Morgunblaðið - 07.11.1984, Blaðsíða 26

26
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 7. NÓVEMBER 1984
AF INNLENDUM
VETTVANGI
FRÍÐA PROPPÉ
Hjörleifs þáttur
Guttormssonar
— í álmálinu í iðnaðarráðherratíð hans, allt frá yfirlýsingum hans
á Alþingi í desember 1980
ÞEGAR íslenskum dagblöðum allt frá í desembermánuði 1980 er flett, er eitt mál sem fær þar reglulega ítarlega
umfjöllun. Hér er átt við deilur íslenskra stjórnvalda við Alusuisse, eiganda íslenska álversins í Straumsvík. Það er
fyrst nú, þ.e. sl. mánudag, 6. nóvember 1984, eða tæpum fjórum árum síðar, sem málið er til lykta leitt, en þá
undirritaði iðnaðarráðherra, Sverrir Hermannsson, nýjan raforkusamning og sáttagerðarsamning á dómsáttum,
þannig að hin áralöngu deilumál eru nú úr sögunni.
fréttir
|(ir Guðmundur G. Þórarli
Idnaðarrádherra vill reka álvidrædunefnd eins og
RÚSSNESKT HÆNSNABII

•:*%/ jMh tÞ:p
bS ,U,U'Sa^Hjoriei/r^Um
•*«

Háværar pólitískar deilur ur-
ðu ítrekað á þessu tímabili
bæði innan alþingis og utan. Af
lestri frétta, leiðara og blaðavið-
tala er ekki að sjá að nokkur mað-
ur hafi efast um, að íslenskum
stjórnvöldum bæri að leita réttar
síns og nýrra samninga gagnvart
hinu erlenda stóriðjufyrirtæki,
Alusuisse. Sverrir Hermannsson,
iðnaðarráðherra og þingmaður
Sjálfstæðisflokksins fyrir Austur-
land, stendur í pólitísku eldlín-
unni þegar málið er til lykta leitt.
Málsmeðferð fyrrverandi iðnað-
arráðherra, Hjörleifs Guttorms-
sonar, þingmanns Alþýðubanda-
lagsins fyrir Austurlandskjör-
dæmi, sætti þungri gagnrýni, en
Hjörleifur fór með yfirstjórn iðn-
aðarmála í tveimur ríkisstjórnum
allt frá 1. september 1978 til 26.
maí 1983, að undanteknum þeim
fjórum mánuðum, sem minni-
hlutastjórn Benedikts Gröndal
sat að völdum 1979/1980. Verður
hér rakinn gangur málsins í ráð-
herratíð Hjörleifs Guttormssonar
frá því hann lýsti þeirri skoðun
sinni í umræðum á Alþingi í des-
ember 1980, að leiða mætti rök að
því að hagkvæmasti stóriðjukost-
ur íslendinga væri að skrúfa fyrir
álverið í áföngum og „spara með
því sem svarar heilli stórvirkjun.
— Slíkt væri raunar langsamlega
ódýrasti virkjunarkostur lands-
manna nú“, sagði hann, en til um-
ræðu var þingsályktunartillaga
sjálfstæðismanna um stóriðjumál.
Hjörleifur iðnaðarráðherra bætti
því við, að finna mætti þeim 600
einstaklingum sem störfuðu hjá
ÍSAL „þjóðhagslega heppilegri
störf“.
pphaflegi samningur ís-
lenzkra stjórnvalda við Alu-
suisse um álverið er frá árinu
1966. í honum eru ákvæði sem
heimila íslenskum stjórnvöldum
eftirlit með verðlagningu aðfanga
o.fl. Þessi heimild var notuð 1973
af Magnúsi Kjartanssyni þáver-
andi iðnaðarráðherra. Var þá ekki
talið neitt athugavert við súráls-
verð, sem deilur urðu hvað harð-
astar um í tíð Hjörleifs. Gunnar
Thoroddsen tók við embætti iðn-
aðarráðherra í ágústlok 1974.
