Morgunblaðið - 25.03.1984, Blaðsíða 28

28
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 25. MARZ 1984
m/ •
Tuninn
hófst
fyrir
50.000
árum
um að verða ljóst, hve þýðingar-
mikill þáttur æðasláttur væri við
úrskurð læknis um heilbrigðis-
ástand sjúklingsins eða á hvaða
stigi sjúkdómur hans væri. Þeir
tóku að nota pendúl við að telja
æðaslög sjúklinga, en þessi lækn-
apendúl! varð síðar grundvöllur
klukkukólfsins eins og við þekkj-
um hann enn þann dag í dag.
Drjúgum seinna var svo farið aí
taka upp miðtíma innan vissra —
15° lengdarbauga breiðra — tíma
belta, sem við notum nú á dögum
Greenwich-tíma, mið-evrópskai
tíma o.s.frv. Á meginlandi Evrópi
voru það framar öðru lestaráætl
anir á langleiðum, sem ýttu mjöf
undir ákvarðanir ráðamanna aí
innleiða slík tímabelti, þar sem
áætlunartíma mjög margra landa
þurfti að samræma, svo ekki kæmi
til vandræða í samgöngumálum
álfunnar.
Og þá víkur sögunni til nýjustu
tíma, þess tímaskeiðs, sem við lif-
um núna á. Við upphaf 20. aldar
tók gildi einn og sami tíminn fyrir
allan heiminn. Og hvernig skyldi
sá tími svo vera ákvarðaður? Áður
en tekið var að smíða kjarnorku-
knúnar klukkur, var heimstíminn
ákvarðaður með risavöxnum sjón-
aukum, er þannig voru útbúnir, að
örfínn þráður var strengdur þvert
yfir sjónglerin. Á þennan hátt var
hægt að greina á hvaða sekúndu-
broti himintungl færðist yfir há-
degisbaug jarðar, sem er í hásuðri
frá hverjum mælingarstað. Að því
er sjálfa sólina varðar, reiknast sá
tími, sem það tekur hana að fara
tvisvar yfir hádegisbaug einn sól-
arhringur.
En sökum þess, að á einum sól-
arhring hefur jörðin ekki einungis
snúizt um sjálfa sig einu sinni
heldur einnig haldið áfram förinni
á sínum sporbaug, er okkar „borg-
aralegi tími“ ekki í fullu samræmi
við „stjörnutímann“, sem ríkir í
himinhvolfinu. Mismunurinn
nemur um það bil tveimur mínút-
um á dag.
Hinn „opinberi“ tími hefur hins
vegar alla tíð, allt fram á vora
daga, miðast við stjarnhimininn.
Einn snúningur jarðar verður á 24
klukkustundum og kallast einn
almanaksdagur. Ein hringferð
jarðar um sólu tekur 365V* daga
og er eitt ár.
í þessari gerð tímans felst hins
vegar blekking, sem þó kann vel að
hafa gagnað mönnunum við að
sætta sig fremur öldum saman við
forgengileika allra hluta.
Tímahugtak Galileis
Hvað gerist, þegar einn dagur er
liðinn? Nýr dagur hefst. Hvað tek-
ur við af vetrinum? Vorið. Þannig
er hringrás náttúrunnar háttað.
Það þurfti snilling til þess að sýna
mannkyninu fram á, að gangur
himintunglanna marki að vísu
N
Á TTÚRUVÍSINDI OG
ENNINGA RSA GA
M
itóUi- jy
-tu :! V '
m
o •
B
sveiflukvarts;
resonator;
stjórnunarstraumur
jöfnuö
radíóbylgja;
Caesium-
ofn;
segulsviös-spóla; segulsviðs-spóla;
| Reaonatar "|
L * * 74* * :.«•
»■■ < •»
orkustig hátt;
lágt
> h* * > r >
orkurík
atóm
flokkuð frá;
orkurýr atóm flokkuö frá;
gangráöur
klukkustundir, daga og ár, en
gangur reikistjarnanna um him-
inhvolfið er samt sem áður ekki
tíminn.
Ennþá er okkur ekki orðið að
fullu ljóst hvílíku áfalli mannkyn-
ið varð þar með í rauninni fyrir,
varðandi skilning sinn á eðli tím-
ans. í þessu sambandi ber hæst
nafn hins mikla snillings: Galileos
Galilei (1564—1642). Það er á allra
vitorði, að Galilei er einn af þeim,
sem fyrstur manna smíðaði not-
hæfan sjónauka; hann uppgötvaði
fylgihnetti Júpíters og var aðal-
piersónan í alræmdum trúvill-
ingaréttarhöldum, sem enduðu
með því, að þessi snilldarhugsuður
var brenndur á báli.
