Morgunblaðið - 03.05.1985, Blaðsíða 24

24
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 3. MAt 1985
Minning:
Björn Jónsson
Fæddur 3. september 1916
Dáinn 26. aprfl 1985
Björn Jónsson, einn af mínum
nánustu vinum og samstarfs-
mönnum í verkalýðsbaráttu og þjóó-
málastarfl, er látinn.
Með honum er horfinn af svið-
inu gagnmerkur verkalýðsforingi
og stjórnmálamaður.
Málstaður íslenzkra erfið-
ismanna var hans málstaður.
Hann var verkalýðssinni af lífi og
sál allt frá æskudögum til æfiloka.
Að loknu stúdentsprófi gerðist
hann verkamaður á Akureyri.
Komst hann þá auðvitað ekki hjá
því, að á hann hlóðust margvísleg
trúnaðarstörf fyrir verkalýðsfé-
lögin. Konj þar 1947, að hann var
kosinn formaður Verkamannafé-
lags Akureyrarkaupstaðar og í
framhaldi af því formaður Verka-
lýðsfélagsins Einingar, sem varð
hei Idarfélag verkalýðshreyfingar-
innar við Eyjafjörð. Eining er
fyrir löngu orðið eitt af styrkustu
verkalýðsfélögum landsins.
Þar með var Björn Jónsson orð-
inn aðalleiðtogi norðlenzkrar
verkalýðshreyfingar ásamt með
Tryggva Helgasyni, sem lengstum
var forseti Alþýðusambands
Norðurlands, en Björn þó jafnan
með honum í stjórninni.
Með tilliti til þessarar glæsilegu
sögu Björns Jónssonar í norð-
lenzkri verkalýðshreyfingu var því
ekkert sjálfsagðara, en að hann
yrði forseti Alþýðusambands ís-
íands, þegar velja skyldi nýjan
mann til þessa æðsta trúnaðar-
starfs íslenzkrar verkalýðshreyf-
ingar. Enda gegndi Björn Jónsson
því starfi með miklum sóma.
Það var hvorttveggja, að kjarni
starfsins var hans hjartans mál,
og eins hitt, að lífsreynsla hans og
gáfur lögðust á eitt um að gera
honum starfið auðvelt og kært.
Björn var skarpgáfaður maður,
gæddur stærðfræðilegri rökvísi og
því ágætur samningamaður. Skýr
í hugsun og kröfuharður, en kunni
sér þó hóf sökum meðfæddrar
réttlætiskenndar og tillits til þjóð-
arhags. Er mér nær að halda, að
naumast hafi íslenzk verkalýðs-
hreyfing átt honum jafn snjallan
mann á því sviði.
Þegar ég átti hlut að því fyrir
kosningar 1956 að velja frambjóð-
anda fyrir Alþýðubandalagið á
Akureyri, þótt mér sjálfgefið, að
tefla fram Birni Jónssyni og eng-
um öðrum. Sýndi reynslan líka, að
það var vel ráðið. Björn fékk góða
kosningu og varð landskjörinn
þingmaður. Varð það upphafið að
merkum þingferli hans.
Eftir kjördæmabreytinguna
varð Björn ávallt fyrir valinu til
framboðs fyrir Alþýðubandalagið
í Norðurlandskjördæmi eystra og
náði þar ávallt kosningu við vax-
andi kjörfylgi meðan hann bauð
sig þar fram.
Það var sama hvaða störf Birni
Jónssyni voru falin, öll voru þau
vel og samvizkusamlega af hendi
leyst. Hann átti t.d. sæti í stjórn
Fiskimálasjóðs um árabil. í stjórn
Atvinnujöfnunarsjóðs átti hann
sæti frá 1966—1970, í stjórn At-
vinnuleysistryggingarsjóðs árið
1968. Erinfremur sat Björn í stjórn
Framkvæmdastofnunar ríkisins á
árunum 1972 til 1974 og í Norður-
landaráði 1972 til 1973.
Enn er það ótalið, að Björn
Jónsson var forseti Efri deildar
Alþingis frá 1971—1973 og gat sér
það orð, að hann væri í hvívetna
réttlátur, öruggur og röggsamur
forseti.
Af öðrum opinberum störfum,
sem Björn Jónsson gegndi um
lengri eða skemmri tíma, er að
sjálfsögðu fjölda margt enn ótalið.
