Morgunblaðið - 18.04.1985, Blaðsíða 26

26
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 18. APRÍL 1985
Friður á yinnumarkaði
forsenda hagsældar
— eftir Pál
Sigurjónsson
Fundarstjóri, virðulegu gestir,
góðir félagar.
Þetta er nú í sjöunda sinn, sem
ég stend sem formaður Vinnuveit-
endasambandsins og flyt ykkur
hugvekju um atvinnuvegina,
starfsskilyrði þeirra og afkomu,
fjalla um liðna tíð og spái í það
ókomna.
Við undirbúning þessarar ræðu
blaðaoi ég sem oft áður við tilsvar-
andi tækifæri í gegnum ræður
undanfarinna ára. Rifjast þá upp
liðinn tími og maður spyr sig,
hvort eitthvað hafi miðað á liðn-
um árum, eða erum við íslend-
ingar í efnahagslegu tilliti eins og
maður, sem reynir að ganga upp
rúllustiga gagnstætt ferð hans og
kemst ekkert áfram þó hann gangi
og gangi, helst, ef hann hefur sig
allan við, á sama stað eða flyst
aftur á bak ef hann nær ekki
hraða rúllustigans, í stað þess að
nota hann til að komast hraðar að
settu marki.
Á liðnu starfsári minntumst við
hálfrar aldar afmælis Vinnuveit-
endsambandsins, og á þeim tíma-
mótum er rétt að staldra við og
horfa yfir farinn veg og huga að
hvert halda skuli.
Ljóst er að feikimiklar framfar-
ir hafa orðið á efnahags- og at-
vinnulífi á þeim 50 árum, sem lið-
in eru frá stofnun Vinnuveitenda-
sambandsins. Sé hins vegar litið
styttra aftur í tímann, til dæmis
10 ár, er spurningin, hvort nokkuð
hafi miðað í rétta átt til að bæta
lífskjörin í landinu, þrátt fyrir
þrotlaust starf okkar hér í Vinnu-
veitendasambandinu að benda á
leiðir til framfara.
Þjóðarframleiðsla hefur lítið
aukist, erlendar skuldir hafa vaxið
mjög og kaupmáttur ráðstöfun-
artekna hefur sem næst staðið í
stað. Kauptaxtar hafa meira en
þrjátíuogtvöfaldast á þessu tima-
bili en kaupmáttur þessara taxta
hefur lækkað um meira en 30%
því verðlag hefur meira en fjöru-
tíuogsexfaldast á sama tímabili.
Þessi munur segir þó ekki að lífs-
kjör almennings hafi versnað sem
þessu svarar, því kauptaxtar sýna
ekki nema að nokkru leyti, hvaða
breytingar hafa almennt orðið á
launum.
Þær breytingar koma betur í
ljós annars vegar við að skoða
þróun ráðstöfunartekna og hins
vegar á breytingu atvinnutekna.
Ráðstöfunartekjur á mann í krón-
um talið hafa ríflega fjörutíuog-
áttfaldast á þessu tímabili og at-
vinnutekjur hafa tekið svipuðum
breytingum. Hagur almennings er
því ef til vill nokkru betri en fyrir
10 árum. En hvernig gæti hagur-
inn verið ef rétt hefði verið á mál-
um haldið?
Arðsemi og fjárfesting
Á þessu 10 ára tímabili jókst
þjóðarframleiðsla um 20% en
þjóðinni fjölgaði á sama tíma um
11%. Aukning þjóðarframleiðslu á
hvert mannsbarn var aðeins 8%
eða innan við 1% á ári að meðal-
tali. Á þessu sama tímabili höfum
við fjárfest mjög mikið, en ekki
sparað að sama skapi og því aukið
erlendar skuldir. Þjóðarauðurinn í
atvinnulífinu, opinberum bygging-
um og mannvirkjum hefur vaxið
um meira en 50% á þessu tímabili.
En þessi fjárfesting hefur ekki
gefið af sér þann arð sem skyldi.
