Morgunblaðið - 20.04.1985, Blaðsíða 29

MORGUNBLAÐID, LAUGARDAGUR 20. APRÍL 1985
29
Er fyrirvinnan of
þung á fóðrum?
— eftir Tómas I.
CHrich
Á þeim fjórtán árum, sem liðin
eru síðan Viðreisnarstjórin
svonefnda skilaði af sér tiltölulega
styrku þjóðarbúi, eftir mikið efna-
hagslegt áfall, hefur orðið veruleg
breyting á íslensku þjóðfélagi.
Þótt það kunni að hljóma einken-
nilega, þá hefur þetta tímabil, sem
að hluta til hefur verið kennt við
Framsóknarflokkinn einkennst af
rnikilli einstaklingshyggju. Hér
hefur að vísu verið um nokkuð sér-
stæða einstaklingshyggju að ræða,
sem hefur lýst sér í kröfu um auk-
in réttindi og minnkandi skyldur
einstaklings. Ríkisvaldið hefur í
raun ekki aðeins gengið til móts
við þessar kröfur, heldur beinlínis
átt þátt í að móta þær. Það hefur
nú tekið á sig stórlega aukna áb-
yrgð á velferð þegnanna og jafn-
framt seilst til stóraukinna af-
skipta af atvinnurekstri.
Ábyrgð ríkisvaldsins á velferð
þjóðarinnar hefur óhjákvæmilega
leitt yfir hana Austurevrópskt sið-
ferði í efnahagsmálum. Aukið ef-
nahagslegt taumhald hefur hagt í
för með sér vaxandi stjórnleysi. Á
sama tíma og ríkið hefur vaxið,
hefur það veikst. Ríkisvaldið hefur
haft forgöngu um að leiða þjóðina
inn í sannkallaðan vítahring erl-
endra lántaka, að miklu leyti eytt
höfuðstól hennar og veðsett eignir
hennar og lífskjör komandi kynsl-
óða. í raun má lýsa þessu tímabili
sem víðtækri tilraun til að laga
raunveruleikann að almennri og
opinberri óskhyggju.
Óþarft ætti að vera að taka það
fram í þessari samkundu, að
framagreind þróun hefur brotið í
bága við allar meginhugsjónir
Sjálfstæðisflokksins. Við stöndum
fjær yfirlýstum markmiðum
okkar en við gerðum fyrir 14 ár-
um. Það er engin tilviljun, að á
sama tíma og íhaldsflokkum og
örðum borgaralegum öflum hefur
hvervetna vaxið fiskur um htygg,
hefur fylgi Sjálfstæðisflokksins að
mestu staðið í stað á þessu tímab-
ili. Styrk sinn á flokkurinn ekki
því að þakka, að hann hafi barist
einarðlega fyrir grundvallarh-
ugsjónum sínum, heldur miklu
fremur því, að hann hefur haslað
sér völl sem sá stjórnmálaflokkur
sem, að öllu jöfnu, er raunsæjast-
ur og því minnsti opinber skað-
valdur í íslensku efnahagslífi. Að
þessu leyti er hann vissulega það,
sem eftir er af kjölfestu í íslensk-
um stjórnmálum.
Hluti af þeirri almennu þjóðfél-
agsþróun, sem hér að framan er
getið, hefur gengið undir nafninu
byggðastefna. Markmið byggðast-
efnunnar var að efla atvinnulíf og
þjónustu utan höfuðborgarinnar
og snúa við mannafla og atgervis-
flótta, sem staðið hafði áratugum
saman. Byggðastefna var fjár-
mögnuð af opinberum aðilum
gegnum sjóði og stofnanir, en
einnig og í vaxandi mæli hjá erl-
endum lánastofnunum. Það sem
virtist réttlæta hina opinberu
byggðastefnu var, að afli jókst
verulega í kjölfar útfærslu fisk-
veiðilögsögunnar.
Byggðastefnan leiddi ekki að-
eins til mikillar fjárfestingar i út-
gerð og fiskvinnslu heldur hljóp
einnig mikill vöxtur í þjónustu og
byggingariðnað. Þott vafalaust
hafi margur íslendingurinn
kynnst á þessum árum í fyrsta
einn því, sem kalla mætti manns-
æmandi húsnæði, var hér einnig
um að ræða skyndifjárfestingu
sem verðbólgan ýtti undir. Akur-
eyringar byggðu t.d. þrefalt meira
íbúðarhúsnæði en nam fólksfjölg-
un, sem var þó langt yfir lands-
meðaltali. Auk þess sem uppbygg-
ingin var í ríkum mæli opinber,
var hún þingstýrð, þ.e.a.s. í takt
við aðstöðu og aðgangshörku þing-
manna, sem heyja sumir sína
lífsbaráttu á öðrum grundvelli en
arðseminnar.
