Morgunblaðið - 03.05.1985, Side 33

32
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 3. MAÍ 1985
MORGUNBLAÐIÐ, FOSTUDAGUR 3. MAÍ 1985
33
Útgefandi hf. Árvakur, Reykjavík.
Framkvæmdastjóri Haraldur Sveinsson.
Ritstjórar Matthías Johannessen, Styrmir Gunnarsson.
Aöstoöarritstjóri Björn Bjarnason.
Fulltrúar ritstjóra Þorbjörn Guðmundsson, Björn Jóhannsson, Árni Jörgensen.
Fréttastjórar Freysteinn Jóhannsson, Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson, Ágúst Ingi Jónsson.
Auglýsingastjóri Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aðalstræti 6, sími 10100. Auglýsingar: Aö- alstræti 6, sími 22480. Afgreiðsla: Kringlan 1, sími 83033. Áskrift- argjald 330 kr. á mánuöi innanlands. í lausasölu 25 kr. eintakiö.
Viðhorfin 1. maí
ví fer fjarri að viðmæl-
endur Morgunblaðsins úr
launþegastétt séu ánægðir
með kaup og kjör, þegar þeir
lýsa viðhorfum sínum á 1.
maí. Athygli vekur, hve sam-
mála þeir eru um leiðina sem
ekki á að fara út úr vand-
anum, þeir eru yfirleitt á móti
verkföllum og vilja skatta-
lækkunarleiðina frekar en
verðminni krónur í launa-
umsiagið. Hér skal nokkrum
þeirra gefið orðið.
Úlfar Sigurðsson, bifreiða-
stjóri á Eskifirði, segir: „Ég
er á móti, verkföllum. Þau
hafa sýnt það að þau skila
ekki kjarabótum til launa-
fólks eins og þau í rauninni
ættu að gera. Ég vil að það
starfi samninganefndir allt
árið til að fylgjast með verð-
sveiflum og kaupgjaldi. Mér
finnst að skattalækkunarleið-
in margnefnda hljóti að skila
mestum kjarabótum til fólks
og nýtast betur en nokkrar
krónur í beinar kauphækkan-
ir sem síðan er búið að taka af
fólki innan nokkurra vikna,
eins og gerðist eftir verkföllin
í haust, sem engum komu til
góða og alla sköðuðu."
Þorvarður Magnússon, inn-
heimtufulltrúi á Akranesi,
segir: „Skattaiækkunarleiðin
hefði komið sér vel fyrir
okkur í haust, hefði hún verið
farin í samningunum. Þó eru
ekki allir sem greiða skatta,
en þá hefði komið til persónu-
afsláttur til greiðslu á út-
svari. Eins mætti hækka
barnabætur, sem komið hefði
sér vel sem kjarabót fyrir
barnmargar fjölskyldur."
Gestur Haraldsson, bifvéla-
virki á Selfossi, segir: „Ég
hefði viljað athuga skatta-
leiðina miklu betur því krónu-
töluhækkunin rýkur í burt
um leið. Það verður að gera
eitthvað annað en að hækka
kaupið endalaust."
Guðrún Hauksdóttir, versi-
unarmaður í Garðabæ, segir:
„Launin eru of lág og fólk
þarf að vinna alla þá eftir-
vinnu sem því býðst. Það er
búið að sýna sig að beinar
launahækkanir hafa ekki það
gildi sem ætlast var til og ég
tel að skattalækkanir hljóti
að geta komið vel út.“
Erla Gísladóttir, starfs-
maður leikskólans á Patreks-
firði, segir: „Þjóðfélagið virð-
ist vera orðið svo brenglað.
Ég tel að betra hefði verið að
fara skattalækkunarleiðina
því prósentuhækkanir eru
þannig að oft er búið að taka
þær af áður en viðkomandi
samningur tekur gildi."
Hér skulu ekki rakin fleiri
ummæli af þessu tagi. Sé litið
til kjarasamninganna síðast-
liðið haust með þau í huga er
ljóst, að fulltrúar Alþýðu-
sambandsins og Vinnuveit-
endasambandsins voru mun
nær þeim hugmyndum sem
fólk gerir sér um raunhæfar
kjarabætur en fulltrúar
BSRB og ríkisvaldsins. Eins
og menn muna varð niður-
staða allra kjarasamn-
inganna í október og nóvem-
ber sú, að skattalækkunum
samhliða hófsömum launa-
hækkunum var hafnað, farin
var hin gamalkunna leið að
hækka launin um 20% eða
þar um bil, fella síðan gengið
og láta verðbólguhjólið snú-
ast á meðan iaunahækkunin
var tekin aftur. Nú standa
launþegar jafnvel verr að vígi
en fyrir samningana. Ekki fer
fram hjá neinum að dýrtíð
hefur vaxið og það kostar
meira en áður að afla sér
nauðsynja til daglegra þarfa.
