Morgunblaðið - 18.12.1984, Blaðsíða 16

MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 18. DESEMBER 1984
Alfreðs saga
og Loftleiða
Bækur
Björn Bjarnason
AlfreAssaga og Loftleiða,
Jakob F. Asgeirsson skráði,
372 bls. mert mannanafnaskrá og
Ijósmyndum,
útg. Iðunn, 1984.
Á þessari bókavertíð hefur það
komið í hlut þess sem þetta ritar
að gefa umsögn um nokkrar bæk-
ur sem byggjast á frásögnum sam-
tímamanna af því sem á daga
þeirra hefur drifið. Þegar hafa
birst hér umsagnir um sögu Ey-
steins Jónssonar og samtalsbók-
ina við Jón G. Sólnes. Hér er kom-
ið að sögu athafnamannsins Al-
freðs Elíassonar og fyrirtækisins,
Loftleiða hf., sem hann stofnaði
með öðrum og stjórnaði um langt
árabil. í þessum þremur tilvikum
hafa höfundar notið þess við störf
sín að geta bæði rætt við söguhetj-
urnar og nýtt sér margvísleg gögn
er frásögn þeirra tengjast. Efnis-
tökin eru þó ólík. Vilhjálmur Hjál-
marsson, sem er höfundur ævi-
sögu Eysteins, færir sér hvort
tveggja í nyt og ritar verk sem
lýsir mikilvægum þætti íslenskra
stjórnmála. Halldór Halldórsson
viðmælandi Jóns G. Sólness hefur
lítið fyrir þvi að leita fanga hjá
öðrum og hefur ekki gefið sér
nægan tima til að skrifa textann.
Jakob F. Ásgeirsson velur þann
kost að segja söguna að verulegu
leyti í beinni ræðu Alfreðs Elías-
sonar en brýtur hana upp þar sem
við á til að breikka sögusviðið og
koma á framfæri upplýsingum
sem fylla myndina. Að mínu mati
er bók Jakobs best unnin. Frá-
sögnin er skipuleg og þess jafnan
gætt að lesandinn missi ekki sjón-
ar á aðalatriðum. Þetta er fyrsta
bók Jakobs, sem er aðeins 23 ára
að aldri. Hún ber þess síður en svo
merki að þar sé byrjandi að verki.
„Saga Alfreðs Eiíassonar er
ævintýri, hið íslenska flugævin-
týri,“ segir höfundur á fyrstu
blaðsiðu frásagnarinnar. Bókin
staðfestir þessa lýsingu. Þetta
ævintýri er þó ekki nema að því
leyti íslenskt, að hér á landi voru
þeir athafnamenn sem höfðu
áræði og kraft til að sækja út fyrir
landsteinana og taka þátt í alþjóð-
legri samkeppni í flugsamgöngum.
Siðari heimsstyrjöldin olli
straumhvörfurn í atvinnulífi þjóð-
arinnar. Oftast staldra menn við
nútímaleg vinnubrögð i verklegum
Jóhanna Kristjónsdóttir
Guðbergnr Aðalsteinsson:
AF HIMNUM OFAN, smásögur.
Útg. af höfundi 1984.
Guöbergur Aðalsteinsson sendir
hér frá sér níu smásögur og það
verður ekki sagt annaö én sögu-
efni hans sé bara nýstárlegt. Þess-
ar hugmyndir jaðra við að vera
absúrd og allt gott um það. Stund-
um finnst mér sem hugmyndaflug
Guðbergs sé svo fjörugt að hann
láti það um of stjórna sér og hugi
ekki sem skyldi að umgerð sagn-
anna. En það gætu líka verið með-
vituð vinnubrögð, raunar hvarflar
sú hugsun æ oftar að manni við
lesturinn. { fyrstu sögunni segir
frá ungum manni, sem kynnist
álfkonu við styttu Jóns Sigurðs-
sonar og takast með þeim um sinn
góðar ástir. Smellin saga og upp-
full af húmor og það á raunar við
um flestar þeirra. „Söngfuglinn"
framkvæmdum og byltingu í tog-
araútgerð að stríðinu loknu. En til
stríðsáranna ber einnig að rekja
þá staðreynd að Íslendingar urðu
meðal forystuþjóða á þeirri flug-
leið, þar sem alþjóðleg samkeppni
er hörðust. Töldu flugfélög eins og
SAS og Lufthansa nauðsynlegt að
leita opinberrar verndar til að
verjast samkeppninni frá Loftleið-
um, sem náðu til sín viðskiptum
með þeirri einföldu aðferð að
bjóða farþegum lág fargjöld. Allir
þeir sem ekki vita enn, að því
minni sem ríkisafskipti eru þeim
mun betur tekst fyrirtækjum ein-
staklinga að veita ódýra þjónustu,
ættu að læra mikið af því að lesa
Alfreðssögu og Loftleiða.