í lok Framsóknaráratugarins
hafði á yfirborðingu tekist að snúa
þróun byggðamála landsbyggðinni
í hag. Henni hafði tekist, fyrir
opinbert tilstilli, að fá aukna
hlutdeild í þeim verðmætum, sem
hún skapaði, hún hafði byggt yfir
sig og eflt þjónustu. En hún hafði
einnig safnað skuldum og öðlast
nýtt hlutverk í íslensku þjóðlífi.
Hún var, í augum verulegs hluta
þjóðarinnar, þiggjandi opinberra
styrkja.
Þegar þjóðartekjur drógust
saman þrjú ár í röð í upphafi 9.
áratugarins, sýndi landsbyggðin
fyrstu veikleikamerkin. Straum-
urinn suður hófst á ný og hefur
sjaldan verið stríðari. Veikleiki
landsbyggðarinnar er ekki aðeins
efnahagslegur, heldur einnig og
ekki síst hugmyndafræðilegur.
Hún á í höggi við nýja þjóðfrels-
ishreyfingu, sem telur flest vand-
ræði þjóðarinnar sprottin af því,
að fyrirvinnan sé of þung á fóð-
rum, framleiðandinn ekki nógu af-
kastamikill miðað við stofnfjárf-
estingu og rekstrarkostnað.
Við þessar aðstæður hefur nú
skotið upp kollinum vísir að nýrri
byggðastefnu, sem að þessu sinni
á rætur að rekja beint til lands-
byggðarinnar, en ekki til Alþingis.
Stofnuð hafa verið samtök áhug-
afólks víða um land, sem hafa það
að markmiði að efla stjórarfarsl-
egt sjálfstæði landsbyggðarinnar
með því að stofna héruð með veru-
lega sjálfstjórn, m.a. í skattamál-
um og bankamálum.
Þótt hugmyndir þessara sam-
taka séu ekki enn fullmótaðar,
hafa þær nú þegar kallað fram
viðbrögð og verið teknar alvarl-
ega. Ýmislegt bendir t.d. til þess,
að formaður Alþýðuflokksins hafi
haft veður af þessum hræringum
og muni að einhverju leyti haga
seglum eftir þeim.
Án þess að hér verið lagður
dómur á gildi þessara hugmynda,
er rétt að geta þess, að þær bera
vott um almenna trúa á stórnun-
araðgerðum. Þeri sem hafa mótað
þær, virðast trúa því, að til nýs
stjórnkerfis, til nýrrar opinberrar
stjómsýslu verði sótt það afl, sem
landsbyggðin þarfnast. Þessi trú
er náskyld þeim almennu og nú-
orðið ósjálfráðu viðbrögðum
fjölda íslendinga, að líta fyrst og
fremst til ríkis, opinberra stofn-
ana, sveitarfélaga og atvinumál-
anefnda í leit að bjargráðum.
Sjálft hugtakið „byggðarstefna"
hefur tekið á sig læknisfræðilegan
blæ. Því er beitt eins og verið sé að
stumra yfir sjúku fyrirbæri. En í
landi, þar sem þetta sjúklega
fyrirbæri leggur til bróðurpartinn
af rauntekjum er sennilegt, að það
þjáist fyrst og fremst af blóðtöku
„Að veita undirstödu-
atvinnuvegunum, beint
og milliiiöalaust, meiri
hlutdeild í verömætum,
sem þeir skapa, er ein-
faldasta og áhrifarík-
asta leiöin til aö auka
framleiÖni, efla nýsköp-
un og virkja þekkingu.
Til þess aö ná þessum
markmiöum þarf fyrst
og fremst heiöarleika í
viöskiptum viö atvinnur-
eksturinn og óbrenglaö-
an skilning á leikreglum
markaös og sam-
keppni“.
og langvarandi hrossalækningum.
Það má leiða að því sterk rök, að
þjóðin þarfnist ekki sérstakrar
byggðastefnu ef hún hefur ráð á
að hverfa af braut opinbers
bjargræðis og óskhyggju og færa
sig nær raunveruleikanum.
Nú hafa verið stigin fyrstu
skrefin í þá átt að gera íslenska
þekkingu og menntun að söluvöru.
Á því sviði eigum við vonandi
bjarta framtíð, en hún er enn óljós
og á henni lifum við ekki. Orkan er
vissulega auðlind. Þótt erfiðlega
gangi að beisla hana á ódýran
hátt, eiga íslendingar efalaust
möguleika á að nýta hana í sam-
vinnu við aðrar þjóðir. Iðnaður
leggur mikið til þjóðarbúsins
þrátt fyrir óhagstætt skattakerfi
og fjandsamlega gjaldeyrisstefnu.