í þann mund sem BSRB-
forystan hélt vígreif af stað
með þá kröfu efst á blaði að
hækka laun tafarlaust um
30% vakti Þorsteinn Pálsson,
formaður Sjálfstæðisflokks-
ins, máls á því í sjónvarpsvið-
tali að afleiðingar þess, að
undan svo háum kröfum væri
látið, yrðu annaðhvort geng-
isfelling og verðbólgualda eða
atvinnuleysi. Kristján Thorl-
acíus, formaður BSRB, taldi
þessi ummæli svo freklega
persónulega móðgun, að hann
neitaði að koma til viðræðna í
nokkra sólarhringa. Nú er
hins vegar ijóst, að launþegar
telja andstöðuna við skatta-
lækkunarieiðina og kröfuna
um háar prósentuhækkanir
ekki aðeins móögun heldur
sér beinlínis til tjóns.
Því fer víðs fjarri að allir
forystumenn í hópi launþega
hafi enn áttað sig á því að
fleiri verðlitlar krónur í
launaumslagið er ekki það
sem umbjóðendur þeirra telja
sér fyrir bestu. Enn bíta
menn í skjaldarrendurnar og
vilja stöðva atvinnulífið til að
ná sem hæstum prósentum.
Enn telja menn sér trú um að
verkföll, jafnvel langvinn,
geti borgað sig. í íslenskum
stjórnmálum er það eitt brýn-
asta verkefnið nú á tímum og
raunar hafið yfir venjulega
flokkadrætti að sýna fram á
og sanna í verki, að þá vegnar
þjóðinni best þegar sanngirni
ræður í samskiptum aðila
vinnumarkaðarins.
Breyttir viðskiptahættir og opnir
markaðir krefjast róttækra breytinga
Morgunblaðið birtir hér síðari
hluta ræðu seðlabankastjóra, þar
sem einkum er fjallað um peninga-
mál og fjármál.
Þróun peningamála
og fjármála
Á árinu 1983 hafði verið mjög
mikill halli á ríkisbúskapnum,
sem m.a. kom fram í mikilli
skuldasöfnun ríkissjóðs við Seðla-
bankann. Fyrstu mánuði ársins
1984 leit út fyrir, að enn yrði veru-
legur halli á þvi ári. Voru því um
vorið gerðar ýmsar ráðstafanir til
þess að draga úr útgjöldum, jafn-
framt því sem heimildir voru
veittar til meiri erlendra lána til
ríkissjóðs en gert hafði verið ráð
fyrir í lánsfjáráætlun. Reyndin
varð hins vegar sú, að fjárhagur
ríkissjóðs fór batnandi á síðari
helmingi ársins, og kom þar bæði
til veruleg tekjuaukning vegna
vaxandi innlendrar eftirspurnar
og aukið aðhald að útgjöldum.
Varð að lokum tekjuafgangur á
árinu, er nam 783 millj. kr., sam-
anborið við 2300 millj. kr. halla á
árinu á undan. Lækkuðu útgjöld
ríkissjóðs á árinu í 29% af þjóðar-
framleiðslu, en þau höfðu numið
32,9% árið áður. Þessi breyting á
rekstrarjöfnuði varð til þess, að
greiðslustaða ríkissjóðs gagnvart
Seðlabankanum batnaði verulega,
og ef frá eru taldar gengis- og
verðbótauppfærslur eldri lána
bætti ríkissjóður stöðu sína gagn-
vart bankanum um 446 millj. kr. á
árinu. Árið áður hafði skulda-
aukningin gagnvart Seðlabankan-
um, reiknuð á sama hátt, numið
1258 millj. kr.