Flugfélög eiga mikið undir
ríkisvaldið að sækja. Starfsemi
jæirra byggist á samningum milli
ríkja um loftferðir. Þessir samn-
ingar hafa yfirleitt að geyma
ákvæði um það, hvernig fargjöld
skulu ákveðin og er þar að jafnaði
miðað við taxta IATA, Alþjóða-
sambands flugfélaga. Slfkt ákvæði
er þó ekki í loftferðasamningi ís-
lands og Bandaríkjanna. Loft-
leiðamenn settu sér það markmið
frá upphafi að taka ekki þátt í
beinni samkeppni við stóru flug-
félögin heldur búa til eigin taxta
og ná til þeirra, sem ekki höfðu
efni á að ferðast samkvæmt taxta
IATA. Flugmálastjórn Bandaríkj-
anna féllst á lág fargjöld Loftleiða
á þeirri forsendu að vélar félags-
ins væru eldri og lengur í förum
en vélar annarra flugfélaga á
Norður-Atlantshafsleiðinni. Al-
freð segir: „Þetta var því einfalt
sanngirnismál, að fá lágu far-
gjöldin samþykkt, og það var satt
að segja furðulegt að menn skyldu
geta haldið því blákalt fram, og
jafnvel landar okkar, að við vær-
um á einhverjum sérsamningum
við Bandarfkjamenn I skjóli
varnarliðsins á Miðnesheiði."
Nú eru tæp þrjátíu og tvö ár
liðin síðan (1. janúar 1953) Loft-
leiðir tilkynntu hin nýju og lágu
fargjöld sín á flugleiðinni yfir Atl-
antshaf. Ekki var auðvelt að finna
heppilega lendingarstaði fyrir vél-
ar Loftleiða á meginlandi Evrópu
á þessum tíma. Flugmálayfirvöld í
flestum Evrópuríkjum voru fjand-
samleg félaginu. Fyrir tilstuðlan
Agnars Koefod-Hansen, flugmála-
stjóra, var að lokum veðjað á Lúx-
emborg en íbúum þess lands lýsir
Alfreð með þessum orðum: „Þeir
eru ekki ósvipaðir Svisslendingum
í lund og háttum, Lúxemborgarar.
Þeir eru ennþá afdalamenn í aðra
er kannski einhver gráthlægileg-
asta smásaga bókarinnar: laglaus
maöur verður alheimssöngvari,
eftir að hann hefur selt kölska sál
sína. „Stimpilklukkan" segir frá
Elínu ógiftu, sem hefur að vísu
lent í mörgum ástarævintýrum, en
þau hafa komið fyrir lítið. Hana
hefur dreymt um prinsinn á hvfta
hestinum og „einu sinni lét hún
sig hafa það að kyssa frosk í þeirri
trú að kvikindið breyttist í kon-
ungsson ...“ Svo villist inn til
hennar örlítil geimvera og hreiðr-
ar um sig á heimilinu. Nærvera
þessarar veru hefur afdrifaríkar
afleiðingar fyrir líf Elínar.
„Drekaveiðar" er eina sagan sem
sver sig í ætt við ádeilusögu, ungu
framagosarnir á uppleið, eru þeir
að fá sinn skammt þar? Sagan um
Svan Halldórsson málara er býsna
hnyttin, en persónulega fannst
mér mestur veigur í „Heimi
Markúsar" sem er síðasta sagan í
bókinni. Þar er eins og höfundur
sýni líka meiri einlægni og bindi
sig ekki eins við íróníuna sem
Alfreð Elíasson
röndina, tortryggnir gagnvart út-
lendingum og þröngsýnir. En þeir
vita sínu viti í peningamálum og
það var forsenda hins góða sam-
starfs Loftleiða og Lúxemborgara,
að þeir áttu meiri hagsmunum að
gæta en við.“ Hinn 22. maí næst-
komandi eru 30 ár liðin síðan
fyrsta Loftleiðavélin fór í fyrstu
áætlunarferðina til Lúxemborgar.
En það var ekki fyrr en 1959 sem
gæfuhjólið tók „að snúast okkur i
hag, við kynntum lágu fargjöldin
á þessari flugleið og það varð lff-
æð Loftleiða, áætlunarflugið milli
New York og Lúxemborgar."
Frásögnin af hinum alþjóðlegu
umsvifum er heillandi. Framsýni
stjórnenda Loftleiða var mikil og
dugnaðurinn takmarkalaus. Þeim
tókst að finna lausn á hverjum
vanda. Þeir voru ekki síður harðir
í horn að taka á heimavelli ef svo
bar undir. Lýsingarnar á valda-
baráttu innan fyrirtækisins gefa
það til kynna. Hart var barist um
yfirráð f félaginu 1953 og ekkert
gefið eftir fyrr en í fulla hnefana.
