Morgunblaðið - 20.04.1985, Blaðsíða 28

28
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 20. APRlL 1985
Pltrgw Útgefandi hf. Árvakur, Reykjavík.
Framkvæmdastjóri Haraldur Sveinsson.
Ritstjórar Matthías Johannessen, Styrmir Gunnarsson.
Aöstoöarritstjóri Björn Bjarnason.
Fulltrúar ritstjóra Þorbjörn Guömundsson, Björn Jóhannsson, Árni Jörgensen.
Fréttastjórar Freysteinn Jóhannsson, Magnús Finnsson, Sigtryggur Sigtryggsson, Ágúst Ingi Jónsson.
Auglýsingastjóri Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aöalstræti 6, sími 10100. Auglýsingar: Að-
alstræti 6, sími 22480. Afgreiösla: Kringlan 1, sími 83033. Áskrift-
argjald 330 kr. á mánuöi innanlands. í lausasölu 25 kr. eintakiö.
Starfshættir
Alþingis
ingsköp Alþingis eru að
meginstofni frá árinu 1876,
eða 109 ára gömul. Breytingar
hafa að vísu verið gerðar á
þingsköpum í tímans rás, en
ekki stórvægilegar né stefnu-
markandi um starfshætti.
Verkefni Alþingis hafa hins-
vegar breytzt mikið — sem og
aðstæður allar í því þjóðfélagi,
sem það á að vera hornsteinn
að. Ýmsir verkþættir, sem fyrr
vóru smáir í sniðum, hafa
þrengt mjög að sjálfu löggjaf-
arstarfinu. Nefna má nokkur
dæmi er sýna þetta ljóslega:
• Fyrir tuttugu árum vóru
bornar fram 22 fyrirspurnir á
því þingi. Á sl. þingi vóru fyrir-
spurnir 144 talsins. Þó enn lifi
nokkrar vikur þings hafa þegar
komið fram um 170 fyrirspurn-
ir.
• Fyrir tuttugu árum vóru til-
lögur til þingsályktunar 47 tals-
ins. Á sl. þingi vóru þessar til-
lögur 110. Það sem af er þessu
þingi hafa þegar verið fluttar
milli 125—130 þingsályktunar-
tillögur.
• Fyrrum fluttu þingmenn
gjarnan frumvörp til laga um
málaflokka, sem þeir báru fyrir
brjósti. Nú láta þeir sér oft
nægja að flytja tillögur til
þingsályktana, sem fela ríkis-
stjórn eða einstökum ráðherr-
um, ef samþykktar eru, að
semja eða láta semja frumvörp
um þessi efni.
• Fyrr á árum vóru umræður
utan dagskrár fátíðar, enda
engin ákvæði í þingsköpum um
slík fyrirbæri. Nú er ekki ótítt
að dagskrármál fái litla eða
jafnvel enga umræðu á þing-
fundi vegna utandagskrárum-
ræðu, sem tekur upp fundatím-
ann.
Þorvaldur Garðar Kristjáns-
son, forseti Sameinaðs þings,
sagði á dögunum, er hann mælti
fyrir frumvarpi til breytinga á
veigamiklum atriðum gildandi
þingskapa:
„Hinar ótakmörkuðu umræð-
ur um þingsályktunartillögur
og lítt takmörkuðu umræður
um fyrirspurnir taka nú alltof
mikinn tíma af störfum þings-
ins. Slíkt kreppir að svigrúmi
fyrir sjálft löggjafarstarfið.
Slíkt breytir svipmóti löggjaf-
arsamkomu í yfirbragð mál-
skrafssamkundu. Slíkt fælir
jafnvel þingmenn frá góðri
fundarsetu, því að þeim er ekki
ætlandi að sitja undir því, sem
þeim þykir fánýti, nema þeir
eigi sjálfir hlut að máli.“
Enn sagði þingforseti:
„Þá eru umræður utan dag-
skrár eitt vandamálið, sem við
er að fást. í þingsköpum eru nú
engin ákvæði um það efni. Hins
vegar hafa í síðari tíð tíðkast
umræður utan dagskrár í það
ríkum mæli að nauðsynlegt er
að setja slíkum umræðum
takmörk ... Af öllum þessum
ástæðum þurfa nú að vera gerð-
ar breytingar á þingsköpum.