T.d. var hann um langt skeið bæj-
arfulltrúi í Bæjarstjórn Akureyr-
ar og í fjölda ára ritstjóri viku-
blaðsins Verkamaðurinn, sem að
sjálfsögðu var að mestu eða öllu
leyti ólaunað sjálfboðaliðsstarf.
Loks er svo þess að geta, að
Björn Jónsson var samgöngu- og
félagsmálaráðherra 1973—1974.
í sambandi við það hlýt ég að
taka fram, að það er með öllu
rangt, sem fullyrt hefur verið á
prenti, að Björn Jónsson hafi sótzt
eftir þeirri vegtyllu. Hið sanna er,
að hann var mjög tregur til að
taka það starf að sér. Enda hefði
það verið næsta ólíkt Bimi Jóns-
syni, sem enginn mun geta bendl-
að við eigingirni eða hégómlegan
metnað.
Sannleikurinn er sá, að strax í
stjórnarmyndunarviðræðunum
eftir kosningarnar 1971, lagði ég
fast að Birni að taka þá þegar að
sér samgöngu- og félagsmálin, en
til þess var hann ófáanlegur með
öllu og bar við heilsubresti. Lofaði
hann þó að taka það til athugunar
síðar, ef úr rættist um heilsufar.
Tók ég það því fram við Ólaf Jó-
hannesson, sem myndaði stjórn-
ina, að ég áskildi mér og Samtök-
um frjálslyndra og vinstri manna
rétt til mannaskipta í stjórninni
af Samtakanna hálfu, ef til kæmi
og á þyrfti að halda.
Að hálfnuðu kjörtímabili fannst
mér samkvæmt þessu rétt og skylt
að taka málið upp að nýju við
Björn. Gerði ég það, en það fór
sem fyrr, að hann var mjög tregur
til, þótt hann að síðustu léti að
óskum mínum.
Þetta er sannleikur málsins,
enda á vitorði allra í miðstjórn og
þingflokki Samtakanna. Ber í
þessu máli sem öðrum að hafa
heldur það, er sannara reynist.
Það sýnir svo aðeins styrkan
persónuleik Björns Jónssonar, að
hann lagði hiklaust ráðherradóm
sinn við, er honum fannst á rétt
umbjóðenda sinna hallað og á
rétti þeirra traðkað í stórmáli.
Björn Jónsson var mikill gæfu-
maður í einkalífi. Hann kvæntist
árið 1941 eftirlifandi konu sinni,
Þórgunni Sveinsdóttur, og áttu
þau hjónin miklu barnaláni að
fagna. — En svo kom reiðarslagið:
Björn varð fyrir alvarlegu heilsu-
farsáfalli og seinustu árin átti
hann síðan við erfiðan heilsubrest
að stríða.
Ástvinum hans öllum votta ég
dýpstu samúð mína. En sjálfur á
ég á bak að sjá kærum vini, mik-
ilhæfum samstarfsmanni og góð-
um félaga.
Blessuð sé minning hans.
Hannibal Valdimarsson
Nú erum við aðeins 10 eftir af 19
bekkjarsystkinum, sem lukum
stúdentsprófi frá Menntaskólan-
um á Akureyri 17. júní árið 1936.
Það voru 18 piltar og ein gáfuð
og mikilhæf stúlka, sem gengu
glöð og fegin út í sólskinið með
hvítu kollana sína þennan fagra
sumardag. Þrátt fyrir krepputíma
og margvíslega erfiðleika í ís-
lensku þjóðlífi fannst okkur við
eiga framtíðina skuldlausa.
Þegar við kveðjum vin okkar og
félaga, Björn Jónsson, koma þess-
ar minningar frá bjartasta skeiði
ævinnar upp í hugann. Hann var
meðal þeirra yngstu í bekknum,
prýðilega greindur, hugsandi al-
vörumaður en jafnan glaður á
góðri stund í vinahópnum. Vafa-
laust hugði hann á frekara nám
eins og fíest okkar hinna. En þá
þegar var hugur hans mest hjá því
fólki, sem erfiðast átti, verkafólk-
inu á Akureyri og norðlenskum
bændum. Hann var sprottinn upp
úr jarðvegi þess. Það var hans
fólk. Barátta þess var hans bar-
átta. Það var því engin tilviljun að
baráttan gegn fátækt og erfiðleik-
um varð lífsstarf hans. Þótt hann
væri róttækur í skoðunum var
hann raunsær og sanngjarn. Hann
naut trausts og vinsælda langt úr
fyrir raðir þess fólks, sem hann
helgaði störf sín fyrst og fremst.