En raunveruleikinn á íslandi er
samt fyrst og fremst fiskur og
landbúnaður. Það er svo beint vel-
ferðarsmband milli manns, hafs
og lands og þessarar eyju, að það
er raunar stórmerkilegt að það
skuli þurfa að benda á það. Til
þessa raunveruleika verðum við að
sækja okkar styrk um ófyrirsjá-
anlega framtíð. En það verður
ekki gert með því að éta upp höf-
uðstól sjávarútvegsins.
Að veita undurstöðuatvinnuveg-
unum, beint og milliliðalaust,
meiri hlutdeild í þeim verðmæt-
um, sem þeir skapa, er einfaldasta
og áhrifaríkasta leiðin til að auka
framleiðni, efla nýsköpun og
virkja þekkingu. Til að ná þessum
markmiðum þarf fyrst og fremst
heiðarleika í viðskiptum við at-
vinnureksturinn og óbrenglaðan
skilping á leikreglum markaðs og
samkeppni.
Okkur sjálfstæðismönnum er
tamt að tala innilega um frjálsa
samkeppni og markaðslögmál. Þar
hefur þó viljað gæta nokkurs tvís-
innungs. Trúin á lögmál framboðs
og eftirspurnar, sannfæringin um
gæti markaðskerfisins hefur því
miður oft verið meiri í orði en á
borði, og gilt um hin minni mál en
gleymst í hinum stærri. Alvarleg-
asta brot á heiðarlegum viðskipt-
um við atvinnurekstur, mesta frá-
vik frá leikreglum samkeppninn-
ar, er meðferð íslenskra stjórn-
valda á gjaldeyrismálum.
í viðsjárverðum heimi steja
margar hættur að íslendingum og
misjafnlega augljósar. Einangrun
er sú hætt, sem alla tíð hefur
ógnað þjóðinni og vegið að sjálfst-
æði hennar. Hættulegast einangr-
unin er sú, sem kemur innan frá.
Sá raunveruleiki, sem íslendingar
hrærast í, er ekki eyland heldur
stórt meginland mannlegra viðsk-
ipta. Þar gilda lögmál, sem við
getum ekki mótað, heldur aðeins
lagða okkur að. Þau kjör, sem við
búum við á erlendum mörkuðum,
sníða þjóðinni stakk. 1 samræmi
við þau á þjóðin að lifa. Þau eiga
að endurspeglast undandráttarl-
aust í íslensku efnahagslífi. Það er
fullkomlega tímabært að velta því
fyrir sér, hvort sjálfstæð íslensk
gengisstaefna hefur ekki veikt
tengsl íslendinga við umheiminn
og firrt á jarðsambandinu og þar
með veikt efnahagslegt sjálfstæði
þeirra.
Á sama hátt og það er nauðsynl-
egt ð laga eyðslu þjóðarinnar að
þeim kjörum, sem við njótum á
erlendum mörkuðum, er varasamt
að beita hugtökum framboðs og
eftirspurnar, þar sem þau eiga
ekki við. Það er merkilegt, að sá
atvinnuvegur íslenskur, sem harð-
ast hefur verið dæmdur á grundv-
elli einshvers konar markaðsh-
yggju er landbúnaðurinn.
Tvenns konar rök hníga til þess,
að skynsamlegt sé að vernda ís-
lenskan landbúnað fyrir innflutn-
ingi erlendra búvara. Full ástæða
virðist til þess, að íslendingar ha-
ldi fast utan um þann erlenda
gjaldeyri, sem þjóðin aflar og
auka ekki viðskiptahalla með inn-
flutningi búvara. Auk þess eru erl-
endar búvörum boðnar á undir-
verði, sem ónothæft er til að meta
á sanngjarnan hátt samkeppnish-
æfni íslensks landbúnaðar. {
helstu nágrannalöndum okkar
beggja vegna Atlandtshafsins eru
matvæli dýrari í framleiðslu en al-
menningur og sjórnmálamenn eru
reiðubúnir að viðurkenna. Til þess
að halda niðri framfærslukostnaði
er framleiðslukostnaður búvara
falsaður með styrkjum. Hér er um
næsta alþjóðlega verndarstefnu að
ræða, einangrunarstefnu sem við
verðum að sætta okkur við.