Staða Alþingis og virðing liggur
við.“
Þegar þingforseti mælti fyrir
frumvarpi um þingsköp í efri
deild, og talaði m.a. um „breyt-
ingu á svipmóti löggjafarsam-
komu í yfirbragð málskrafs-
samkundu", áréttuðu og undir-
strikuðu þingmenn neðri deild-
ar réttmæti orða hans. Þar stóð
á sama tíma og lengi dags utan-
dagskrárumræða, sem formað-
ur Alþýðubandalagsins hóf um
tiltekið stjórnarfrumvarp, er
væntanlegt var en enn ekki
komið fram, en dagskrármálin
sjálf máttu bíða meðan mál-
skrafsmenn létu gamminn
geisa.
Meginefni frumvarps til
breytinga á þingsköpum, sem
nú liggur fyrir Alþingi, eru
þessi: í fyrsta lagi verður stjórn
þingsins efld með skipulegum
og markvissum vinnubrögðum.
í annan stað eru settar reglur
um hnitmiðaðri meðferð þings-
ályktunartillagna og tímalengd
umræðna um þær takmörkuð. I
þriðja lagi er breytt reglum um
fyrirspurnir þann veg að um-
ræðan er bundin við þann sem
spyr og ráðherra, sem spurn-
ingu er beint til, jafnframt því
sem ræðutími er styttur. Loks
eru sett meir en tímabær
ákvæði um umræður utan
dagskrár og þeim sett mun
þrengri mörk en tíðkast hefur.
Allar eru þessar breytingar
af hinu góða, en naumast næg-
ar, nema í kjölfar fylgi betri
undirbúningur mála, sem fram
eru borin, sem og betra verklag
þingsins, m.a. að dreifa af-
greiðslu mála jafnar á þingtím-
ann. Mál ganga yfirleitt illa
fram á venjulegum þingtíma en
hrúgast upp í skammtíma af-
greiðslu rétt fyrir þinghlé yfir
jól og áramót og rétt fyrir þing-
lausnir að vori. Minna gerir til
þó mál séu söltuð. Sumt af því
sem fram kemur á þingi er bezt
komið þannig.
Ef ríkisstjórn, ráðherrar og
þingflokkar, sem að stjórn
standa, hafa markvissa stefnu í
meginmálum, sem fylgt er eftir
með vel undirbúnum frumvörp-
um og tillögum, ættu þingstörf
að geta gengið greiðlega, þó
vinnubrögð séu vönduð, bæði í
þingnefndum og þingdeildum.
Kringumstæður krefjast arð-
semi fjárfestingar og starfa í
samfélaginu. Sá mælikvarði
þarf að ná til Alþingis sem ann-
arra stofnana. Eftir höfðinu
dansa limirnir.
fiQam&öooáD
Umsjónarmaður Gísli Jónsson 283. þáttur
Nú skal enn reynt að gera
skil nokkrum efnisatriðum í
bréfi Kristjáns Jónssonar frá
Snorrastöðum, því sem birtist
í síðasta þætti. Er þar þá fyrst
að nefna orðasambandið að
gera mikið að einhverju. Þarna
vill stundum skjótast inn af í
stað að, svo sem Kristján tók
dæmi um. Kannski gætu menn
best fest sér hið rétta í minni
með góðum dæmum, svo sem
þessari vísu eftir Halldór
Gunnlaugsson:
Á Sprengisandi fullvel um mig færi,
ef fögur snót og matur hjá mér væri,
en húka í himnaríki og hafa enga þar,
því englameyjar eru sjálfsagt alveg
saklausar.
Sakleysið,
síst má án þess vera,
en of mikið
að öllu má þó gera,
of mikið.
Einnig má hafa til marks að
nafnorð sem samsvara að gera
mikið að einhverju eru auðvitað
aðgerðir og aðgerðaleysi, ekki
afgerðir eða afgerðaleysi.
Að og af eru annars svo lík
orð að öllu leyti, að erfitt mun
reynast að halda þeim sundur
til fullnustu. Frægt er þegar
Þorleifur ríki Kolbeinsson á
Háeyri í Stokkseyrarhreppi
sagði líka að litlu munaði á
guði almáttugum og tengda-
syni sínum. Guð almáttugur
gerði allt af engu, en tengda-
sonurinn gerði allt að engu.
★
Erfiðasta úrlausnarefnið,
sem Kristján frá Snorrastöð-
um lagði fyrir okkur, er líklega
þetta með viðtengingarhátt
eða framsöguhátt í setningum
eins og hann tók dæmi af.
