Morgunblaðið - 29.12.1984, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 29. DESEMBER 1984
Odd Didriksen:
Minnisvert ár
í sögu Norðmanna
og íslendinga
um að hún hafi komist í 90 pró-
sent.
Enginn vafi var um það að kjós-
endur höfðu lýst fullu trausti til
Johans Sverdrup og stefnu hans. í
Stórþinginu varð staða hans samt
enn traustari en atkvæðatölur
kjósenda sögðu til um — vegna
kosningafyrirkomulagsins: stjórn-
arandstaðan hlaut 83 þingmenn,
en stjórnarsinnar hlutu aðeins 31
þingmann þrátt fyrir u.þ.b. 40 pró-
sent atkvæða í kosningunum. Og í
Stórþinginu var mönnum nú
greinilega skipt í tvo flokka —
hægri og vinstri. Miðflokksmenn,
sem hingað til höfðu reynt að brúa
bilið milli andstæðu fylkinganna,
voru nánast úr sögunni.
Skipulegt flokksstarf var að
vísu enn ekki um að ræða, en það
var á næstu grösum. Úti með þjóð-
inni höfðu myndast vinstri- og
hægrifélög með ýmiskonar heiti
sem beittu sér í kosningunum, og
smám saman hvarf sú andstyggð
sem menn höfðu lengi haft á
myndun stjórnmálaflokka. Því
hafði jafnan verið haldið fram að
fulltrúar þjóðarinnar á þingi ættu
að vera óháðir þrýstingi kjósenda
og flokksböndum; þeir ættu aðeins
að taka mið af heill þjóðarinnar
allrar og taka afstöðu samkvæmt
eigin sannfæringu og samvisku.
Þessi skoðun kom sérstaklega
fram í málflutningi embætt-
ismanna. Það voru því stjórnar-
andstæðingar sem riðu á vaðið og
stofnuðu fyrst þingflokk í janúar
1883 og ári síðar — 28. janúar 1884
— Vinstri (Venstre) sem lands-
samtök, með þátttöku 75 fulltrúa
félaga i sveitum landsins og 34
fulltrúa frá félögum í bæjum.
Flokksmyndunin var árangur
langrar baráttu gegn embætt-
ismannavaldinu og náði til
margra ólíkra þjóðfélagshópa,
sem annars hefðu varla bundist
samtökum: smá- og stórbænda,
róttækra menntamanna, óánægð-
ra iðnaðar- og verkamanna og
manna úr þeirri millistétt sem var
óðum að myndast í bæjum, heit-
trúarmanna á Suður- og Vestur-
landinu annars vegar og hins veg-
ar frjálslyndra trúmanna í anda
Grundtvigs og jafnvel trúleys-
ingja. Reynslan varð, eins og bú-
ast mætti við, að þetta bandalag
ólíkra afla var ekki til frambúðar
þegar baráttunni gegn konungs-
og embættismannaveldinu var
lokið.
Vinstrihreyfingin náði reyndar
einnig til hernaðarlegra samtaka.
Skotfélög voru mynduð sem
íþróttafélög, en voru í raun
vinstriher sjálfboðaliða tilbúinn
til vopnaðra átaka ef hægriöflin
skyldu grípa til örþrifaráða. 1883
voru u.þ.b. 300 slík félög með um
9000 félagsmönnum, og þeim fór
fjölgandi.
í ríkisréttinum fór eins og búast
mátti við: Fulltrúar Lagþingsins
höfðu sitt fram gegn hæstarétt-
ardómurunum í krafti meirihluta
síns; þeir síðastnefndu studdu yf-
irleitt sjónarmið stjórnarsinna.
Allir ráðherrar voru dæmdir frá
embættum, nema þrír sem voru
aðeins sektaðir, ríkisstjórnin og
konungurinn — Oscar II — hurfu
frá hugmyndum um að virða ekki
dóminn, og ráðherrunum var veitt
lausn frá embættum sínum. Að
vísu var enn reynt að varðveita
rétt konungs til að velja sér ráð-
herra að eigin vild: Eir.n þeirra
ráðherra sem höfðu ekki verið
dæmdir frá embættum, Christian
Homann Schweigaard, var látinn
mynda nýtt ráðuneyti, en sú
stjórn gafst upp eftir fáeinar vik-
ur. Eftir nokkurt þóf varð Oscar II
að bíta í það súra epli að biðja
Johan Sverdrup að mynda stjórn.