Þótt mikilvægur árangur hafi
þannig náðst í rekstri ríkisbú-
skaparins á síðastliðnu ári, þurfti
ríkissjóður og ríkisstofnanir enn á
miklu lánsfé að halda til fram-
kvæmda, en alls námu slíkar lán-
tökur á vegum ríkissjóðs 2892
millj. kr. á síðastliðnu ári, sem er
53% hækkun frá árinu á undan.
Jafnframt dró mjög úr innlendri
lánsfjáröflun rfkissjóðs, einkum
vegna áhrifa hærri raunvaxta af
bankainnstæðum á sölu og inn-
lausn spariskírteina. Leiddi þetta
til þess, að erlendar lántökur til
A- og B-hluta ríkissjóðs urðu mun
meiri en upphaflega var áætlað,
og nam hækkun þeirra milli ára
72% ef miðað er við sama gengi
bæði árin. Ef litið er til þeirrar
miklu samkeppni, sem er um
lánsfé á innlendum lánamarkaði,
og vaxandi erlendra skulda, er
mjög mikilvægt, að hægt sé að
halda áfram að bæta rekstraraf-
komu ríkissjóðs og draga þannig
úr lánsfjárþörf hans, en auka um
leið framboð á fjármagni til arð-
bærrar atvinnuuppbyggingar.
Undanfarið ár hefur verið við-
burðaríkt í peningamálum, hvort
sem litið er til breytinga einstakra
peningastærða eða aðgerða
stjórnvalda. Eftir að verðbólgan
tók að hjaðna haustið 1983 komst
smám saman á betra jafnvægi
milli vaxta og verðlagsþróunar og
urðu þá vextir af óverðtryggðum
spariinnlánum jákvæðir í heild í
fyrsta skipti um langt árabil.
Þessi hækkun raunvaxta hafði
örvandi áhrif á þróun innlána á
árinu, en í heild jukust innlán og
peningamagn um 34% eða nærri
13% umfram verðbólgu. Leiddi
þetta til þess, að heildarinnlán
komust í árslok upp í 33,3% af
verðmæti þjóðarframleiðslu, en
það er hæsta hlutfall siðan 1972 og
gefur út af fyrir sig til kynna
endurbata bankakerfisins eftir
langt tímabil neikvæðra raun-
vaxta.
Þessi mikla raunaukning inn-
lána nægði þó ekki til þess að inn-
lánsstofnanir gætu bætt lausa-
fjárstöðu sína, þar sem aukning
útlána reyndist mun meiri eða
nálægt 46%. Leiddi þessi mikla
útlánaaukning bæði til frekari
rýrnunar á lausafjárstöðu inn-
lánsstofnana gagnvart Seðlabank-
anum og skuldasöfnunar við-
skiptabankanna erlendis. Útlána-
aukningin átti þannig drjúgan
þátt í því að auka peningaþenslu í
landinu og veikja stöðu þjóðarbús-
ins út á við. Reynt var af hálfu
Seðlabankans og stjórnvalda að
hamla gegn þessari þróun með
strangara aðhaldi og reglum bæði
um erlenda skuldasöfnun við-
skiptabanka og söfnun lausa-
skulda við við Seðlabankann. Voru
um haustið settar ítarlegar reglur
um gjaldeyrisjöfnuð innlánsstofn-
ana, en samkvæmt þeim er þeim
óheimilt að vera í nettóskuld í erl-
endum gjaldeyri og fjármagna al-
menna útlánastarfsemi innanl-
ands, aðra en viðbótarlán út á út-
flutningsafurðir, með erlendum
lánum. Einnig voru um svipað
leyti settar hertar reglur um að-
gang innlánsstofnana að fyrir-
greiðslu Seðlabankans vegna laus-
afjárerfiðleika, þar sem það var
gert að meginskilyrði fyrir slíkri
fyrirgreiðslu, að samið væri um
tiltekin mörk um útlánaaukningu.
Erfitt er að meta árangur þessara
aðgerða síðustu mánuði ársins
vegna þess mikla óróa, sem
þá skapaðist á peningamarkaðn-
um vegna ört vaxandi verðbólgu
og gengisbreytingar í kjölfar
þeirra launahækkana, sem þá
urðu. Fyrstu mánuði þessa árs eru
þó ákveðnari merki þess, að út-
lánaaðhald hafi farið vaxandi og
betra jafnvægi sé að komast á
milli þróunar inn- og útlána.