Gunnar nýtti endurskoðunar-
heimild í álsamningunum og við-
ræður voru teknar upp við Alu-
suisse á ný. Þær leiða til viðbótar-
samnings árið 1975, sem fól m.a. í
sér hækkun á raforkuverði. Hljótt
er um málið fram til desember-
mánaðar 1980, þegar Hjörleifur
Guttormsson viðhefur áðurgreind
ummæli á Alþingi og hafði þá
endurskoðunarheimild samning-
anna frá 1966 ekki verið notuð frá
gerð viðbótarsamningsins 1975.
Háværar deilur urðu í kjölfar
ummæla Hjörleifs Gutt-
ormssonar á Alþingi 4. desember
1980. Hjörleifur efndi til blaða-
mannafundar þriðjudaginn 16.
desember og upplýsti alþjóð um að
á árabilinu 1974 til 1980 hefði orð-
ið „hækkun í hafi“ á súráli frá
Ástralíu til Straumsvíkur sem
næmi 47,5 milljónum dollara, það
er að segja súrálið hefði hækkað
um þessa fjárhæð á leiðinni úr
höfn í Ástralíu til hafnar í
Straumsvík og mismunurinn
runnið í vasa Alusuisse, sem bæði
seldi og keypti. Tölur þessar sagði
Hjörleifur byggðar á upplýsingum
frá áströlsku hagstofunni, en
hægri hönd hans í þessu máli sem
og álmálinu almennt, Ingi R.
Helgason, hafði tekið sér ferð á
hendur til Ástralíu og Englands
til að afla samanburðartalna í því
skyni að reikna út verðmyndun á
súráli til ÍSAL. Þá sagði ráðherr-
ann, að ríkisstjórnin hefði ákveðið
að krefjast endurskoðunar samn-
inga við Alusuisse og að breska
fyrirtækinu Coopers & Lybrand
hefði verið fengið málið til með-
ferðar.
Frásagnir af blaðamanna-
fundinum kölluðu á hörð
viðbrögð og utandagskrárumræð-
ur á Alþingi 17. desember, en
málgagn iðnaðarráðherra, Þjóð-
viljinn, slór málinu þann dag upp
undir fyrirsögninni „Hækkun I
hafi 80 milljarðar“ og sagði enn-
fremur „svikamylla Alusuisse af-
hjúpuð". Viðbrögð Alusuisse voru
þau að mótmæla bæði niðurstöð-
utölum iðnaðarráðherra og
málsmeðferðinni, þ.e. að fyrirtæk-
inu hefði hvorki verið gefið tæki-
færi né tími til að leggja fram
skýringar áður en málið var birt
almenningi og Alþingi. Alusuisse
kvaðst sýknt allra saka.
Iumræðum um „hækkun í hafi“
kom m.a. fram, að ákvæði aðal-
samnings Alusuisse og íslenska
ríkisins byggja á verði milli
óskyldra aðila, svonefndu „arm’s
length prices" og benti Ingi R.
Helgason m.a. á það í skýrslu frá
Ástralíuferð sinni, að fræðilega
séð þyrfti því kostnaðarverð á súr-
áli eða hækkun verðsins í hafi ekki
að skipta máli við útreikning á
arði og sköttum ÍSAL, svo fram-
arlega sem súrálsverðið til ÍSAL
væri í takt við verð milli óskyldra
aðila. Iðnaðarráðherra fól Coopers
og Lybrand að rannsaka nákvæm-
lega „arm’s length prices" frá
1975. Aðstoðarforstjóri Alusuisse
sat fund með ráðherranum 13.
desember 1980 og gaf bráða-
birgðaskýringu og boðaði fyllri
skýrslu um málið.
