Morgunblaðið - 07.11.1984, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 7. NÖVEMBER 1984
SJÓNARHORN NEYTENDA
Margrét Þorvaldsdóttir
Matvælarannsóknir
• •
Hollustuvernd — Aldabarátta — Orlagaríkar eitranir
Frá upphafi vega hefur maðurinn
trúað því, að sú fæða sem hann legg-
ur sér til munns hafí afgerandi áhrif
á vellíðan hans og heilsu. Forráða-
mönnum þjóða hefur einnig lengi
verið Ijóst að atorka þegna og and-
legt atgervi ræðst mjög af fæði
þeirra. Mikill áróður hefur því verið
rekinn víða um lönd fyrir hollustu í
fæðuvali. Má nefna Sviss í því sam-
bandi og þá sérstaklega þýsku Sviss
þar sem stöðugur áróður í áratugi
gjörbreytti og bætti mataræði
manna og matarvenjur. Eftirlit með
matvælaframleiðslu hefur víða verið
hert Það er talið nauösynlegt svo
hægt sé að fylgjast með því að í
matvörur slæðist ekki aðskotaefni
eða annað það sem valdið getur
neytendum skaða og heilsutjóni.
Hér á íslandi er Hollustuvernd
ríkisins ætlað að vera landsmönn-
um „vörn og skjöldur" gegn óholl-
ustu og hvers konar mengun. Ein
deild innan hollustuverndar er
rannsóknrrstofan. Forstððumaður
hennar er Guðlaugur Hannesson.
Hann var spurður um hlutverk
rannsóknarstofu i matvælaeftir-
liti.
„Samkvæmt lögum um hollustu-
hætti og heilbrigðiseftirlit er
„Sérfræðingar rannsóknarstofu
vinna síðan að úrvinnslu þessara
sýna og leiðbeina síðan eftirlitsað-
ilum með hliðsjón af niðurstöðum
rannsókna. Lögum samkvæmt ber
rannsóknarstofu hollustuverndar
að veita heilbrigðisnefndum þá
sérfræöikunnáttu, sem stofnunin
hefur yfir að ráða hverju sinni,
enda er sérfræðiálit stofnunarinn-
ar látið í té á hverju því vottorði
sem rannsóknarstofan afgreiðir,"
sagði Guðlaugur.
Undanfarin ár hafa á rannsókn-
arstofu Hollustuverndar ríkisins
verið rannsökuð um 5.000 sýni ár-
lega. Þau skiptast í grófum drátt-
um í
2.000 sýni matar og neysluvara
1.200 sýni neyslu og baðvatns
1.100 sýni mjólkur og mjólkurvara
700 sýni nauðsynjavara og
stroksýni
„Vegna fjárskorts hefur rann-
sóknarstofan orðið að takmarka
sýnatöku,” sagði Guðlaugur. „Af
sömu ástæðu höfum við ekki
möguleika á að rannsaka allt það
sem þörf er á að kanna, þar sem
aðkallandi verkefni eins og matar-
eitranir hafa forgang."
„Hlutverk matvælaeftirlits er
Guðlmugur Hannesson
hann flutti á ráöstefnu um mat-
vælaeftirlit, sem haldin var árið
1974, að gerlafræðilegt eftirlit
með matvælum hefjist hér á landi
árið 1935. Hann getur þess einnig
að á þessum fyrstu árum mat-
vælaeftirlitsins hafi aðeins tveim
sérfræðingum með menntun i
efnafræði eða gerlafræði verið fal-
in framkvæmd eftirlitsins. Það
var þegar dr. Jóni Vestdal var fal-
in stjórn Matvælaeftirlits ríkisins
árið 1936—1937 og svo þegar hon-
um sjálfum var falið mjólkureft-
irlitið árið 1945—1947. Hann var
þá sviptur embætti af ráðherra.
Segir svo orðrétt í erindinu, „að
mér virtist og virðist enn, vegna
þess að ég tók starfið of alvar-
lega“.