Ef hver fjárfest króna í þjóðar-
auðnum skilaði jafnmiklum arði
nú eins og árið 1974 væri þjóðar-
framleiðslan í dag 25%—35%
meiri en hún er. Þetta er vísbend-
ing um hvað hefði getað orðið ef
arðsemi hefði ráðið fjárfestinga-
ákvörðunum á liðnum 10 árum, og
þá væru lífskjör þjóðarinnar jafn-
vel 25% betri en þau eru nú.
Afleiðingar þessa hafa orðið að
þjóðin hefur orðið að búa við lak-
ari kjör undanfarið, en nokkur ár
þar á undan. Afturkippurinn hef-
ur orðið meiri m.a. vegna þess, að
á mestu aflaárum íslandssögunn-
ar voru afleiðingar óstjórnar í
fjárfestingamálum faldar með
gegndarlausri erlendri lántöku. Á
síðustu tveimur árum hefur
tvennt farið saman, í fyrsta lagi
vaxtabyrði af erlendum skuldum
hefur stóraukist og samdráttur
hefur orðið í útflutningsfram-
leiðslu.
I árslok 1984 var hlutdeild
hverrar fjögurra manna fjöl-
skyldu í erlendum skuldum þjóð-
arinnar að meðaltali 860 þúsund
krónur. Erlendar skuldir á mann
hafa þrefaldast á síðustu 10 árum.
Vextir og afborganir af þessum
skuldum eru og verða þungbærar
fyrir þjóðina.
Nettó vaxtagreiðslur af lánum
þjóðarbúsins voru í fyrra 4,5 millj-
arðar króna. Til samanburðar má
upplýsa að tekjur af útflutningi
þorskafurða voru á sama tíma 6 til
7 milljarðar sem þýðir að um það
bil tvær af hverjum þrem krónum
sem fást fyrir þann gula fara í
vaxtagreiðslur og þá eru afborg-
anirnar eftir.
Sem sagt, ef skynsemin hefði
fengið að ráða í fjárfestingum,
hefðu allir getað haft það mun
betra en við höfum það í dag.
Á undangengnum árum hefur
þannig syrt að íslenskum þjóðar-
búskap. Meiri samdráttur hefur
orðið á þjóðartekjum en orðið hef-
ur í langan tíma. Minnkandi fisk-
gengd hefur einnig ráðið miklu.
Þorskafli minnkaði úr 460.000
tonnum árið 1981 í 280.000 tonn
árið 1984 og nánast engin loðna
var veidd árin 1982 og 1983. Það
sýnir hve háðir við erum þessum
undirstöðuatvinnuvegi okkar.
Óstjórn og þó fremur ofstjórn
með verðbólgu hefur þó leikið
þjóðarbúið verst.
Þetta eru þær aðstæður, sem við
búum við og hér er skýringa að
leita á lakari lífskjörum, en við
höfum áður vanist. Þessum að-
stæðum þurfa samtök atvinnulífs-
ins að bregðast við með markviss-
um og skynsamlegum hætti. Ef at-
vinnureksturinn fær ekki snúið
vörn í sókn, þá munu ekki aðrir
betur til þess fallnir.
Ósætti í þjóðlífinu
Undangengin tíu ára hafa ein-
kennst af ójafnvægi og ósætti í
íslensku þjóðlífi. Hér hefur ríkt
ójafnvægi á sviði gengismála, á
sviði ríkisfjármála, á sviði pen-
ingamála og ekki síst á sviði
stjórnmála. Afleiðing þessa hafa
verið langvinnar vinnudeilur, sem
lamað hafa atvinnurekstur um
lengri og skemmri tíma og með því
hindrað þá uppbyggingu og verð-
mætasköpun sem ein getur staðið
undir aukinni hagsæld. Vinnufrið-
ur en ein forsenda framfara og að-
alsmerki þeirra þjóða sem best
standa sig í samkeppni þjóðanna,
en eins og fram hefur komið að
undanförnu erum við ekki meðal
þeirra, þvert á móti meðal þeirra
sem verst standa sig í að halda
vinnufriði. Það er dapurleg stað-
reynd, sem vonandi vekur til um-
hugsunar og breytinga.