Hitt er aftur á móti minna
þekkt, að Galilei gjörbreytti skiln-
ingi manna á sjálfu eðli tímans
með því að koma fram með alveg
nýja fræðilega vitneskju í þeim
efnum. Til skýringar á þessum
nýju viðhorfum sínum til tímans,
notaði hann einfalda tilraun með
kúlur, sem hann lét velta á ofurlít-
ið skáhöllu bretti. Galilei gat sýnt
fram á, að innan viss tíma rúlla
kúlurnar vissa vegalengd, en það
er eitt, sem þær fást aldrei til að
gera — þær koma aldrei til baka;1
þær renna alltaf niður í móti. Það I
er sem sagt ekki á vaidi tímans að
snúa hreyfingum þeirra við.
Sérfróðir menn tala nú á dögum
um „þráðbeint tímahugtak". Það
sem þeir eiga við með því er þetta:
Hinn hringlaga tími, tími hring-
rásanna og hins eilífa nýja upp-
hafs var á enda.
í hverju er mismunurinn á
beinni línu og hringi fólginn?
Hringurinn hefur engan endi, en
bein lína byrjar einhvers staðar og
endar líka einhvers staðar.
Á nýjan leik stóð maðurinn sem
sagt frammi fyrir nýrri byltingu
að því er tímann varðar. Aftur
færði þessi bylting honum miklar
hagsbætur, en aftur varð hann
líka að greiða fyrir þær með ærn-
um sársauka. Með hinni nýju vitn-
eskju um tímann kom fram á sjón-
arsviðið í Evrópu ný manngerð, og
þessi nýi Evrópumaður, sem
sprottinn var upp úr jarðvegi, er
hinar miklu umbreytingar fyrir
fjögur eða fimm hundruð árum
skópu í álfunni, tók í æ ríkari
mæli að líta á sig sem einstakling.
En einmitt í því felast bæði já-
kvæð viðhorf óg einnig að nokkru
leyti neikvæð.
Einstaklingurinn og
alræöi tímans
Til hinna jákvæðu þátta þessara
viðhorfa verður að telja: Einstakl-
ingurinn er orðinn yfirbjóðandi og
stjórnandi lífs síns, sem hann þá
tekur sjálfur ákvarðanir um.
Hann er líka orðinn einstakur sem
slíkur, og af því að hann er orðinn
einstakur, er hann á hinn bóginn
líka — og það er hið neikvæða í
þessum viðhorfum — einn og ein-
angraður í tilveru sinni. Þessi ein-
staklingur lifir lífinu í þröngum
heimi ára, mánaða, vikna, daga,
klukkustunda, mínútna, sekúnda,
tíunda hluta, hundraðasta, þús-
undasta hluta sekúndu.
Maður þarf ekki að vera neinn
sálfræðingur til þess að gera sér
ljóst, að það er álagafjötur tím-
ans, sem reynist vera meginuppi-
staðan í lífi okkar nú á dögum. Við
látum tímann ráðskast með okkur.
Hann ákveður, hvenær við hefjum
vinnuna og hvenær störfum okkar
lýkur. Hann ákvarðar manni
stund og stað. Hann mælir afköst
okkar. Á ólympíuleikunum í Sar-
ajevo fyrir skemmstu voru afrek
íþróttafólksins mæld af slíkri
nákvæmni, að nam allt að þúsund-
asta hluta úr sekúndu. Þess háttar
nákvæmnismæling á frammistöðu
íþróttamanna var í fyrsta skipti
viðhöfð á Ólympíuleikunum í
Kanada árið 1972. Þá var tími
sundmanna í hinum ýmsu grein-
um mældur með þúsundasta hluta
úr sekúndu. Síðar kom þó í ljós, að
brautirnar í keppnislauginni voru
bara alls ekki jafn langar. Mis-
munurinn milli lengstu og stystu
brautarinnar reyndist langtum
meiri en sú vegalengd, sem sund-
maður gat komizt á þúsundasta
hluta úr sekúndu.
Því styttri tímalengd, sem farið
er að mæla, því harðneskjulegar
sem tíminn ráðskast með líf
okkar, þeim mun brýnna verður að
finna svarið við spurningunni:
Hvað er tími? Hann hlýtur að
koma einhvers staðar að, það hlýt-
Atómklukka
Mestu máli skiptir þaö sem ger-
ist í svonefndum resonator.
Gegnum hann streyma atóm úr
málminum caesium, sem látinn
er gufa upp í ofninum (til vinstri).