Matvælaeftirlit er mjög mikil-
vægt starf sem snertir hvert ein-
asta mannsbarn i landinu. Það
hefur ekki verið metið sem verð-
ugt væri af ráðamönnum þjóðar-
innar þrátt fyrir mikilvægi þess
fyrir heilbrigði landsmanna. Is-
lenskir neytendur eru einnig ótrú-
lega tómlátir gagnvart matvæla-
eftirliti. Þeir þurfa að veita þessu
starfi mun meiri stuðning, þar
sem hollusta matvæla ræður
drep. Auk þess komu þau fram í
ofskynjunum, sem gagntóku oft
heilar sveitir eða landshluta, en að
þeim voru áraskipti. Sum árin
voru faraldrar þessir svo slæmir
að trúað var að orsökin hlyti að
vera ásókn og galdrar og fyrir það
létu margir saklausir lífið á bál-
kesti.
Páll Björnsson, sem var klerkur
í Selárdal í Arnarfirði (til ársins
1709), en þar var ásókn hvað mest,
hafði verið spurður hvaða sjúk-
dómar hann teldi að hrjáðu lands-
menn mest. Hann er sagður hafa
svarað „magaveiki og holdsveiki".
Eftir miðja 18. öld er Þjóðverj-
um orðið Ijóst að beint samband
er á milli þessara faraldra og
myglu (ergots) í rúgi. Þegar far-
aldur braust úr þar í landi árið
1770 voru strax gerðar gagnráð-
stafanir. í Frakklandi þar sem
faraldrar þessir gengu jafnt og
annars staðar í Evrópu var lækn-
um almennt ekki ljós sú hætta
sem stafaði af mengun í rúgi, þó
var það árið 1602 að franskur
læknir ráðleggur mæðrum með
börn á brjósti, að borða aðeins
hvítt brauð til að forða börnunum
frá því að fá krampa. Athyglisvert
er að faraldrar þessir virðast hér
aðallega hafa hrjáð efnafólk. Fá-
tæklingar höfðu ekki efni á að
kaupa rúg, þeir betur stæðari
keyptu aðeins um 'k tunnu til árs-
ins.
Árið 1768 fær Skúli fógeti
Magnússon boð frá Kaupmanna-
höfn um að til landsins sé verið að
flytja eitraðan rúg. Þegar skip
kaupmanna komu til landsins
reyndist rúgurinn bæði myglaður
og úldinn. Tók Skúli þá að sér að
framkvæma þá róttækustu aðgerð
í matvælaeftirliti, sem um getur
hérlendis, er hann lét varpa í sjó-
Krístín Theódórsdóttir tekur sýni.
Páll Steinþórsson sáir kólí-gerlum.
rannsóknarstofu ætlað að annast
efna- og gerlafræðilegar rann-
sóknir á sviði matvæla-, neyslu-,
nauðsynjavara og mengunar,"
sagði Guðlaugur. Hann bætti við
að gerlafræðilegt eftirlit væri
framkvæmt en efnafræðilegu eft-
irliti væri enn ábótavant.
„Hlutverk rannsóknarstofu
Hollustuverndar ríkisins er fyrst
og fremst aö veita þjónustu sem
nauðsynleg er heilbrigðiseftirliti í
landinu. Hún er að því leyti frá-
brugðin rannsóknarstofnunum at-
vinnuveganna, sem hafa það hlut-
verk að sinna þróunar og þjón-
usturannsóknum fyrir atvinnu-
vegina."
Á rannsóknarstofu hollustu-
verndar starfa auk forstöðumanns
þrír aðrir gerlafræðingar og sex
aðstoðarmenn.
Til rannsóknarstofu senda heil-
brigðisfulltrúar hinna ýmsu
landshluta sýni til gerlarann-
sókna. Þar er um að ræða mjólk og
mjólkurvörusýni, vatn og bað-
vatnssýni svo og matvælasýni,
sem heilbrigðisfulltrúar taka á
vinnustað matvæla og í verslun-
um.
að meta gæði matvæla með tilliti
til ferskleika eða skemmda, t.d.
vegna örverugróðurs eða gerla, en
þeir eru meginorsök skemmda i
matvælum annarra en frystra eða
þurrkaðra.
Það eru einnig vissir þættir í
umhverfinu sem hafa áhrif bæði á
matvælin og örverugróðurinn og
ákveða þvf geymsluþol matvæla,
en það er það hitastig, sem mat-
vælin eru geymd við svo og raka-
stig umhverfisins. Gerlar valda
erfiðleikum í matvælaframleiðslu
vegna þ ess hve fjölgunin er ör við
hagstæð skilyrði og útbreiðsla
þeirra mikil. Lækkun hitastigs
dregur mjög úr vaxtarhraða
þeirra.
í þættinum um „Matareitrun"
sem birtist í Morgunblaðinu 22.