Ýmsar sérstakar ástæður lágu
að baki hinnar miklu útlánaaukn-
ingar innlánsstofnana á síðast-
liðnu ári, þar á meðal miklir fjár-
hagserfiðleikar fyrirtækja í sjáv-
arútvegi og dráttur á fyrirhuguð-
um aðgerðum til skuldabreyt-
ingar, sem ekki komu til fram-
kvæmda að ráði fyrr en mjög seint
á árinu. Einnig er ljóst, að lántak-
endur hafa verið lengi að átta sig
á þeim breyttu aðstæðum, sem fól-
ust bæði í minnkandi verðbólgu og
hækkandi raunvöxtum. Almenn
lánsfjáreftirspurn hélzt því mjög
mikil lengst af á árinu, jafnframt
því sem vanskil eldri lána jukust
mjög. Væntanlega mun þetta
hvort tveggja færast í eðlilegra
horf, þegar jákvæðir raunvextir
hafa staðið nógu lengi til þess, að
lántakendur geri sér grein fyrir
áhrifum þeirra og sækist ekki eft-
ir lánum í þeirri von, að þeir geti
endurgreitt þau í verðminni krón-
um vegna verðbólgu og neikvæðra
vaxta.
Hvað sem þessu líður, er engu
að síður Ijóst, að útlánaaukning
síðastliðins árs er merki þess, að
innlánsstofnanir hafi ekki, þegar
á reynir, það vald á útlánastarf-
semi sinni, sem nauðsynlegt er ef
rekstur þeirra á að vera í eðlilegu
horfi. Bæði virðist hér vera um að
ræða innri stjórnunarvandamál,
þar á meðal milli aðalbanka og
útibúa, en þó ekki síður hitt, að
innlánsstofnanir, og þá ekki sízt
ríkisbankarnir, telji sér skylt að
leysa úr fjárhagsvanda atvinnu-
veganna, hvort sem ráðstöfunarfé
þeirra leyfir það eða ekki. Allt að
því sjálvirk útlánastarfsemi bank-
anna langt út yfir sett mörk með
alvarlegum afleiðingum fyrir
jafnvægi á peningamarkaðnum.
Jafnframt er hætt við því, að
mörg fyrirtæki láti undir höfuð
leggjast að gera nauðsynlegar
breytingar á rekstri sínum og
fjárráðstöfunum, á meðan þau
þykjast geta treyst á greiðan að-
gang að lánsfé úr bönkunum.
Vandamálin i stjórnun útlána
bankakerfisins eru dæmi um þann
skipulagsvanda, sem lengi hefur
verið við að glima í íslenzkum pen-
ingamálum, og oft hafa verið gerð
að umræðuefni á ársfundi bank-
ans á undanförnum árum. Þessi
skipulagsvandi varðar ekki ein-
göngu innlánsstofnanir, heldur
ekki síður fjárfestingarlánasjóði
og fjármagnsmarkaðinn í landinu
í heild. Rætur hans eru tvíþættar.
í fyrsta lagi hefur íslenzki fjár-
magnsmarkaðurinn um áratuga
skeið, en þó sérstaklega á áttunda
áratugnum, búið við mikið jafn-
vægisleysi, sem stafað hefur af
óraunhæfum ávöxtunarkjörum
fjármagns, jafnvel þótt tekið sé
tillit til skattfrelsis vaxtatekna.
Langtímum saman hafa vextir
verið neikvæðir, jafnvel sem nem-
ur 10—20% á ári. Sparifjáreigend-
ur og aðrir, sem lagt hafa þjóðar-
búinu til fjármagn, hafa því verið
rúnir eignum sínum, en lántak-
endur hagnazt að sama skapi. Af-
leiðingin hefur svo komið fram í
þverrandi framboði á fjármagni,
en óseðjandi lánsfjáreftirspurn.
Til þess að koma í veg fyrir óhóf-
lega aukningu útlána varð því að
treysta á skömmtun fjármagns
bæði innan bankakerfisins og á
vegum fjárfestingarlánakerfisins.
Jafnframt hefur vaxandi hluta af
lánsfjáreftirspurn verið mætt með
erlendum lántökum. Þetta
skömmtunarkerfi lánsfjár er orðið
svo rótgróið hér á landi, að margir
Dr. Jóhannes Nordal flytur ræðu sína.
Úr ræðu Jóhannesar Nordal, seðlabankastjóra,
á 24. ársfundi Seðlabankans 30. apríl
virðast líta á það sem nokkurs
konar náttúrulögmál.