Aö ofan berast niöur í resonator-
inn orkuríkar radíóbylgjur, sem
myndaðar eru af sveiflukvartsi
(SIO2). nákvæmni þessa tíma-
mælis felst íþví, að kvartsiö
sveiflist meö jafnri tíöni —
9192631770 sinnum á sekúndu.
Aöeins viö þessa sveiflutíðni
geta caesiumatómin tekið viö
orkubylgjunum. Þau lenda við
það í „uppnám". Sóu þaö mörg
caesiumatóm, sem ekki taka
viöbragö, verður gangráöurinn
þess var: Klukkan gengur skakkt.
Hann stillir þá aftur strauminn,
sem stjórnar kvartssveiflunum.
ur eitthvað að búa að baki honum.
Rás tímans hlýtur að hafa ein-
hvern skynsamlegan tilgang.
Nú á dögum rekur víst fæsta
kristna menn orðið minni til þess,
að á fyrsta kirkjuþingi sögunnar,
sem haldið var árið 325 í bænum
Nizaeu í Litlu-Asíu, bar einnig all-
mikið á þeim deilum, sem þá voru
uppi manna á meðal um réttan
skilning á tímanum. í trúar-
játningu þeirri, sem samþykkt var
á umræddu kirkjuþingi, er komizt
svo að orði, að Jesús Kristur hafi
„holdgast af Guði á undan öllum
tímaskeiðum“. Af þessu sézt
greinilega, að maðurinn hefur að
minnsta kosti á sviði trúarlífs
síns, veitt ánauð tímans verulega
mótspyrnu.
Þegar svo öld náttúruvísind-
anna gekk í garð undir lok 18. og í
byrjun 19. aldar, urðu breyttur
hugsunarháttur og ný viðhorf
manna, einkum á svonefndu upp-
lýsingatímabili, þess valdandi, að
trúarþrögðin og trúrækni skipuðu
ekki lengur öndvegi í hugum alls
almennings. Einnig má líta á
„upþlýsingatímabilið" sem af-
sprengi tímans eða öllu heldur
þeirrar tímavitundar, sem plagar
nú á dögum svo margt fólk. í
heimi umróts og breytinga virtist
aðeins vera til ein einasta óhagg-
anleg stærð, eitthvað traust bjarg
og algjörlega áreiðanlegt, sem
enginn og ekkert megnaði að
hrófla við: Einn dagur er einn dag-
ur, ein klukkustund er ein klukku-
stund, ein mínúta er ein mínúta,
eitt ár er og blífur eitt ár. Hin
jákvæða hlið þessara staðreynda
var í því fólgin, að í tímanum virt-
ist þó að minnsta kosti felast hið
bjargfasta, óumbreytanlega.
Tíminn reynist
teygjanlegt hugtak
Síðasta áfallið, sem vitund
manna um eðli tímans hefur
hingað til orðið fyrir, kom yfir
mannkynið eins og. þruma úr
heiðskíru lofti. Hér er átt við af-
stæðiskenningu þá, sem eðlisfræð-
ingurinn og stærðfræðingurinn
Albert Einstein birti fyrst árið
1905. Engin einstök fræðikenning
á sviði náttúruvísinda hefur hlotið
jafn fjandsamlegar móttökur og
verið jafn rækilega misskilin og
afstæðiskenning Einsteins, en í
rauninni byggist sá hugsanaferill,
sem liggur á bak við fræðikenn-
inguna, á mjög svo einföldum 1
grundvelli. Það var tveimur
bandarískum vísindamönnum,
þeim Albert Michelson og Robert
Morley, sem nokkru áður hafði
tekizt að sanna með þaulskipu-
lagðri tilraun, að ljósið fer alltaf á
sama hraða — gildir þá einu,
hvort það er sent út frá jörðu með
sömu stefnu og snúningsstefna
jarðar eða í einhverja aðra átt.
Fram að þeim tíma hafði almennt
verið álitið, að Ijósgeisli hlyti, á
svipaðan hátt og bolti sem er kast-
að út úr bifreið á ferð, að berast á
mun meiri hraða, ef hann væri
sendur út í sömu átt og snún-
ingsstefna jarðar, en ef hann væri
sendur út í aðrar áttir, af því að
snúningshraði jarðar hlyti þá að
bætast við snúningshraða ljóssins
sjálfs. En mælingarnar sýndu
hins vegar, að þeir ljósgeislar, sem
beint var í aðrar áttir, höfðu ná-
kvæmlega sama hraða og þeir
ljósgeislar, sem sendir voru út í
snúningsstefnu jarðar.
„Ráögátan tíminn“ eins og spænski
málarinn Salvador Dali sýnir fyrir-
brigöiö. Tíminn bráönar eins og vax á
milli fingra okkar eins og vax-úrin á
myndinni tákna.