi úti á
rúmsjó — þ.e. klukku með fullri
sjóhæfni. Slík klukka yrði að vera
það nákvæm, að unnt væri að nota
hana við töku staðarákvarðana
eftir sex vikna siglingu úti á
rúmsjó, en ekki mætti þá skeika
réttri staðarákvörðun skipsins
meira en næmi 30 sjómílum. Það
var þó ekki fyrr en árið 1760, að
trésmiður nokkur, John Harrison
að nafni, gat gert fulla kröfu til
verðlauna sjóhersins. Krónometer
hans gekk svo nákvæmlega, að þar
skeikaði ekki nema þremur sek-
úndum á dag frá hárnákvæmum
tíma.
Og hvað er það svo, sem sagan
um trésmiðinn John Harrison
sýnir okkur? Áreiðanlega eftirfar-
andi vísdóm: Það er langur vegur
frá því, að maðurinn hafi bara frí-
lystað sig inn á það tímaskeið sek-
úndanna og sekúndubrotanna,
sem við lifum á nú á dögum. Nei,
sérhvert framfaraspor um svið
tímans var því aðeins tekið, að það
væri helber nauðsyn, sem knúði
okkur til þess.
Risavaxin stórborg eins og Bab-
ylon þurfti á öflugum og fjölþætt-
um landbúnaði að halda, er veitti
borgurum daglega nægilega fæðu.
Skilyrði þess, að svo mætti verða
var, að fyrir hendi væri nákvæm-
ur árs-kalendar eða dagatal, sem
hægt væri að nota við heildar-
skipulagningu og samræmingu
þeirrar vinnu, sem mikill fjöldi
fólks vann úti á ökrunum í sveit-
um landsins.
Án mikils skrifstofubákns og
fjölmenns stjórnarliðs, var hið
volduga heimsveldi Róm naumast
starfhæft. Til þess að yfirvöldin í
hinum mörgu borgum gætu yfir-
leitt haft samvinnu sín á milli og ■
haldið uppi samstarfi við stjórn-
arherra alls ríkisins í Róm, var
nauðsynlegt að hafa kalendar til-
tækan, sem ekki brenglaðist, þótt
notaður væri árum saman við að
samræma aðgerðir embættisliðs-
ins.
Hinn mikli rómverski stjórn-
málaskörungur, Julius Caesar, tók
sig því til og gerði þær breytingar
á tímatali Rómverja, sem orðnar
voru hvað mest aðkallandi á hans
tímum; meðal annars lét hann
taka upp hlaupár til að jafna
skekkju, sem annars yrði á tíma-
talinu ár hvert.
I’róun tímamælinga
Á miðöldum voru munkar
skyldaðir til þess af klausturregl-
um sínum að stunda bænahald á
vissum tímum sólarhringsins.
Klaustrunum var því mikil nauð-
syn á að hafa innan sinna veggja
klukkur, sem sýndu nákvæmlega
upphaf hverrar bænastundar. Á
endurreisnartímanum tók lækn-
SJÁ NÆSTU SÍÐU.
%