Niðurstöðu Coopers og Ly-
brand var beðið með eftir-
væntingu, en fyrst í júlímánuði
1981, rúmu hálfu ári eftir fyrsta
blaðamannafund Hjörleifs um ál-
málið, bárust af því fréttir að
skýrsla C&L væri komin. Hún var
tekin til meðferðar í ríkisstjórn-
inni og 16. júlí boðaði iðnaðar-
ráðherra enn til blaðamannafund-
ar til að kynna niðurstöður C&L.
Sagði iðnaðarráðherra, að sam-
kvæmt þeim hefði ÍSAL greitt
Alusuisse of hátt verð fyrir súrál
frá ársbyrjun 1975 til miðs árs
1980 sem næmi samanlagt a.m.k.
16,2 milljónum dollara miðað við
verð í viðskiptum óskyldra aðila.
Þá sagði ráðherrann, að ríkis-
stjórnin áskildi sér rétt til að hið
fyrsta yrðu teknar upp viðræður
um endurskoðun á núverandi
samningum. — Þarna var sem sé
ekki minnst einu orði á „hækkun í
hafi“, og ekki var heldur talað um
„sviksamlegt athæfi" Alusuisse
eins og Hjörleifur gerði í desem-
ber 1980. Fram kom í fréttum á
þessum tíma og einnig síðar, að
C&L setti fyrirvara við tölulegum
upplýsingum sínum. Meginnið-
urstaða breska endurskoðunarfyr-
irtækisins var að rétt væri að taka
upp samningaviðræður um endur-
skoðun á raforkuverði og breytta
tilhögun á skattgreiðslum. Þann
31. júlí 1981 skipaði iðnaðarráð-
herra sérstaka álviðræðunefnd
undir forystu Vilhjálms Lúðvíks-
sonar framkvæmdastjóra Rann-
sóknaráðs ríkisins. Þrír voru til-
nefndir af ríkisstjórn í nefndina
og tveir frá stjórnarandstöðu-
flokkunum.
Talsmenn Alusuisse lýstu því
yfir að fyrirtækið væri haft
fyrir rangri sök, en hér innan-
lands urðu kröfur um að ásakanir
á hendur Alusuisse yrðu upplýstar
að fullu sífellt háværari. Misræmi
kom í ljós hjá ráðherrum þegar
þeir reyndu að skýra umræður í
ríkisstjórn um álmálið. Taldi
Hjörleifur ríkisstjórnina hafa lýst
því yfir að um misferli væri að
ræða af hendi Alusuisse, en haft
var eftir Friðjóni Þórðarsyni
dómsmálaráðherra og Gunnari
Thoroddsen forsætisráðherra á
sama tíma, að þeir litu ekki þeim
augum á málið.
Upp úr þessu urðu stöðugar
skeytasendingar milli
iðnaðarráðherra og Alusuisse.
Aðrir ráðherrar kusu að draga sig .
í hlé og vildu ekki tjá sig um málið
opinberlega. I byrjun september
1981 var tilkynnt að fjármála-
ráðuneytið hefði reiknað út hækk-
un á greiðslu framleiðslugjalds til
ríkissjóðs af álverinu og næmi
hún tæplega 2,7 millj. dollara. Út-
reikningur þessi var byggður á
niðurstöðum endurskoðunar C&L
á ársreikningum ÍSAL fyrir árið
1980.
Ibyrjun desembermánaðar 1981
hittust viðræðunefnd íslenskra
stjórnvalda, sem reyndar er nú
kölluð samninganefnd, og Alu-
suisse. í frásögn af fundinum var
sagt, að þar hafi allt staðið „járn í
járn“ og það eina sem menn hafi
verið sammála um hafi verið að
vera áfram ósammála.