ágúst var greint frá hættum vegna
gerla eða sýkla í matvælum. Þar
var einnig skýrt frá orsökum, lýst
afleiðingum og bent á varnir gegn
matareitrunum."
Guðlaugur Hannesson var
spurður að því hver ástæðan væri
fyrir því að efnafræðilegu eftirliti
er enn svo ábótavant.
Hann svarði því til að fjárveit-
ing til tækjakaupa hefði ekki verið
veitt ennþá. Einnig hefðu verið
uppi hugmyndir um að aðrar
stofnanir gætu sinnt þessu verk-
efni. Reyndin hefur orðið önnur.
Þetta er bagalegt þegar upp hafa
komið tilfelli þar sem grunur leik-
urá efnamengun og rannsóknar-
stofur eru að sinna verkefnum
sinna eigin stofnana. Efnagrein-
ing sem gerð er löngu eftir að sýni
er tekið kemur neytanum ekki til
góða, því þegar niðurstöður loks
birtast er matvaran, sem e.t.v. var
menguð, oft löngu horfin af mark-
aði,“ sagði Guðlaugur.
Gerlafræðilegt eftirlit matvæla
var upphaflega unnið á Atvinnu-
deild Háskólans í samvinnu við
borgarlæknisembættið. Síðar var
það framkvæmt á Rannsókna-
stofnun fiskiðnaðarins og keypti
Heilbrigðiseftirlit ríkisins þjón-
ustu af stofnuninni. Árið 1976
voru stofnaðar Matvælarannsókn-
ir ríkisins og voru þær starfrækt-
ar til ársins 1982 en þær voru
sameinaðar Hollustuvernd ríkis-
ins.
Dr. Sigurður Pétursson gerla-
fræðingur getur þess í erindi er
sennilega meiru en flest annað um
heilsufar einstaklings og um leið
þjóðarheildar.
Baráttan gegn óheilnæmum og
heilsuspillandi matvælum er ekki
nýtt fyrirbæri hér á íslandi, hún
hefur staðið í aldir.
Árið 1647 ritar Þfoður Henr-
iksson sýslumaður mjög harðorða
kæru til konungs, þar sem segir
m.a.: „Afskiljum vér (að) mölur,
mygla og þeir stóru bröndungs-
maðkar séu sameignaðir með því
mjöli er þeir oss selja (þ.e. kaup-
menn) oss til vanheilsu." Einnig
ritar hann, „í sjötta lagi afsegjum
vér mjöl sem er ramt og beyzkt í
brauði eða mat og hefur langar
hafurskálar í sér...“
Vanheilsan sem getið er um í
kærunni eru undarleg veikindi
sem fóru að ásækja landsmenn
eftir að hafinn er innflutningur á
korni til landsins, en það var nær
eingöngu rúgur (á 17. öld). Veik-
indi þessi voru ekki bundin við ís-
land eingöngu, þau voru margfalt
algengari á Noröurlöndum og í
Norður-Evrópu. Veikindin komu
fram á margvíslegan hátt, eins og
í sálarkröm og kaunum er í komu
inn yfir eitt þúsund tunnum af
skemmdu mjöli. Það hefði hann
varla gert nema til að forða lands-
mönnum sinum frá meiri hörm-
ungum en hungrið var.
Það er aðeins á allra síðustu ár-
um að tekist hefur að skýra eðli og
áhrif myglu og ergot-eitrana á
heilsufar einstaklinga og þjóða.
Ergot er hart slíður (sclerotinn),
sem myglusveppur í rúgi myndar
um sig við sérstök rakaskilyrði.
Þarf aðeins 1 prósent af þvi til að
valda stórfaraldri.
Vitað er að úr ergot er hægt að
vinna lyseric acid diethylamide,
öðru nafni LSD, en það er eins og
flestir vita efni sem veldur rugli,
kvíða, ofskynjunum og skelfingu.
Einnig finnast í ergot þrjú önnur
efni sem valda ofskynjunum.
{ dag gilda víðast lög um há-
marksinnihald ergots í rúgi.
Væntanlega gilda sömu reglur um
kornhýði (bran) heilsufæði.
En hættur leynast víða.
Engar kannanir eru gerðar á
efnainnihaldi þeirra matvæla sem
innflutt eru til landsins og er það
m.a. vegna þess hve veigalítil ís-
lensk matvælalöggjöf er í ákvæð-