í öðru lagi hefur skipulag fjár-
magnsmarkaðsins mótazt af hinni
hefðbundnu atvinnuskiptingu, þar
sem sjávarútvegurinn var lengst
af eini útflutningsatvinnuvegur-
inn, landbúnaður naut sérstakrar
verndar vegna byggðarsjónar-
miða, en litið var á flestan annan
atvinnurekstur, sem minni háttar
atvinnustarfsemi eða i mesta lagi
nytsamar hjálpargreinar við svo-
kallaða undirstöðuatvinnuvegi
þjóðarinnar. Það þótti því lengi
vel sjálfsagt, að útlánastarfsemi
bankanna og skipulag fjárfest-
ingarlánasjóða og annarra opin-
berra afskipta á lánsfjármarkaðn-
um væri fyrst og fremst við það
miðað að tryggja hagsmuni þess-
ara meginmáttarstólpa efna-
hagskerfisins. Þannig voru tekin
upp afurðalán, fjármögnuð af al-
mennri bindiskyldu fyrir milli-
göngu Seðlabankans, sem voru
lengi vel eingöngu veitt sjávarút-
vegi og landbúnaði. Jafnframt var
sjóðakerfið sérstaklega eflt þess-
um atvinnuvegum í hag, og regl-
um um veitingu ríkisábyrgða og
leyfisveitingum til að taka lán er-
lendis beint að sama marki.
Áhrif þessa kerfis á þróun ís-
lenzks þjóðarbúskapar síðustu
áratugina eru djúptækari en svo,
að þau verði greind í stuttu máli.
Fyrir þær greinar, sem forrétt-
inda njóta í slíku kerfi, kann hag-
urinn af því að virðast sjálfgefinn,
en svo er þó ekki. óeðlileg láns-
kjör, er hvetja til offjárfestingar á
tilteknum sviðum, en veita ekki
eðlilegt aðhald um notkun láns-
fjárins, eru oft verst þeim sem
njóta eiga. Eru skipalánin, sem
veitt voru takmarkalítið og án
eðlilegs framlags eigin fjár á móti,
gott dæmi um fyrirgreiðslu, sem
bæði kemur lántakendum sjálfum
og greininni í heild í koll. Alvar-
legra er þó hitt, að skömmtunar-
kerfi af þessu tagi hlýtur ætíð að
hygla einum á annars kostnað.
Um leið og tilteknar greinar hafa
haft greiðan aðgang að lánsfé,
hefur önnur vænleg efnahags-
starfsemi i landinu komið að lok-
uðum dyrum hjá flestum lána-
stofnunum. Margt, sem aukið
hefði getað fjölbreytni í íslenzku
atvinnulífi, þ.á m. ýmsar nýjungar
innan hinna hefðbundnu höfuð-
atvinnuvega sjálfra, hefur því ekki
getað fest rætur eða náð eðlilegum
vexti.
Það hefur vitaskuld ekki farið
hjá því, að þetta skömmtunarkerfi
hafi sætt gagnrýni af hendi
þeirra, sem hafa talið sig vera þar
utangarðs. Á þetta ekki sízt við
um iðnaðinn, sem eftir niðurfell-
ingu verndartolla á við óhefta
samkeppni frá erlendum fyrir-
tækjum að glíma eftir inngöngu
fslands í EFTA. Þær breytingar,
sem gerðar hafa verið á kerfinu,
hafa þó frekar verið í þá átt að
veita fleirum aðild að forréttind-
um þessum en að breyta eðli þess
eða uppbyggingu. Þannig var
smám saman farið að auka fjár-
magn til lánasjóða iðnaðarins og
gefa honum aukna aðild að endur-
kaupanlegum lánum eftir því sem
tollverndin minnkaði og iðnaður-
inn fór að hasla sér völl á útflutn-
ingsmörkuðum. Slíkar breytingar
á kerfi, sem í reynd byggir á
skömmtun, geta þó aldrei höggvið
að rótum vandans. Ef íslenzkt at-
vinnulíf á að geta þróazt með eðli-
legum hætti og öll tækifæri til
aukinnar fjölbreytni verðmæta-
sköpunar að nýtast sem skyldi,
verður það að njóta þjónustu
bankakerfis og fjármagnsmark-
aðs, sem er óheftur af hvers konar
skömmtun eða forgangi einstakra
greina og þar sem lánskjör og
þjónusta er hin sama fyrir alla,
sem jafnfætis standa, um trygg-
ingar og arðsemi. I þessu efni býr
íslenzkur atvinnurekstur nú við
mun lakari skilyrði en keppinaut-
ar þeirra erlendis.