Þeir sem stóðu að rótgrónari
fyrirtækjum voru ekki allir jafn
hrifnir af þessum umsvifum öll-
um. Samkeppni magnaðist milli
íslensku flugfélaganna, Loftleiða
og Flugfélagsins, á flugleiðunum
til Evrópu, en Loftleiðamenn vildu
ekki eiga allt undir lendingarrétti
í Lúxemborg.
Loftleiðamenn þurftu tæplega
að leita til islenskra stjórnvalda
nema í sambandi við loftferða-
samninga við önnur riki og fram-
kvæmd þeirra og svo til að verjast
yfirgangi Norðurlanda i vörn
þeirra fyrir SAS. 1972 þurftu
Loftleiðir á rekstrarláni að halda
eins og venjulega yfir vetrarmán-
uðina, þá gerðist það að erlendur
viðskiptabanki þeirra krafðist
banka- eða ríkisábyrgðar. Þar með
hefst nýr þáttur í sögu félagsins
sem lýkur með því að Flugfélag
íslands og Loftleiðir sameinast
fyrir tilstuðlan ríkisins. Var
stofnsamningurinn um Flugleiðir
Guðbergur Aðalsteinsson
dregur mátt úr sumum sagnanna
af þvi að helzt til langt er gengið.
Teikningar sem höfundur hefur
gert eru til prýði. Og sögurnar
skila sér þrátt fyrir nokkra ann-
marka hér og hvar. Framan af
verð ég að viðurkenna að ég var
ekki alveg með á nótunum um
hvað höfundur væri að gera. En
þetta er verulega sniðug bók, í
góðri merkingu þess orðs, svona
þegar maður er búinn að átta sig á
gríninu, gáskanum og alvörunni.
Jakob F. Ásgeirsson
hf. samþykktur á aðalfundum
beggja félaganna 28. júní 1973.
I frásögn Alfreðs af sameining-
unni og því sem síðan hefur gerst
gætir vaxandi biturleika. Að vísu
sýnist á stundum skammt á milli
raunveruleika og skáldsögu í
þeirri lýsingu, en bókarhöfundur
leitast við að halda jarðsambandi
og nýtur til þess ómetanlegra
skriflegra heimilda. Lýsingin
minnir ekki á annaö en harðskeytt
valdatafl í erlendum stórfyrir-
tækjum. Lýkur bókinni á því að
Alfreð er látinn rýma skrifstofu
sína í húsnæði Flugleiða, ber sú
aðgerð ekki vott um ofgnótt af
umburðarlyndi, svo að ekki sé
meira sagt. Mér finnst vanta í
þessa lýsingu alla að gerð sé grein
fyrir umskiptunum til hins verra í
ytri skilyrðum flugrekstar á Atl-
antshafi og til dæmis aðför is-
lenskra stjórnmálamanna að
Fiugleiðum þegar verst lét. Þegar
til þess er litið og hinnar harð-
skeyttu innri valdabaráttu sem
Alfreð lýsir annars vegar og síðan
á rekstur og afkomu Flugleiða
hins vegar má fagna að ekki hafi
farið verr fyrir Flugleiðum, og
segir það sannarlega sína sögu um
hæfni stjórnenda fyrirtækisins.
Jakobi F. Ásgeirssyni tekst
prýðilega að draga saman höfuð-
þætti þess margslungna máls sem
sameining flugfélaganna var og
nýtur þar góðs af óvenjulega ítar-
legum heimildum. Er frásögn Jak-
obs sjálfs áreitnislaus, en sögu-
hetjan, Alfreð, fer alls ekki í
launkofa með skoðanir sínar.
Hinn 31. ágúst 1971 urðu af-
drifarík þáttaskil í lífi Alfreðs
Elíassonar er hann fékk áfall
vegna heilaæxlis. „Ég gerði mér
ekki fulla grein fyrir þeim mun
sem á mér var orðinn, ég fann að
vinnuþrek mitt var skert, en ég
fann ekki að ég væri seinni að gera
mér grein fyrir einu og öðru,
seinni að taka ákvarðanir og um-
fram allt miklu deigari. Það er
manninum erfiðast að þekkja
sjálfan sig,“ segir Alfreð á einum
stað í bókinni og dregur upp þá
mynd að á bak við sameiningu
flugfélaganna hafi búið „menn
sem sterkir voru í hinum íslenska
fjármálaheimi og ekki sáttir við
að hafa engin ráð í því stórveldi
sem Loftleiðir voru orðnar á ís-
lenskan mælikvarða." Til þess að
geta skoðað þessa hlið samein-
ingarmálanna frá öllum hliðum
verða menn að hafa meira í hönd-
unum en frásögn Alfreðs eins.
