Morgunblaðið - 29.12.1984, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 29. DESEMBER 1984
Landið kallar
Bókmenntir
Jóhann Hjálmarsson
LANDIÐ ÞITT ÍSLAND.
Höfundar: Þorsteinn Jósepsson,
Stcindór Steindórsson, Björn Þor-
steinsson og Guójón Armann
Eyjólfsson.
5. bindi. U—Ö.
Bókaútgáfan Örn og Örlygur 1984.
Það er kunnara en frá þurfi að
segja að til ritsafnsins Landið þitt
ísland hefur verið vandað, enda
mun það vera útgefandanum, ör-
lygi Hálfdánarsyni, metnaðarmál.
Uppsetning, útlit og pappír er
útgáfunni til sóma, en aðalkostur
ritsafnsins eru myndirnar, marg-
ar hverjar fallegar og segja oft
meiri sögu en textinn.
Þeir sem skrifað hafa texta
Landið þitt ísland eru vel að sér í
atvinnusögu, jarð- og náttúru-
fræði, einnig áhugamenn um þjóð-
sögur og ættfræði.
Engum myndi detta í hug að
telja þá Þorstein Jósepsson og
Steindór Steindórsson vanbúna til
þess hlutverks að taka saman rit-
safn af þessu tagi. Ég skal játa að
ég hef stundum undrast það sem
sagt er í ritsafninu Landið þitt ís-
land og líka saknað margs. En við
skulum hafa í huga að enginn er
svo fróður um landið að hann geti
birt fullkomna mynd af því og
allra síst fólkinu, gert óumdeilan-
lega greinarmun á því sem létt-
vægt er og mikilvægt.
Það er einkum fortíðin sem við
fræðumst um af ritsafninu og það
er gott til uppsláttar. Samtíminn
verður oft útundan.
I 5. bindi ritsafnsins eru kaflar
um Vestmannaeyjar eftir Guðjón
Ármann Eyjólfsson, skólastjóra
og um Þingvelli eftir Björn Þor-
steinsson sagnfræðing.
Án þess að vera sérfróður um
efnið hika ég ekki við að segja að
Guðjón Ármann Eyjólfsson geri
ágætlega grein fyrir sögu Vest-
mannaeyja, náttúru og fólki. Eftir
Guðjón Armann hefur áður komið
út stór bók um Vestmannaeyjar
sem hann skrifaði eftir gos. Guð-
jón Ármann tileinkar sér yfirleitt
nákvæma fræðimennsku. Hann
getur líka sagt margt í fáum orð-
um eins og stuttur kafli um
Tyrkjaránið er til vitnis um. Með-
al þess sem athygli vekur er frá-
sögnin um Náttúrugripasafn Vest-
mannaeyja sem er að ýmsu leyti
einstakt.
í Þingvallakafla Björns Þor-
Björn Þorsteinsson
steinssonar er samankominn tölu-
verður fróðleikur, meðal þess
helsta eru uppdrættir og ljós-
myndir með örnefnum. En það er
með Björn eins og fleiri að þegar
nær dregur nútímanum er eins og
eitthvað fari úr böndum.
f kafla um Þingvallahátíðir er
að minnta kosti ein vond missögn
og samræmis er ekki gætt þegar
taldir eru upp þeir menn sem mest
mæddi á við undirbúning hátíð-
anna.
Það er ekki rétt hjá Birni Þor-
steinssyni að Ásgeir Ásgeirsson
Guðjón Ármann Eyjólfsson
hafi verið formaður alþingishátíð-
arnefndar 1930. Hann var aftur á
móti forseti sameinaðs alþingis.
Formaður nefndarinnar var Jó-
hannes Jóhannesson.
Furðu vekur að Björn Þor-
steinsson skuli ekki sjá ástæðu til
þess að geta formanns og fram-
kvæmdastjóra þjóðhátíðarnefndar
1974. Formaður var Matthías Jo-
hannessen, framkvæmdastjóri
Indriði G. Þorsteinsson.