Kergja og ósveigjanleiki réð
mestu í samskiptum við Alusuisse
framan af árinu 1982. Hjörleifur
iðnaðarráðherra og dr. Paul Múll-
er komu þungir á brún af fundi
sem stóð 5. og 6. maí 1982, en þar
gaf ráðherrann Alusuisse viku-
frest til að svara tilboði íslend-
inga, sem hann lagði þar fram, en
dr. Múller afþakkaði. Síðar kom
fram (Mbl. 7. okt. 1982), að í þessu
tilboði ráðherrans fólst m.a., að
deilunum um súráls- og anóðuverð
yrði vísað í gerð. Raforkuverð til
álversins hækkaði úr 6,45 millum í
9,5 mill 1. júlí 1982 og raforku-
verðið hækkaði í 12,8 mill þegar
frjálst markaðsverð á áli í London
hefði náð 80% af skráðu ALCAN-
verði. Þá yrði ríkisstjórn íslands
veitt heimild til að kaupa meiri-
hlutaeign í ÍSAL frá og með 1.
janúar 1984. Sama dag og upp úr
viðræðunum slitnaði við Alusuisse
sagði ráðherrann í ræðu á Alþingi,
þ.e. 6. maí, að krafa íslendinga
væri á bilinu 15—20 mill. Af þessu
urðu harðar pólitískar deilur, en
Hjörleifur sagði Mbl. rangtúlka
tilboð sitt. Mbl. birti því orðrétt, 8.
okt., tilboð Hjörleifs, ásamt ljós-
riti af enska texta tilboðsins, en
þar segir orðrétt í a-lið: „An in-
crease from the present price of
6.45 US mills/kWh to 9.5 mills as
of July 1. 1982.“
Mál virtust nú komin í al-
gjöra sjálfheldu, en eftir
afskipti forsætisráðherra, Gunn-
ars Thoroddsen, og ítrekun yfir-
lýsingar hans á Alþingi um að
hann teldi Alusuisse „ekki hafa
framið sviksamlegt athæfi", féll-
ust Alusuisse-menn á framhald
viðræðna 22. nóvember og 6.-7.
desember 1982, en þá hafði hálft
ár liðið án viðræðna aðila.
Hjörleifur Guttormsson stóð
einnig á sama tíma í hörðum deil-
um vegna ÍSAL hér innanlands og
áttu Hafnfirðingar ítrekað bréfa-
skipti við ráðuneytið vegna fram-
leiðslugjalds af álverinu. í Mbl. 12.
nóv. 1982 er skýrt frá því að Hafn-
arfjarðarbær og tveir opinberir
sjóðir, sem greitt fá af fram-
leiðslugjaldinu, hafi verið skuld-
færðir vegna útlagðs kostnaðar
iðnaðarráðherra vegna rannsókna
hans á starfsemi álversins. Kom
fram að kostnaður ráðherrans af
álrannsókninni fyrir árið 1981
hafi verið 2,8 millj. kr. og að ráðu-
neytið hafi þá þegar dregið 595
þús. kr. frá framleiðslugjalds-
greiðslum fyrir árið 1982 til
Hafnarfjarðarbæjar. Bæjaryfir-
völd mótmæltu harðlega og sögðu
að þau hefðu engar heimildir gefið
til rannsóknanna, né væru nein
heimildarákvæði í samningum
ríkisins við Hafnarfjarðarbæ. Þá
áttu Hafnfirðingar í deilum við
Hjörleif þar sem þeir töldu ráðu-
neytið ekki hafa staðið við gefin
fyrirheit um lögmæta endurskoð-
un og hækkun framleiðslugjalds.
Dróst mál þetta oft inn í álum-
ræðurnar bæði á Alþingi og í fjöl-
miðlum.
Dr. Paul Múller þáverandi
formaður framkvæmda-
stjórnar Alusuisse kom til viðræð-
na við iðnaðarráðherra 22. nóv-
ember 1982. Þar lögðu Svisslend-
ingar fram fjóra viðræðupunkta,
og lýstu sig reiðubúna til að setj-
ast að samningaborði um eftirtal-
in atriði: Endurskoðun orkusamn-
ingsins þar sem tekið yrði tillit til