26. júní var Vinstri-stjórnin skip-
uð, og 2. júlí 1884 tóku ráðherrarn-
ir í fyrsta skipti sæti í stórþings-
salnum. Með því var brautin til
þingræðis í Noregi rudd, þó að
reynslan yrði sú að enn átti fast-
mótað þingræðisstjórnarfar þó
nokkuð í land, en það er önnur
saga sem verður ekki rakin hér.
Eftir að ríkisstjórnin hafði fellt
sinn dóm og Johan Sverdrup
myndað meirihlutastjórn, sáu hin-
ir gömlu stjórnarsinnar sér ekki
annað fært en að fylgja fordæmi
andstæðinga sinna og sameina
þau 174 hægrifélög sem þá voru til
í landinu. Þau höfðu reyndar þeg-
ar í október 1883 stofnað
svonefnda „Miðstjórn" í höfuð-
staðnum. Hún hafði svo frum-
kvæðið að flokksmyndun sem átti
sér stað 25. júlí 1884, og varð heiti
flokksins stuttu síðar Hægri
(Höire).
Árið 1884 virtist því þingræði
eftir enskri fyrirmynd komið á í
Noregi: Tveir stórir stjórnmála-
flokkar — Vinstri og Hægri —
myndu framvegis keppast um
fylgi kjósenda og skiptast á um að
fara með framkvæmdavaldið. Sig-
ur þingræðisins var öruggur í aug-
um samtíðarmanna.
Ahrif á íslandi
Þannig voru atburðirnir einnig
túlkaðir hér á landi og urðu til
þess að örva menn til dáða í
stjórnarskrárbaráttunni. Barátt-
an fyrir endurskoðun stjórnar-
skrárinnar frá 1874 var í raun og
veru ekki hafin fyrr eit á árinu
1884. Að vísu hafði Benedikt
Sveinsson vakið máls á stjórn-
arskrárendurskoðun á Alþingi
1881 og 1883, en tillögur hans
fengu lítinn hljómgrunn, enda
hafði þá enginn áróður verið rek-
inn fyrir stjórnarskrárbreyting-
um. En einmitt árið 1884 varð þar
breyting á, og krafan um þingræði
varð nú í fyrsta sinn eitt aðalinn-
takið í umræðunum um íslensku
stjórnarskrána.
Það var Jón Ólafsson, ritstjóri
Þjóðólfs, sem reið á vaðið. í grein í
blaði sínu 19. janúar 1884 undir
fyrirsögninni „Hvað er þá að?“
staðhæfði hann að viðunandi
stjórnarhættir fengjust ekki á Is-
landi fyrr en „þingræðisreglan
(parlamentarismus)" næði viður-
kenningu hér. Og hann svaraði
spurningunni í fyrirsögninni
þannig: „Þær stóni hugsjónir vant-
ar!“ Það vantaði „fasta flokka-
skipun" og stefnuskrá. Greininni
lauk hann með sterkri hvatningu
um að gera einmitt þingræðiskröf-
una að þessari stefnuskrá.
Og ákall Jóns Ólafssonar fann
hljómgrunn. í Fjallkonunni, sem
hóf göngu sína um þessar mundir
undir ritstjórn Valdimars Ás-
mundssonar, var 30. júlí skýrt frá
fyrirhugaðri stofnun stjórnmála-
flokks með þessum orðum:
Þar sem bræður vorir í Noregi
hafa nú unnið til fulls sigurs á
mótstöðumönnum sjálfsstjórnar
þar í landi og frændur vorir í
Danmörku eiga aðeins fáa fjendur
óunna, þá ætlum vér, sem eigum
enn lengra í land til fullsælu
frjálsrar stjórnar, að sameina
krafta vora og stofna pólitískt fé-
lag um allt land, „þjóðfrelsisfé-
lag“, til þess að fylgja fram þjóð-
réttindum vorum af fremsta
megni, reyna að fá umbætur á
stjórnarskránni, neitunarvaldi
konungs, ráðgjafastjórninni,
skrifsnapastjórninni innan lands,
einvaldsdómaskipuninni, kirkju-
stjórninni o.s.frv.