Kristján sagði að sér fyndist
rangt mál að segja: Ég skal gá
hvort þetta sé rétt. Rétt mál
væri: Eg skal gá hvort þetta er
rétt. Máltilfinning mín er hér
ekki alveg eins örugg og
Kristjáns, og ég er ekki búinn
til að setja fram um þetta
reglu að svo stöddu.
Ég kann að vísu þá megin-
reglu, að framsöguháttur sé
hafður til þess að láta í ljósi
beina fullyrðingu eða beina
spurningu, en viðtengingar-
háttur til þess að tjá eitthvað
skilyrðisbundið, óvíst, ósk eða
bæn. En þessi regla heldur
ekki alltaf. Og ég kann sem
sagt ekki að búa til reglu um
undantekningarnar, einkum
þegar um er að ræða fallsetn-
ingar (spurnarsetningar og
skýringarsetningar) og skil-
yrðissetningar. Eg bjó fyrst til
nokkur dæmi um óvissu, sam-
sett af aðalsetningum og
spurnarsetningum, þar sem
umsögn aðalsetningarinnar er
í nútíð:
1. Hann veit ekki hvað honum
er fyrir bestu.
2. Hann veit ekki hvort Jón er
heima.
3. Hann veit ekki hvernig þetta
er.
4. Hann veit ekki hvar þetta er.
5. Hann veit ekki á hve háu
stigi þetta er.
I öllum þessum dæmum
þótti mér sjálfsagt að nota
framsöguhátt er, ekki viðteng-
ingarhátt sé, t.d. Hann veit
ekki hvað honum sé fyrir
bestu.
Þá breytti ég tíð umsagnar í
aðalsetningunni í þátíð, og þá
fyrst fór ég að verða alvarlega
ruglaður, hvort kæmi var
(framsöguh.) eða væri (við-
tengingarh.) í spurnarsetning-
unni:
1. Hann vissi ekki hvað honum
væri (var) fyrir bestu.
2. Hann vissi ekki hvort Jón
væri (var) heima.
3. Hann vissi ekki hvernig
þetta væri (var).
4. Hann vissi ekki hvar þetta
væri (var).
5. Hann vissi ekki á hve háu
stigi þetta væri (var).
Eg var einnig mjög óviss
með skýringarsetningar. Á ég
að segja: Ég veit ekki að þetta
er eða þetta sé óhollt fyrir
hann. Óvissan er minni í þátíð,
finnst mér, en samt nokkur.
Eftir stendur þá helst að ég
segi: Ég kem, ef hann er (ekki
sé) heima, og í þátið: ég kæmi,
ef hann væri (ekki var) heima.
En nú er ég orðinn svo ringlað-
ur að ég bið lesendur, lærða
sem leika, að veita mér aðstoð
og leiðbeina mér út úr ógöng-
unum.
★
Ég fellst á aðalefni þess sem
Kristján Jónsson sagði um
notkun orðasambandsins í dag,
en hef ekki þekkingu til þess
að kveða svo fast og ákveðið að
orði sem hann gerir. Aðalat-
riðið er þetta: látum ekki ensk
máláhrif (sbr. today) valda því
að við förum að nota í dag í
staðinn fyrir nú (á dögum) eða
um þessar mundir. „í dag
(=jóladag) er glatt í döprum
hjörtum", og nú (á dögum) þyk-
ir enginn maður með mönnum
sem ekki hefur komið út fyrir
landsteinana.
★
Þá minntist Kristján Jónss-
on frá Snorrastöðum á orðtak-
ið að fara á vonarvöl, og skal
enn að því hyggja. Áður en
fleira er skrifað, ætla ég að til-
færa vísu úr Hávamálum:
Fullar grindur
sá eg fyr Fitjungs sonum;
nú bera þeir vonar völ.
Svo er auður
sem augabragð,
hann er valtastur vina.
Hér er sagt frá auðugum
mönnum sem áttu fullar
grindur fénaðar, en urðu allt í
einu öreigar og báru „vonar
völ“. Völur er stafur (= sá sem
er sívalur, kann að velta). Völur
vonar, eða í einu orði vonarvöl-
ur, er betlistafur. Menn ganga
af stað í voninni um að þeim
verði unninn beini. í sömu
merkingu höfðu menn orðtök-
in að fara eða komast á verð-
gang. Síðan hefur orðið svo-
kallaður samruni. Sagnirnar
úr síðara orðtakinu hafa troðið
sér inn í hið fyrra og rýmt
burtu sögninni að bera,
kannski vegna þess að menn
skildu ekki lengur orðið völur.