Þótt óhæft sé að meta íslenskan
landbúnað í ljósi óraunhæfs
heimsmarkaðsverðs, þá er ekki
þar með sagt, að markaðslögmál
geti ekki gilt á innlendum búvör-
umarkaði. Það er þvert á móti
mikilvægt fyrir bændastéttina, að
hún geti þróað atvinnugrein sína
með hliðsjón af raunverulegum
tilkostnaði við framleiðslu og
markaðsdreifingu vörunnar. Það
er raunar forsenda þess, að bænd-
ur geti metið staðreyndir land-
búnaðarins og að þjóðin geti lagt
sanngjarnt mat á framlag bænda
til þjóðarbúsins.
Áratugur óskhyggjunnar hefur
skilið eftir sig djúp spor í okkar
eigin röðum, skapað áhrif sem við
eigum erfitt með að losna við.
Fundargögnin sem þið hafið undir
höndum bera þess glögglega vitni.
Þar kemur m.a. fram að við virð- f
umst trúa því að útflutnings-
nefndir og sérstakt „útflutningsár
1986“ séu líkleg til að örva útflutn-
ingsstarfsemi og „glæða áhuga al-
emmings á útflutningsmálum",
rétt eins og útflutningur væri
hugsjón. Það er að vísu rétt að við
lifum á útflutningi en höfum aðal-
lega áhuga á innflutningi. Er það
vegna þess að haldið hafi verið
sérstakt kynningarár fyrir inn-
flutning? Þess þurfti ekki. Al-
menningur skynjaði árið 1973 sem
sérstakt innflutningsár, árið 1982
var ekki í orði, en á borði, helgað
innflutningi. Áratugur óskhyggj-
unnar hefur verið áratugur inn-
flutnings. Jafnvel þetta annálaða
tímabil, sem við hælum okkur af,
vorið 83 til haustdaga 84, var orðið
undir lokin áður en hægt var að
kenna kjarasamningum um það,
tími innflutningsins þótt á yfir-
borðinu ríkti jafnvægi. Jafnframt
því sem við ánetjumst hégómleg-
um slagorðum eins og „ári inn-
flutnigsins" virðumst við hætt að
trúa því að gróðavonin sé eðlilegur
aflvaki í útflutningsmálum sem og
í örðum atvinnurekstri, raunar
eini málflutningurinn sem al-
menningur tekur mark á. Meðferð
, íslenskra stjórnvalda á gjaldeyr- *
ismálum hefur lengi grafið undan
gróða útflutningsatvinnuvegn-
anna og beint áhuga almennings
að innfluttri vöru. Forsendur þess
að útflutningsatvinnuvegirnir
styrkist er sú að grundvöllur
viðskiptanna, mælieiningin sjálf,
sé ekki fölsuð.
Heiðarlegar tilraunir Sjálfstæð-
ismanna til að veita nýju líi í at-
vinnurekstur missa því miður oft
marks vegna þess að sjálfur
grundvöllur efnahagslífsins er
ekki frjór. Reynt er t.d. að örva
fjárfestingu einstaklinga í atvinn-
urekstri með skattaívilnunum. En
til hvers er það ef arðsemi hlutafj-
ár er eins og hún er á Islandi:
oftast lítil, alltaf illmælanleg og
nú orðið í vonlausri samkeppni um
sparifé við ríkisbanka og ríkissjóð.
Við búum á margan hátt við efna-
hagslega einangrun sem hefur
gert okkur að útkjálkamönnum.
Að rjúfa þessa einangrun þarf
ekki að kosta Sjálfstæðisflokkinn
neinar hugmyndafræðilegar fórn-
ir. Það á ekki að þurfa að kosta
hann aðrar fórnir en þær sem
hann hefur efni á.
Hér hefur verið leitt getum að
þvi, að sérstakrar byggðastefnu sé
ekki þörf, ef í orði og á borði fæst
viðurkennt, hvað hlutverki lands-
byggðin gegnir í þjóðarbúskap ís-
lendinga. Sú viðurkenning krefst
heiðarleika í viðskiptum við und-
irstöðuatvinnuvegi þjóðarinnar og
virðingar fyrir lögmálum sam-
keppninnar. í framkvæmd mun
slík viðurkenning sennilega leiða
til einhverrar röskunar á högum
landsbyggðarinnar, en hún mun
einnig leiða til raunhæfs endur-
mats á stöðu og hlutverki höfuð-
borgarinnar. Viðurkenning á
framlagi landsbyggðarinnar og
heiðarleg viðskipti við frumatv-
innugreinar er raunar forsenda
þess, að byggð geti staðið með
byggð í þessu landi.
Höíundur er mcnntaskólakennari
á Akureyri, ristjóri íslendings og
formaður skógræk tarfélags Eyfiró-
inga. Erindi þetta var flutt í lands-
fundi Sjálfstæóisflokksins.