Alfreð Elíasson lýsir því sem
„reiðarslagi" þegar lagt var fram
mat á vegum nefndar sem Lands-
banki íslands skipaði á hreinni
eign flugfélaganna við sameining-
una. Var matsgerðin kynnt 6.
febrúar 1976 en þar er miðað við
eignir félaganna 1. ágúst 1973.
Eignarhlutur Loftleiða í Flugleið-
um var metinn 54% en Flugfélags-
ins 46%. Stangaöist þessi niður-
staða á við hugmyndir manna við
sameininguna og töldu Loftleiða-
menn sinn hlut eiga að vera tölu-
vert meiri. Til þessa mats, óvil-
hallra manna, sem báðir aðilar
samþykktu að hlíta, er rakin sú
fullyrðing sem fram kemur í aug-
lýsingum um Alfreðssögu, að um
„stuld aldarinnar" hafi verið að
ræða. Ekki verður séð að menn
geti skuldbundið sig með samningi
að una „stuldi". Hitt er ljóst að
Alfreð og félagar hans urðu undir
innan Flugleiða eftir sameining-
una, lentu í „tapstöðu" eins og það
er orðað á einum stað i bókinni.
Sárindin vegna þessa eru auðskilj-
anleg.
Bókin um Alfreð Elíasson og
Loftleiðir er vel úr garði gerð.
Myndir falla vel að lesmáli. Getur
Jakob F. Ásgeirsson verið stoltur
af þessari fyrstu bók sinni. Á ein-
um stað varð ég þess var að hon-
um skjöplaðist þegar hann talar
um norska „Ríkisdaginn" en ekki
Stórþingið, eins og löggjafarsam-
kunda Norðmanna heitir — Ríkis-
damirinn er í Svíþjóð.
I bókinni er verðmæt lýsing á
því hvernig vel er staðið að því að
byggja upp fyrirtæki án þess að
hafa nokkuð annað á milli hand-
anna en eigin dugnaö. Við íslend-
ingar þurfum fleiri ævintýri af
þessu tagi til að laða fram krafta
jafn stórs hóps ágætisfólks og
starfaði með Alfreð Elíassyni.
„Loftleiðahópurinn" svonefndi
getur svo sannarlega vel við þessa
bók unað. Lýkur þessari umsögn á
lýsandi tilvitnun í bókina:
„Loftleiðir eru furðulegt ævin-
týri í allri atvinnusögu íslendinga.
Aldrei hefur uppgangur íslensks
fyrirtækis verið jafn ör og óvænt-
ur — aldrei hefur íslenskt fyrir-
tæki haslað sér annan eins völl
utan landsteinanna. En eins og
saga Loftleiða ber með sér, þá var
engin tilviljun sem réð þessari
ótrúlegu velgengni, heldur áræði,
hugkvæmni og umfram allt þrot-
laus vinna. Aðstæðurnar buöu
uppá ævintýri, en það voru Loft-
leiðamenn sem notfærðu sér það
— engir aðrir.“
Vel heppnuð
tónleikaplata
Hljóm-
plotur
Siguröur Sverrisson
Talking Heads
Stop Making Sense
EMI/Fálkinn
Fæstir bera gegn því að Talk-
ing Heads sé afburðasveit f
rokkinu í allri sinni sérstöðu.
Hins vegar hefur það verið að-
dáendum sveitarinnar áhyggju-
efni um langt skeið hversu erfið-
lega henni hefur gengið að koma
frábæru efni tii skila á tónieik-
um.
Þetta er líklegast ein megin-
skýringin á því að ekki hefur
sést tónleikaplata frá Talking
Heads fyrr en nú. Þrátt fyrir
smávægilega annmarka, t.d.
ræður Byrne ekki alltaf full-
komlega við sönginn, er þessi
tónleikaplata Talking Heads vel
heppnuð um flest. Hún er virki-
lega „live“ og á henni er að finna
mörg af bestu lögum hljómsveit-
arinnar.
Eins og eðlilegt má teljast eru
útsetningarnar sumar hverjar
ansi mikið frábrugðnar því sem
menn eiga að venjast af hljóð-
versplötunum en það er heldur
ekki beint hlaupið að þvi að
framkalla tónlist Talking Heads
á sviði, sjálf hljómsveitin á
meira að segja fullt í fangi með
það.
Hérna hefur það samt tekist
vel I flestum tilvikum og úr verð-
ur ánægjulegasta hljómleika-
plata. Allir meðlimir Talking
Heads eru afar traustir hljóð-
færaleikarar, ekki hvað síst
bassaleikarinn Tina Weymouth.
Stop Making Sense er kjörin
plata fyrir aðdáendur Talking
Heads jafnt sem hina, sem íafa
ekki heyrt í sveitinni (ótrúlegt?)
en vilja kynnast henni.
Geimverur, hafmeyjar
og huldupíur í mannheimum