Eg held að ég hafi í hverri ræðu
minni undanfarin ár lagt áherslu
á, að grundvöllur bættra lífskjara
er aukin verðmætasköpun í at-
vinnulífinu, en góð vísa er aldrei
of oft kveðin. Verðmætasköpunin
fer fram í fyrirtækjunum en
hvorki við samningaborðið né á
taflborði stjórnmálanna.
Ekki skal ég gera lítið úr hlut-
verki stjórnmálamannanna því að
þeirra ábyrgð er mikil, en eins og
Páll Sigurjónsson
„En stjórnendur fyrir-
tækja og starfsmenn
fyrirtækja verða að gera
sér Ijósa ábyrgð sína,
því að það er þrátt fyrir
allt fyrst og fremst í
fyrirtækjunum sjálfum
sem kostnaðarþróunin á
sér stað. Á sama hátt og
stjórnmálamennirnir,
eins og ég sagði áðan,
eiga helst ekki að
blanda sér í rekstur ein-
stakra fyrirtækja, eiga
einstök fyrirtæki ekki
heldur að leita til stjórn-
málamannanna og hins
opinbera um sérstaka
hjálp.“
við höfum marg endurtekið þá
teljum við að, að því er atvinnulíf-
inu viðkemur, þá sé það hlutverk
stjórnmálamannanna að búa at-
vinnulífinu þau rekstrarskilyrði
og þann starfsramma, að það fái
undir góðri stjórn þrifist og dafn-
að og geti skilað öllum þegnum
þjóðfélagsins eðlilegum ábata.
Því fyrr því betra, sem þing-
mönnum skilst, að það er hvorki
þeirra hlutverk að stunda áhættu-
saman atvinnurekstur með
skattpeninga borgaranna að veði,
né að hlutast til um málefni ein-
stakra fyrirtækja eða starfs-
greina.
En stjórnendur fyrirtækja og
starfsmenn fyrirtækja verða að
gera sér ljósa ábyrgð sína, því að
það er þrátt fyrir allt fyrst og
fremst í fyrirtækjunum sjálfum
sem kostnaðarþróunin á sér stað.
Á sama hátt og stjórnmálamenn-
irnir, eins og ég sagði áðan, eiga
helst ekki að blanda sér í rekstur
einstakra fyrirtækja, eiga einstök
fyrirtæki ekki heldur að leita til
stjórnmálamannanna og hins
opinbera um sérstaka hjálp.
Það er hlutverk stjórnvalda og
aðila vinnumarkaðarins í samein-
ingu að stuðla að jafnvægi í efna-
hagsmálum og heilbrigðum vaxt-
arskilyrðum íslensks atvinnulífs.
Stöðugleiki á sviði efnahags-
mála og friður til lengri tíma á
vinnumarkaði er forsenda þess að
okkur takist að bæta lífskjör og
auka hagsæld.
Framvinda kjaramála
Ég vil þá að vanda fara nokkr-
um orðum um framvindu kjara-
mála og samninga á liðnu starfs-
ári.
í umfjöllun minni um þetta efni
á síðasta aðalfundi, sem haldinn
var 15. maí, gætti nokkurrar
bjartsýni, það voru tæpir þrír
mánuðir liðnir frá gerð febrúar-
samninganna 1984. Þeir samning-
ar voru að ýmsu leyti gerðir við
óvenjulegar aðstæður. Verðbólga
hafði lækkað verulega. í fyrsta
sinn í langan tíma var unnt að
gera samninga án viðja vísitölu-
kerfisins. Um febrúarsamningana
í fyrra má segja að þeir voru sigur
skynseminnar og einnig sameigin-
legur sigur beggja samningsaðila.
Hvorugur aðili vildi stefna í hættu
þeim árangri, sem náðst hafði í
baráttunni við verðbólguna og
báðir voru reiðubúnir til að takast
á við þá erfiðleika, sem vænta
mátti af þröngum efnahag.