Örlögin höguðu því þennig að
við Björn áttum langa samvinnu á
Alþingi. Hann var mikill baráttu-
maður en alltaf sjálfum sér sam-
kvæmur. Ölí yfirborðsmennska
var honum fjarri skapi. Sumum
fannst hann dálítið dulur. Þó
þurfti enginn að fara í grafgötur
um skoðanir hans.
Að hygginna manna hætti hafði
hann manndóm og kjark til þess
að skipta um skoðun ef samviska
hans bauð honum. En hann var
alltaf trúr æskuhugsjón sinni, að
bæta kjör hinna fátæku, þeirra
sem voru minni máttar. Þess
vegna varð honum mikið ágengt í
risjóttri stjórnmálabaráttu. Mun
ekki ofsagt að hann hafi heilum
vagni heim ekið, þótt veikindi
steðjuðu að honum síðustu æviár
hans.
Við bekkjarsystkini hans kveðj-
um hann nú með þakklæti fyrir
tryggð og vináttu. Þórgunni
Sveinsdóttur, eftirlifandi konu
hans, börnum þeirra og skylduliði
vottum við einlæga samúð.
Far svo heill og sæll okkar
gamli vinur og félagi.
Sigurður Bjarnason frí Vigur
Með Birni Jónssyni er fallinn
frá einn mesti forustumaður, sem
íslensk verkalýðshreyfing hefur
átt. Verkalýðsbaráttan og hug-
sjónir hennar áttu hug hans
óskiptan. Hann skildi að stríðið
stendur ekki aðeins um kaup og
kjör og erjur við atvinnurekendur.
Einnig verður að sinna hinni al-
mennu þjóðmálabaráttu, þar sem
svo mörg stór mál ákvarðast.
Hvort tveggja verður að fara sam-
an því eins og Björn orðaði það
sjálfur í ræðu: „Barátta á tveimur
vígstöðvum verður því aðeins að-
skilin að árangurinn á öðrum víg-
stöðvunum hafi ekki áhrif á það
sem gerist á hinum." Björn Jóns-
son samtvinnaði öflugt starf í
verkalýðshreyfingunni virkri
þátttöku á vettvangi stjórnmál-
anna. Baráttan fyrir bættum kjör-
um og auknum réttindum alþýðu,
fyrir jöfnuði, jafnrétti og réttlæti
háði hann á báðum vígstöðvunum.
Hvar sem hann starfaði var
Björn dæmdur til að fara fremst-
ur. Með einstæðum forustuhæfi-
leikum dró hann fram kjarna
hvers máls, fann úrlausn og sam-
einaði hópinn til að fylgja henni
fram. Hann hafði til að bera út-
sjónarsemi, fortöluhæfni, úthald
og sannfæringarkraft, í stuttu
máli þá blöndu sveigjanleika og
skaphörku sem þarf til að koma
málum í höfn. Formennska í
Verkamannafélagi Akureyrar-
kaupstaðar, Alþýðusambandi
Norðurlands, kjör á þing og til
forseta Alþýðusambands íslands
voru óhjákvæmileg skref á vegferð
Björns, ekki vegna persónulegs
metnaðar, heldur þeirrar yfir-
burða hæfni hans, sem allir sam-
starfsmenn hans virtu og gerðu
tilkall til að hann nýtti í þágu
málstaðarins.
Ég þekkti Björn aðeins af af-
spurn þegar ég réðst til Alþýðu-
sambandsins fyrir rúmum áratug.
ökunnugum virtist hann stundum
þungur og ómannblendinn og I
reynd held ég megi segja að hann
hafi verið dálítið feiminn við
ókunnuga, þó aldrei hafi hann lát-
ið það trufla sig við neitt sem
hann þurfti að gera. Þegar maður
kynntist honum nánar kom hlýjan
betur fram og næmi hans fyrir
samskiptum við annað fólk.
Björn gat verið óvæginn í deil-
um en hefnigirni réð ekki gerðum
hans og hann átti gott samstarf
við pólitíska andstæðinga sína,
einnig þá sem áður höfðu verið
samherjar, en einmitt það sýnist
mér reynast flestum erfitt.
Björn lagði ekki aðeins línur í
önn dagsins. Hann markaði einnig
stefnuna til lengri tíma. Þannig er
sú stefnuyfirlýsing sem Alþýðu-
sambandið býr að í dag að mestu
hans verk. Málefnin réðu afstöðu
hans á hverjum tíma. Hann fór
sínar leiðir í samningum og í
stjórnmálum fylgdi hann sínu
fram, þó það kostaði nýjan stjórn-
málaflokk eða afsögn hans sem
ráðherra.