2. ágúst var haldin hátíð í
Reykjavík í tilefni tíu ára afmælis
stjórnarskrárinnar. Á fundinum,
þar sem mættu um 40 manns, var
ákveðið að stofna stjórnmáiafélag,
„Ið íslenzka þjóðfrelsisfélag". Jón
Ólafsson vék þar í ræðu nánar að
kröfum sínum um endurskoðun
stjórnarskrárinnar, sem verða
ekki raktar nánar hér. En hann
gat þess að baráttan fyrir þing-
ræði væri nú til lykta leidd í Nor-
egi og aðeins „stutt tíðar spurn-
ing“ hvenær hún lyktaði á svipað-
an hátt í Danmörku, spádómur
sem reyndist ekki réttur, þó hann
ætti þá rétt á sér. Hann hélt
áfram: „Þeir viðburðir, sem orðið
hafa í Noregi, hafa vakið athygli
allrar Norðurálfunnar, og þá er
eðlilegt að við, sem erum nákomin
niðjaþjóð Norðmanna, tökum
innilegan þátt í þessu og lítum til
þeirra sem fyrirmyndar."
Þjóðfrelsisfélagið var stofnað í
Reykjavík 12. október, og formað-
ur þess varð Jón Ólafsson. Úr
starfsemi félagsins varð hins veg-
ar lítið sem ekkert; það virðist
vart hafa lifað af skírnarathöfn-
ina. En norður í Þingeyjarsýslu
voru í lok ársins stofnuð önnur
stjórnmálasamtök, „Þjóðlið Is-
lendinga", með álíka stefnuskrá.
Það félag varð talsvert langlífara
og beitti sér m.a., eins og alkunn-
ugt er, fyrir Þingvallafundinum
1885, sem með góðum árangri
hvatti Alþingi til dáða í stjórn-
arskrármálinu, en það varð upp úr
þessu mál málanna í íslensku
stjórnmálalífi.
Á því leikur enginn vafi að at-
burðirnir í Noregi 1884 urðu ís-
lendingum mikil hvatning í
stjórnarskrárbaráttu þeirra. Þeir
hafa eflaust valdið því að krafan
um þingræði var einmitt um þetta
leyti borin fram' hér á landi. Jón
Ólafsson taldi myndun Vinstri-
stjórnarinnar undir forystu Jo-
hans Sverdrup svo mikilvæga að
hann gaf út aukablað af Þjóðólfi
kl. 3 síðdegis þann 16. júlí til þess
að flytja nýkomna frétt um hana
— liklega fyrsta aukablað hér á
landi. Á tíu ára afmælishátíð
stjórnarskrárinnar 2. ágúst 1884
drukku menn skál Johans Sverd-
rup og Björnstjerne Björrnson,
flokksfélaga hans, og samþykktu
jafnvel að senda þeim heillaóskir.
HeimiMir:
llalvdan Koht: Johan Sverdnip I—III, (>sló
1918—25.
Jens Arup Seip: Kt regime foran undergangen,
Oslo 1945,
Jens Arup Seip: Fra embedsmannsHtat til ett-
partlstat og andre essays, Oslo 1963.
Alf Kaartved: Kampen mot parlamentarume,
Oslo 1956.
Ilans Try: To kulturer en stat, Norges hÍHtorie,
bind II. Oslo 1979.
Odd Didriksen: Krafan um þingræði í stjórn-
arskrárbaráttu íslendinga, Saga 1961.
Odd Didriksen er norskur ad
uppruna og kennir safnfrædi vid
Mvnntaskólann vid Hamrahlíd.
Hann var ádur norskur lektor viö
Háskóla íslands.
Booker-verðlaunin:
Send í útlegð til
að hugsa málin
Brctar veðja um flesta hluti,
kapphlaup, kosningar og á síðustu
árum um sigurvegara Booker
McConnell bókmenntaverðlaun
anna. Aðstandendum verðlaun-
anna tekst að vekja áhuga fólks
með því að birta opinberlega lista
yfir nöfn og höfunda sex nýrra
skáldsagna sem dómarar úthlutun-
arnefndar velja úr. Gagnrýnendur
og venjulegir bókaormar leggjast í
lestur þessara bóka, á bókarkápu
er státað af að bókin sé á „stutta
listanum" og sá heiður er yfirleitt
nefndur í æviágripi höfunda upp
frá því. Umræður hefjast um val
bókanna á listanum, ýmissa bóka
er saknað, öðrum þykir ofaukið.
Veðmál eru bókuð og niðurstöðu
dómnefndar er beðið með óþreyju.