Sú bjartsýni sem gætti hér á
síðasta aðalfundi eftir nýgerða
kjarasamninga og að því er virtist
góðan árangur í baráttunni við
verðbólguna, sýndi sig er frá leið
og á reyndi, ekki eiga nægilega
stoð í raunveruleikanum.
Forsendur kjarasamninganna
breyttust. í stað þess að haldið
væri fast við áætlanir um jafn-
vægi í viðskiptum þjóðarinnar við
útlönd, gáfu stjórnvöld eftir fyrir
ásókn eftir erlendu lánsfé. Láns-
fjárþensla olli því að tekjuþróun
varð þvert á það, sem við mátti
búast í upphafi ársins. Launa-
skriðið varð meira en nokkur
dæmi eru til síðan kjararannsókn-
ir hófust. Að meðaltali hefur
tímakaup hækkað frá 3% og upp í
10% fram yfir kauptaxta milli ár-
anna 1983 og 1984 en sé miðað við
tímabilið frá 4. ársfjórðungi 1983
og til jafnlengdar 1984 var algengt
meðaltal launaskriðsins um 8% og
fyrir einstaka starfshópa enn
meira.
Þessi hækkun kauplags umfram
það sem samið var um og mis-
skipting þeirra hækkana á ein-
staka hópa launþega var sá jarð-
vegur, sem kröfugerð mótaðist í
hiá þeim verkalýðsfélögum er
sögðu samningunum lausum frá 1.
september 1984. Kaupkröfur
verkalýðsfélaga voru upp á nokkra
tugi prósenta, en mikill mismunur
var þó á afstöðu einstakra félaga
og landssambanda.
Verkamannasambandið og
Landssamband iðnverkafólks, sem
lengst af höfðu forystu í samn-
ingaviðræðunum á liðnu hausti,
sýndu, þegar á leið samningavið-
ræðurnar, skilning á vanda þeirra
atvinnugreina, er ekki nutu góðs
af lánsfjárþenslunni. Þessir aðilar
lögðu mesta áherslu á að breyta
launahlutföllum neðst í launastig-
anum með því að afnema áhrif
hinna svonefndu lágmarkstekna.
Að öðru leyti höfðu þeir þegar á
leið meiri áhuga á hærri kaup-
mætti á grundvelli þeirra verð-
mæta sem til skiptanna voru
fremur en hærri verðbólgu.
Það sama varð ekki sagt um
samtök opinberra starfsmanna,
sem héldu fast við kröfur sínar um
30% launahækkun til viðbótar
ýmsu öðru, sem aukið hefði launa-
kostnaðinn ennþá meira. Fylgdu
samtök opinberra starfsmanna
þessum kröfum fram með fjögurra
vikna verkfalli. Forysta Félags
bókagerðarmanna hafði sömu
stefnu og gerði svipaðar kröfur og
BSRB og fylgdi þeim fram með
einu lengsta verkfalli sem háð hef-
ur verið hér á landi hin síðari árin.
Skattalækk-
unarleið hafnað
Viðræður Vinnuveitendasam-
bandsins við Verkamannasam-
bandið og Landssamband iðn-
veikafólks fóru í þann farveg að
leita leiða til að tryggja kaupmátt
og bæta lífskjör, fremur en að
tryggja verðbólgu. Vinnuveitenda-
sambandið beindi viðræðunum inn
á þá braut að auka kaupmátt
heimilanna með sparnaði í ríkis-
rekstri og með lækkun skatta
samhliða niðurskurði ríkisút-
gjalda. Þessi hugmynd mæltist vel
fyrir hjá öllum þorra landsmanna.
Alþýðusamband íslands kom
inn í viðræðurnar um skattalækk-
unarleiðina og samstaða var milli
allra aðila á hinum almenna
vinnumarkaði um að reyna til
þrautar að ná samningum á þess-
um grundvelli.