Ég átti þess kost að vera náinn
samstarfsmaður Björns Jónssonar
síðustu árin sem hann starfaði. Ég
á erfitt með að finna orð til að tjá
það sem ég vildi. Með okkur tókst
innileg vinátta og hann var mér
jafnt félagi sem lærifaðir. Ég
votta honum virðingu og aðdáun
og þakka samstarfið við einlægan
baráttumann.
Forustustörf eins og þau sem á
Birni hafa hvílt leggjast á fjöl-
skylduna alla. Eiginkona Björns,
Þórgunnur K. Sveinsdóttir, axlaði
sinn hluta, tók þátt I hugsunum
hans og gerðum og tryggði Birni
það umhverfi sem nauðsynlegt var
til að gefa honum styrk í þjóð-
málabaráttunni og þá umhyggju
sem hann þarfnaðist í erfiðum
veikindum síðustu árin.
Þórgunni konu Björns, Birni
syni hans og aðstandendum öllum
vottum við hjónin dýpstu samúð.
Megi minningin vera ykkur hugg-
un á erfiðri stundu.
Ásmundur Stefánsson
Björn Jónsson sýndist ekki mik-
ill að vallarsýn. Samt hafði hann
næga krafta í kögglum til að
leggja að velli þá, sem meiri þóttu
á lofti — ef á reyndi. Á því fengu
ýmsir að kenna á yngri árum
Björns, því að hann hafði stundum
gaman af að láta reyna á kraft-
ana. Það kenndi oflátum að van-
meta ekki Björn Jónsson sem and-
stæðing. Þá lexíu þurftu ýmsir að
læra „the hard way“ eins og ensk-
urinn segir. Og höfðu gott af.
Persónuleiki Björns var ekki
opin bók hverjum sem var, enda
ekki auðlesin. Hann var flókin
manngerð sem leyndi á sér, enda
hæfileikarnir margbrotnir og ólík-
ir. Þess vegna var einatt gaman að
virða fyrir sér viðbrögð hans við
mönnum og málefnum. Hann kom
manni oft á óvart — eins og póli-
tíkusar eiga að gera. Hins vegar
var hann aldrei ólíkindatól; og
undirferli átti hann ekki til, þrátt
fyrir það yndi, sem hann hafði að
snjöllum leikfléttum skákmanns-
ins. Og þeim sem lærðu að þekkja
hann duldist ekki, að í þessum
margslungna persónuleika bjó eð-
almálmur og skíragull. Hann var
ekta.
Kannski var hann bezti dreng-
urinn af þeim öllum, sem undirrit-
aður hefur átt að nánum pólitísk-
um samherjum. Svo fölskvalaus,
hjartahlýr og drenglundaður sem
hann var, með öllum sínum kost-
um og göllum.
Að mörgu leyti var Björn
manna ólíklegastur til þess að
leita mannaforráða og forystu
fyrir öðrum. Enda held ég hann
hafi aldrei ætlað sér það, né sótzt
eftir því. Hitt er líklegra að hann
hafi ekki komizt hjá því. Á því er
fyrst og fremst sú skýring, að
hann var afburða greindur maður.
Gáfnafar hans einkenndist af
stærðfræðilegri rökvísi og undan-
bragðalausum andlegum heiðar-
leika. Hugsanaværð og sjálfs-
blekking var hvort tveggja eitur í
hans beinum.
Samt var þessi vægðarlausi
rökhyggjumaður einatt á valdi
djúpra tilfinninga. Og óþarflega
hörundsár, af pólitíkus að vera.
Hann var ákaflega vandvirkur að
upplagi, hneigður fyrir íhugun og
fræðilega gerhygli. Oft á tíðum
var hann þungt haldinn af efa-
semdum um tilgangsleysi og fá-
nýti flestra mannlegra athafna.
Andstætt þessu hafði hann megna
óbeit á náttúrulausum heilaspuna
lærdómsmanna, sem aldrei gátu
komizt að niðurstöðu um eitt né
neitt. Og enduðu með því að velta
vöngum fram í andlátið. Þess
vegna agaði Björn sig til ein-
beittra ákvarðana og var í reynd
bæði skjótráður og ótvíráður. Og
fylginn sér, þegar hrinda þurfti
ákvörðunum í framkvæmd. Samt
var hann seinþreyttur til vand-
ræða og dembdi sér aldrei út í
leikinn leiksins vegna eða ölvaður
af bardagagleðinni, eins og fóst-
bróðir hans, Hannibal.