Ætla mætti einnig að ástæða
hefði verið til rækilegrar umfjöll-
unar um þann viðburð að Tómas
skáld Guðmundsson orti og flutti
nýtt og mikið kvæði sem þjóðhá-
tíðarnefnd hafði beðið hann um.
Þjóðhátíðarlióðið nefndi Tómas
Heim til þín, Island. Það er ekki
úr vegi að rifja upp fyrstu línurn-
ar úr því þó Björn Þorsteinsson
telji ekki ástæðu til þess. Samt er
hann með nokkur ljóð og ljóðabrot
í Þingvallakaflanum og skal það
ekki lastað. En óneitanlega hefði
farið vel á því að Tómas Guð-
mundsson, eitt af höfuðskáldum
okkar, fengi að vera þar í félags-
skap Jónasar Hallgrímssonar og
fleiri góðra skálda.
En þannig hefst Heim til þín,
ísland:
„Heim til þín, ísland, ættjörð vor ok móðir,
vér börn þín einum huga hverfum öll
í da^, á meöan niöur elíefu alda
fer þungum söng um þögn vors myrka
blóös.
Því land vort kallar. Upp úr alda svefni
í minningum og sögu rödd þess rís
og þræðir innstu einstigu vors hjarta,
jafn gömul mold og grjóti allrar jarðar.
Björn Þorsteinsson er svolítið
gefinn fyrir fullyrðingar. Um ís-
land Jónasar Hallgrímssonar seg-
ir hann að það sé „áhrifamesta
kvæði íslenskrar tungu". Þetta
dugar að sjálfsögðu sem persónu-
leg játning, en á ekki skylt við
bókmenntasögulega upplýsingu.
Hver myndi treysta sér til að gera
upp á milli íslands og Gunnars-
hólma svo að eitt dæmi sé nefnt
um haldleysi slíkra yfirlýsinga
sem Björn Þorsteinsson stundar.
Ást og einsemd
Bókmenntír
Jóhann Hjálmarsson
Göran Tunström:
JÓLAÓRATÓRÍAN
Skáldsaga.
Þórarinn Eldjárn þýddi.
Mál og menning 1984.
Jólaóratórían er afar merkileg
skáldsaga, meðal þeirra skáld-
sagna í norrænum prósaskáldskap
síðustu áratuga sem lengst munu í
minnum hafðar og hlýtur að orka
sterkt á lesendur. En til þess að
hafa gagn af sögunni þurfa menn
að vera opnir og einlægir og leggja
svolítið á sig til að skilja, raða
saman þeim brotum sem að lokum
mynda heild. Jólaóratórían er
flókin saga á köflum, stundum
sveiflast hún á einkennilegan hátt
milli Ijóðs og prósa, enda höfund-
urinn gott ljóðskáld. Mið er tekið
af tónlist Bachs, tónlistin og ástin
renna saman í eitt.
Það er um ástina sem Jólaóra-
tórían fjallar, ástina og eimana-
leikann. Sá sem ekki nýtur ástar
getur orðið geðveiki að bráð. Oftar
en einu sinni dregur sagan upp
óhugnanlega og nærtæka mynd af
geðveiki. Sú geðveiki sem höfund-
urinn lýsir er reyndar ekki annað
en ófullnægð þrá eftir hinu mik-
ilvæga i lífinu. Aron er á leið til
Nýja Sjálands til að leita látinnar
konu sinnar í annarri manneskju
sem hann hefur skrifast á við. Áð-
ur en hann kemst á leiðarenda
tryllist hann og kastar sér í hafið.
Sidner, sonur Arons, skrifar dag-
bók sem hann nefnir Um Atlot.
Hann hefur ungur eignast Viktor
með konu sem er eldri en hann.
Dagbókin sýnir hvernig hann
smám saman verður örvæntingu
að bráð og brjálast. Viktor er sá
sem talar í sögunni og er að lokum
kominn til Sunne á Vermalandi til
að láta draum ættarinnar rætast,
stjórna Jólaóratóríu Bachs. Inn-
gangur skáldsögunnar er eiginlega
eftirmáii hennar. Þar segir Viktor
frá eins og víðar.