Booker-verðlaunin fyrir bestu
skáldsöguna 1984 voru afhent í
I^ondon 18. október sl. Þau komu
nokkuð á óvart. J.G. Ballard
hafði þótt líklegastur til að
vinna verðlaunin, sem eru 15.000
pund, fyrir Kmpire of the Sun, en
fékk þau ekki. Sagan gerist í
Shanghai á stríðsárunum og seg-
ir frá litlum dreng sem þroskast
hratt innan um ógn og dauða.
Bókin hefur hlotið mikið lof og
er sögð vera byggð á reynslu
Ballards sjálfs í japönskum
fangabúðum í seinni heimsstyrj-
öldinni. Aðrar bækur á stutta
listanum voru: According to Mark
eftir Penelope Lively, In Custody
eftir Anita Desai, Hotel du Lac
eftir Anita Brookner, Flaubert’s
Parrot eftir Julian Barnes og
Small World eftir David Lodge.
Og sigurvegarinn var ... Hotel
du Lac eftir Anita Brookner.
Brookner er kona á fimmtugs-
aldri, býr ein í litlu húsi í Lond-
on og hefur áður skrifað þrjár
skáldsögur: A Start in Life, Pro-
vidence og Look at Me. Hún er
listfræðingur að mennt og þykir
sem slík vera á heimsmæli-
kvarða. Hún er sérfræðingur í
18. og 19. aldar málverkum og
hefur skrifað listabækurnar
Watteau, The Genius of the Fut-
ure, Greuze og Jacques-Louis I)av-
id. Árið 1968 var hún svokallaður
Slade Professor í Cambridge og
var fyrsta konan til að njóta
þeirrar virðingar.
Söguhetjan í Hotel du Lac
minnir að mörgu leyti á Brookn-
Anita Brookner
er sjálfa. Edith Hope skrifar ást-
arsögur undir dulnefni, er einkar
hæglát en leynir á sér, býr ein og
er komin í útlegð til Sviss. Hún
misbauð vinkonu sinni og fleir-
um með „slæmri framkomu" og
á nú að ná sér á yfirmáta rólegu
hóteli við Genfarvatnið. Hope er
langt niðri en vonast til að nota
tímann og ljúka við nýjustu bók-
ina sína.
Lýsingin á svissneska um-
hverfinu er í stuttu máli: frábær.
Útsýninu, veðrinu, hljóðunum,
háttalagi fólksins, öllu er þessu
lýst á mjög næman, fágaðan
hátt, sem er sannleikanum sam-
kvæmur. Bókin er skrifuð í mjög
læsilegum og yfirveguðum stíl
sem á vel við umhverfið. Undir
niðri býr spenna og nokkrir góð-
ir og forvitnilegir karakterar
koma við sögu.
Helsti annatími hótelsins er
liðinn. Eftir sitja tvær breskar
mæðgur. Iris Pusey er farin að
fullorðnast en heldur sér meira
til en nokkru sinni fyrr og fær
alla þá athygli sem móður gæti
dreymt um frá roskinni, patt-
aralegri dóttur sinni, Jennifer.
Þær kaupa dýrt, tala um sjálfa
sig, Iris lætur ljós sitt skína en
Jennifer fer sér öllu hægar.
Heyrnarlaus ekkja er einnig
stödd á hótelinu og ung bresk
kona sem er óhamingjusöm og
fyrirlítur mæðgurnar þótt hún
eigi margt sameiginlegt með
þeim.
Hugarangur Hopes og þessar
kvensur koma í veg fyrir að hún
vinni mikið að skáldsögunni. Svo
bætist ríkur Breti í hópinn, Mr.
Neville, og hann leynir ekki
áhuga sínum á rithöfundinum.
Hope hafði alltaf von um annað
og betra, en það var kannski til
einskis? Lesandi bókarinnar fær
ekki svar við því en hann fær
mjög svo góða skemmtun af
lestrinum.
Hotel du Lac er gefið út af Jon-
athan Cape-bókaforlaginu í
London. Bókin er 184 síður.
ab
Afmælis-
dagatal
Útsýnar
FERÐASKRIFSTOFAN Útsýn
heldur upp á 30 ára afmæli sitt á
næsta ári og hefur í tilefni af því
gefið út veglegt, litprentað ferða-
dagatal fyrir árið 1985. Dagatal-
inu verður dreift ókeypis, segir í
frétt frá Útsýn.
85
H&’Hs
ÚTSÝN
Cterkurog
kJ hagkvæmur
auglýsingamióill!