Það er löngum erfitt matsat-
riði, hvenær á að „viðurkenna"
samrunamyndir, en ég hallast
að því með Kristjáni, að láta
gott heita að segja annaðhvort
að komast á vonarvöl eða fara á
vonarvöl. Ég held það sé vonlít-
ið að menn fari aftur að tala
um að bera vonarvölinn.
Um þetta efni vísa ég annars
til mjög fróðlegrar greinar-
gerðar próf. Halldórs Hall-
dórssonar í bók hans íslenzk
orðtök, bls. 55—56, og gef ég
honum síðasta orðið í dag:
„í afbrigðunum fara á von-
arvöl, ganga á vonarvöl, ganga
vonarvöl, og komast á vonarvöl
er greinilegt, að sambandið við
merkingu orðsins vonarvölur,
eins og hún var í fornmáli, er
horfið. Samræð orðtök eins og
fara á verðgang kunna að hafa
haft áhrif til breytinga. En
það skýrir ekki málið til hlítar.
Greinilegt er, að mönnum hef-
ir virzt vonarvöl (þf.) vera af
von (ef.) og kvenkynsorðinu völ
(t.d. eiga völ (e-s)). Menn hafa
talið, að vonarvöl (kvk.) væri í
rauninni „þeir kostir, sem von-
ast má eftir“ eða þvíum-
líkt... “
Halldór Ásgrímsson sjáyarutvegsráðherra:
„Gætum skapað verulega
meiri útflutningsverðmæti“
„ÞESSI störf hafa ekki þótt nægilega vel launuð. Vinnuálag í fiskvinnslu er
mjög mikið og hefur farið vaxandi," sagði Halldór Ásgrímsson sjávarútvegs-
ráðherra m.a. vera skýringar á skorti þeim sem nú er á vinnuafli í fiskvinnslu,
er blm. Mbl. ræddi þessi mál við hann.
Halldór benti á að skólafólk hefði
alla tíð haft mikla atvinnu af fisk-
vinnslu yfir sumarið, þannig að það
virtist vera viðvarandi ástand nú að
fólk vantaði í fiskvinnslu um land
alit. Sagði sjávarútvegsráðherra að
flestir segðu að ástandið myndi
batna þegar skólafólkið kæmi á
vinnumarkaðinn.
„Ég býst við því að menn muni
leitast við að mæta þessum aðstæð-
um með aukinni tæknivæðingu,
eins og gert hefur verið hingað til,“
sagði Halldór, „og jafnframt er nú í
undirbúningi að setja á stofn nám-
skeið sem fiskvinnslufólk gæti sótt
og aflað sér með því ákveðinna rétt-
inda. Þessi námskeið gætu svo aftur
gert það að verkum, að það fisk-
vinnslufólk sem jþau sækti gæti
fengið betri kjör. Eg tel að á þessu
sviði sé mikið starf óunnið til þess
að lagfæra aðstæður og kjör fisk-
vinnslufólksins. Það þarf að leggja
áherslu á að þessi störf verði eftir-
sóknarverð."
Sjávarútvegsráðherra var spurð-
ur hvort hann teldi að mikil verð-
mæti töpuðust við það að fiskurinn
væri unninn í verðminni pakkn-
ingar, þegar frekar væri unnið til
þess að bjarga hráefninu frá
skemmdum, en að vinna það í verð-
mætustu pakkningarnar: „Það sem
fyrst og fremst þarf að vinna að, er
að fullnægja þeim mörkuðum sem
við höfum aflað okkur. Núna vantar
til dæmis karfa á Bandarikjamark-
að. Það er miklu meiri vinna að
ganga frá og pakka karfa fyrir
Bandaríkjamarkað, en að ganga frá
karfanum fyrir sovéska markaðinn,
sem er skýringin á þessum skorti.
Ég geri mér ekki grein fyrir því
hversu mikil verðmæti tapast með
þessu, en það liggur fyrir að ef við
hefðum meira vinnuafl í frystihús-
unum um þessar mundir þá gætum
við skapað verulega meiri útflutn-
ingsverðmæti en við gerum.“