{ lokakafla bókarinnar hittast
þeir fegðarnir, Viktor og Sidner,
sá síðarnefndi kominn heim frá
Nýja Sjálandi eftir að hafa fetað í
fótspor Arons, föður síns. Úti í
skógi heyra þeir Jólaóratóríu
Bachs leikna á ferðagrammófón.
Það er þeim tákn sigurs tónlistar-
innar og ástarinnar. Bjartsýn
niðurstaða skáldsögunnar þrátt
Göran Tunström
fyrir allt myrkrið sem hún gerist
Móðir Sidners, Sólveig, er troðin
til bana af kúm. Sidner verður
vitni að því, þeim „augnablikum
sem aldrei hætta“ eins og hann
skrifar í Um Atlot. f þessari konu
býr tónlistin og hún var einmitt á
leið til að æfa Jólaóratóríuna þeg-
ar slysið varð.
„Hið ósýnilega Guðsríki" Jó-
hanns Sebastíans Bach „nær um
allan heim“ og hann „hvarf inn í
það meðan hann var enn á lífi eins
og kmverski málarinn í þjóðsög-
unni inn í mynd sína“ skrifar
Viktor eftir Óskari Loerke. Um
leið er hann að lýsa Sólveigu,
ömmu sinni.
Það eru margar persónur í Jóla-
óratóríunni. Meðal þeirra er
Selma Lagerlöf sem hefur tölu-
verð áhrif á framvindu sögunnar.
Hún er í broslegri frásögn látin
hjálpa þeim félögum, Sidner og
Splendid, við að ná geðsjúklingi af
hæli. Ekki er úr vegi að kalla Jóla-
óratóríuna ættarsögu því að í
henni segir mikið frá skyldfólki,
misjöfnum örlögum. Með því að
gera Selmu Lagerlöf að þátttak-
anda í sögunni er Göran Tunström
vitanlega að benda á tengsl, upp-
runa sinn. Sjálfur er hann Verm-
lendingur eins og Selma.
Þegar Göran Tunström fékk
Bókmenntaverðlaun Norðurlanda-
ráðs fyrir Jólaóratóríuna var í
greinargerð nefndarinnar sagt að
hann hefði í skáldsögunni sýnt
fram á þann möguleika að úr ring-
ulreið mætti skapa heiminn á ný.
Það er ekki fjarri lagi að Tun-
ström hafi tekist þetta. Eflaust
þykir ýmsum lesendum eins og
hann ofhlaði, persónur séu of
margar og innbyrðis tengsl þeirra
á köflum lausleg. Þessi gagnrýni
hefur við nokkur rök að styðjast.
En hún skyggir ekki á það að með
Jólaóratóríunni hefur Göran
Tunström ekki síst sannað hve
skáldsagan getur verið víðfeðm í
höndum snjalls höfundar, hve víða
hún getur komið við í tímabundnu
tímaleysi sínu.
Um Atlot skrifar Sidner á geð-
sjúkrahúsi nítján ára gamall. At-
hugasemdirnar eru ætiaðar syni
hans, Viktori. Þar stendur m.a.:
„Ekkert líður jafnhratt hjá eins
og Atlot. En svipað og lykt eða
tónn, eru Atlot eina minningin
sem hægt er að taka með sér um
lífið inn í dauðann, af því að atlot
ástarinnar eru hrein athygli. Lík-
aminn allur eitt auga, eyra, tunga.
Þú munt spyrja: „Af hverju elsk-
aði faðir minn ástina meira en líf-
ið.“
Hinar nöktu spurningar í Um
Atlot og heimspekileg umræða
Jólaóratóríunnar eru þó ekki það
sem eftirminnilegast verður.
Frásagnargáfa höfundarins í lýs-
ingum sínum á lífinu í Sunne, ferð
Arons áleiðis til Nýja Sjálands og
dvöl Sidners þar, svo að eitthvað
sé nefnt, er áhrifarík. Nefna má
einnig magnaðar lýsingar á ást-
inni og girndinni, sömuleiðis vin-
áttu tveggja sérkennilegra ung-
menna og hverju þau taka upp á í
vímu æskunnar. Fjölmargt gerir
þessa skáldsögu að hreinni
skemmtilesningu þrátt fyrir
kröfuhörku hennar við lesandann.