Þannig var þessi duli og sein-
tekni maður samferðamönnum
sínum talsverð ráðgáta. Hann var
að upplagi fræðimaður. En harður
skóli lífsins kenndi honum að
hafna munaði hinnar óhlutdrægu
skoðunar. Hann gat ekki setið
óvirkur hjá, þegar hann fann að
liðsinnis var þörf.
I blóra við upplag sitt og skap-
ferli gerðist hann vígamaður og
mannaforingi. En naut sín þó
aldrei til fulls í gleði leiksins. Og
mikið lifandis skelfing leiddist
honum framboðsfundir og kosn-
ingar held ég líka. Það var af því
að hann átti svo erfitt með að um-
bera kjána. Samt hef ég fáum
kynnst, sem voru jafn gersneyddir
hroka og sjálfsupphafningu og
Björn var.
Við sem lærðum að þekkja hann
vel vissum, að þessi duli og sein-
tekni maður, maður íhyglinnar og
efasemdanna, var einhver ærleg-
asti baráttumaður fyrir málstað
vinnandi fólks, sem við höfum
kynnzt. Það var hans hjartans
sannfæring. Um það efaðist eng-
inn, þrátt fyrir allt, — allra sízt
hann sjálfur. Og svo átti þessi al-
vörugefni maður það til að finna
upp á svo grallaralegum tiltekt-
um, að manni hlýnaði um hjarta-
ræturnar að taka þátt í þeim.
Heilsubrestur þessa mikilhæfa
manns er reyndar eitthvert mesta
áfall, sem íslenzk verkalýðshreyf-
ing hefur mátt þola.
Ég kynntist Birni fyrst vorið
1964. Ég held þetta hafi verið á
heimili foreldra minna. Ég var þá
nýkominn heim frá námi og hafði
ekki enn fundið mér starfa. Frem-
ur en ég gerði ekki neitt ákvað
Björn að senda mig norður á Ak-
ureyri til þess að halda þar 3ja
vikna námskeið um vinnumark-
aðsmál á Norðurlöndum og skipu-
lag og starfshætti verkalýðshreyf-
ingar.
Flestir nemenda minna nyrðra
tóku kennaranum langt fram að
þroska og lífsreynslu; margir
hverjir hertir í eldi stéttabarátt-
unnar á kreppuárum. Ekki veit ég
hvort þeir gátu nokkuð lært af
kennaranum. Hitt veit ég, að af
þeim lærði ég margt. Það er aftur
á móti dapurlegra, að þama var
verið að reifa hugmyndir um
skipulagsmál verkalýðshreyf-
ingar, sem enn i dag, tveimur ára-
tugum síðar, eru aðkallandi um-
bótamál 1 islenzku þjóðfélagi.
Hraði snigilsins er stundum
óbærilega silalegur.
Á árunum 1964—1971 varð sam-
starf okkar smám saman nánara.
Björn var þá þingmaður Alþýðu-
bandalagsins gamla og nánasti
samstarfsmaður Hannibals í póli-
tík og verkalýðsmálum. Vinur
minn, Bergur Sigurbjörnsson,
fyrrv. þingmaður Þjóðvarnar,
hafði þá lánað okkur Ólafi bróður
mínum vikublaðið Frjálsa þjóð til
þess að herja af síðum þess á Sov-
éttrúboðið. Og berjast fyrir „sam-
einingu vinstri manna“, eins og
það hét í þann tíð. Við vorum ung-
ir og fífldjarfir í þá daga og bár-
um afar takmarkaða virðingu
fyrir draugum fortíðarinnar og
öðrum pólitískum forynjum, sem
enn sátu á fleti fyrir. Þeir Finn-
bogi Rútur og Björn reyndu sitt
besta til að hafa vit fyrir okkur, en
sóttist það stundum brösulega.
Þegar litið er til baka til þess-
ara tíma fyrir 20 árum er Ijóst, að
viðfangsefnið var hið sama og nú,
þótt margir hafi helzt úr lestinni,
og aðstæður séu breyttar. Okkur
sýndist þá, utan frá, sem Alþýðu-
flokkurinn væri ekki til stórræð-
anna, á seinni hluta viðreisnarár-
anna. Allavega þurfti að leiða
Héðins og Hannibals liðið aftur út