Ríkisstjórnin tók undir þessar
hugmyndir og kom á laggirnar
sérstakri samstarfsnefnd milli
ríkisstjórnarinnar, BSRB, sveitar-
stjórna, VSÍ og ASÍ um fram-
kvæmd þessara hugmynda. Þessi
nefnd starfaði ötullega og voru
horfur á því að í hcnni gæti tekist
samkomulag. Var vinna nefndar-
innar vel á veg komin þegar
stjórnvöld snerust gegn skatta-
lækkunarleiðinni. Fór svo, að hinn
30. október tókust samningar milli
fjármálaráðuneytisins og BSRB
um launahækkanir sem námu á
þriðja tug prósenta og lauk þar
með formlega umræðum um
skattalækkunarleiðina. Viku síðar
sömdu ASÍ og VSÍ í samræmi við
það sem gerst hafði í samningum
opinberra starfsmanna um 12,8%
hækkun við undirskrift, 4,8%
hækkun um áramót, 2,4% hækkun
1. mars og 2,4% hækkun hinn 1.
maí.
í kjölfar þessara samninga hafa
verið gerðir fjölmargir samningar
um svipaðar eða meiri peninga-
launahækkanir. Samningar við
sjómenn á kaupskipum náðust
ekki fyrr en að undangengnu 12
daga verkfalli og samningar við
sjómenn á fiskiskipum náðust
ekki fyrr en að loknu 2ja vikna
verkfalli og er raunar ekki enn séð
fyrir endann á þeim deilum um
allt land.
Skattalækkunarleiðin var aldrei
sett fram sem allsherjarlausn á
efnahagsvandanum. Hún var fyrst
og fremst tilraun til að varðveita
og bæta þann árangur sem náðst
hafði í baráttunni við verðbólg-
una. Hefði þessi leið verið valin
hefði verðbólga að líkindum orðið
innan við 10% á þessu ári. Skatta-
lækkunarleiðin hefði líka tryggt
launþegum raunverulegar kjara-
bætur og skapað vinnufrið allt ár-
ið 1985, um leið og slíkar kjara-
bætur hefðu fyrst og fremst skilað
sér til hins almenna launamanns.
En með skattalækkunarleiðinni
var ekki tekist á við þann grund-
vallarvanda í þjóðarbúskapnum,
að eytt er um efni fram og skuld-
um er safnað erlendis, en með
henni hefði myndast grundvöllur
til að leysa þann vanda.
Nýjar viðræður
Enn á ný eru samningaviðræður
á næstu grösum. 1 samræmi við
samninga ASÍ og VSÍ frá liðnu
hausti hafa þessir aðilar tækifæri
fram til 25. júní til að finna lausn
og framlengja kjarasamninga
framyfir 1. september. Takist það
ekki verða samningar sjálfkrafa
lausir í haust.
Enn sem komið er hafa samn-
ingaviðræður ekki hafist, en sam-
starfsnefnd ASÍ og VSÍ sem komið
var á upp úr síðustu samningum
hefur þó unnið að undirbúningi
samninganna. Meðal annars hefur
náðst um það samkomulag á milli
Vinnuveitendasambandsins og Al-
þýðusambandsins að þegar skuli
hefja viðræður um og kanna
möguleika á sameiginlegri stefnu-
mótun á sviði atvinnumála. í þess-
um viðræðum þarf að setja
markmið fyrir hinar ýmsu greinar
atvinnulífsins um vöxt þeirra og
verðmætamyndun. Þessar viðræð-
ur geta því orðið þýðingarmiklar,
því með þeim kann að skapast
gagnkvæmur skilningur á mögu-
leikum atvinnulífsins og getu þess
til að koma til móts við óskir
starfsfólks um kjarabætur.
í fyrstu ræðu minni sem for-
maður þann 2. maí 1979 lét ég svo
ummælt, og ég endurtek það nú:
„í nútíma þjóðfélagi hljóta
hagsmunir ríkisins, fyrirtækjanna
og starfsmanna fyrirtækjanna að
fara saman, hvorki rikið né
starfsmenn fyrirtækjanna geta til
lengdar haft það betra en fyrir-