Þýðing Þórarins Eldjárns þykir
mér hafa tekist nokkuð vel. Ljóst
er að hann hefur ekki haft langan
tíma til stefnu. Aftur á móti eru
hinir ljóðrænu kaflar og innskot
hjá Göran Tunström heldur dauf-
legri í túlkun Þórarins Eldjárns.
Það sem kemur mér meira á óvart
er að lágvær húmor Tunströms
nýtur sín ekki fyllilega í þýðing-
unni. En það er ástæðulaust að
amast við þýðingu Þórarins. í
heild sinni er hún meira en viðeig-
andi.
Landamæri lífs og dauða
Kristoffcrson og Williams á hættulegu augnabliki í Flashpoint.
Kvíkmyndír
Árni Þórarinsson
Regnboginn: í brennidepli —
Flashpoint ☆ ☆
Bandarísk. Árgerð 1984.
Handrit: Dennis Shryack, Michael
Butler.
Leikstjóri: William Tannen.
AAalhlutverk: Kris Kristofferson,
Treat Williams, Rip Torn, Kurtwood
Smith.
Flashpoint er framan af mynd
um félagslegt hlutskipti tveggja
landamæravarða á mörkum
Bandaríkjanna og Mexíkó; smám
saman tekur hún á sig form dular-
fullrar spennumyndar um fundinn
fjársjóð, uns hún á síðustu mínút-
unum setur upp á sig stýri og
breytir öllu því sem á undan er
gengið í pólitískan samsærisþrill-
er, þar sem í brennidepli er al-
kunnur hörmungaratburður
amerískrar stjórnmálasögu, sem
oft áður hefur verið viðfangsefni
slíkra mynda. Þetta er ekki lítil
yfirreið og það verður að segja
höfundum Flashpoint til hróss að
þeir næstum komast upp með allt
saman.
Stuttur inngangur er frá árinu
1962: Jeppi ekur á fullri ferð eftir
eyðimörkinni; þrumur og eldingar
og úrhellisrigning; bílstjórinn
missir sjónar á slóðinni og ekur
fram af hengiflugi. Með mynd-
blöndun frá regninu yfir í renn-
andi sturtuvatn flytur Flashpoint
sig yfir til ársins 1984; í sturtunni
eru þeir félagar Kris Kristoffer-
son og Treat WilJiams, landa-
mæraveiðir að skola af sér eyði-
merkurrykið, þreytuna og svekk-
elsið yfir vonlítilli baráttu við að
halda samviskunni hreinni í
spilltu umhverfi. Farseðill þeirra
félaga út úr þessu umhverfi er
fyrrnefndur jeppi. Þetta er á svip-
uðum efnisslóðum og ágæt mynd
Tony Richardson um Jack Nich-
olson, landamæravörð í The Bord-
er. Þótt Flashpoint vinni með öðr-
um og ef til vill grunnfærnari
hætti úr þessu efni, fletji það ör-
lítið út með hliðarsporum um tæk-
nivæðingu landamæragæslunnar,
stórbokka, sem stundar ólöglegan
innflutning á Mexíkönum, eitur-
lyfjasmygl og smá ástarævintýri,
þá tekst höfundum í stórum drátt-
um að líma það saman í spennandi
ráðgátu. Bindiefnið er fyrst og
fremst það vináttusamband, sem
byggt er upp milli Kristofferson
og Williams; þetta eru menn sem
áhorfanda stendur ekki á sama
um. Flashpoint heldur einnig at-
hyglinni með býsna vel skrifuðum
samtölum og dulúðugri raftónlist
hljómsveitarinnar Tangerine
Dream. Á móti vinnur fremur
hæg, brokkgeng framvinda, skort-
ur á þjöppun og svo úrlausn, sem
hlýtur að teljast langsótt, þótt
maður hafi svo sem séð annað
eins.
Fyrir þá sem vilja vita í sem
stystu máli hvort það hafi verið
gaman eða leiðinlegt að horfa á
Flashpoint er svarið: Frekar gam-
an.