Lánskjör ráöist af
framboði og eftirspurn
Mikilvægasta skilyrði þess, að
hér eins og annars staðar nái að
þróast öflugur fjármagnsmarkað-
ur, sem allir eigi jafnan aðgang
að, felst ótvírætt í því, að lánskjör
ráðist af framboði og eftirspurn á
markaði, þar sem eðlileg sam-
keppni ríkir milli fjármálastofn-
ana og annarra markaðsaðila.
Þótt enn vanti mikið á, að því
marki hafi verið náð hér á landi,
hefur þróunin að undanförnu
stefnt í þessa átt, og aldrei hraðar
en á undanförnu ári. Rétt er þó að
rekja gang þessara mála nokkuð
lengra aftur.
Eitt mesta áfallatímabil í þróun
peningamála hér á landi var fyrir
og eftir miðjan áttunda áratuginn,
þegar verðbólga fór hér mjög ört
vaxandi, en vöxtum var að miklu
leyti haldið föstum, svo að ávöxt-
un fjármagns varð neikvæð allt
upp í eða yfir 20%. Afleiðingarnar
létu ekki á sér standa, og á
okkrum árum hrapaði raungildi
innlána baknakerfisins um 45%,
og verðgildi annarra sjóða, svo
sem lífeyrissjóða og eigin fjár
fjárfestingarstofnana, rýrnaði að
sama skapi. Það var ekki fyrr en
breyting verður á lánskjarastefn-
unni og þá fyrst og fremst með
víðtækri notkun verðtryggingar,
einkum eftir 1979, sem þessi
óheillaþróun fer að snúast við. ör-
astur var batinn á síðastliðnu ári,
en þá voru vextir af sparifé já-
kvæðir í heild í fyrsta skipti síðan
á sjöunda áratugnum, enda jókst
raungildi heildarinnlána sem
hlutfall af þjóðarframleiðslu um
15% á árinu. Þrátt fyrir þetta hef-
ur mikið vantað á, að lánskjara-
stefnan hafi náð tilgangi sínum og
viðunandi jafnvægi náðst á fjár-
magnsmarkaði. Meginástæðan
hefur vafalaust verið sú, að vaxta-
ákvarðanir hafa að verulegu leyti
verið í höndum Seðlabankans og
því undir stjórnmálalegum áhrif-
um, og hefur því ófullnægjandi til-
lit verið tekið til markaðsað-
stæðna, en stundarhagsmunir
lántakenda ráðið meiru en æski-
legt hefði verið. Hefur þetta eink-
um komið fram á kjörum á
óverðtryggðum innlánum og út-
lánum, sem ekki hafa af þessum
ástæðum verið nægilega sveigj-
anleg, t.d. með tilliti til breytilegr-
ar verðbólgu. Þetta miðstýrða
vaxtakerfi hefur þar að auki kom-
ið í veg fyrir eðlilega samkeppni á
lánsfjármarkaðnum, en innláns-
stofnanir þess í stað keppt um
viðskipti með fjölgun útibúa og
kostnaðarsamri þjónustu við
viðskiptavini sína.
Á síðastliðnu ári voru tekin tvö
mikilvæg skref í þá átt að opna
vaxtakerfið og koma á meiri sam-
keppni milli innlánsstofnana.
Þannig var í janúar ákveðið, að
innlánsstofnanir gætu ákveðið
kjör á nýjum innlánsflokkum inn-
an tiltekinna marka, en útláns-
vextir voru enn bundnir af Seðla-
bankanum. Leiddi þetta til nýrra
innlánsforma, einkum í formi inn-
lánsskírteina, þar sem sparendum
voru boðin betri kjör en áður, enda
nutu þessi sparnaðarform brátt
verulegra vinsælda. f ágúst var
síðan stigið mun stærra skref í
sömu átt, og var það liður í ýmsum
ráðstöfunum, sem ríkisstjórnin þá
gerði bæði til að hamla á móti
vaxandi peningaþenslu og bregð-
ast við fjárhagsvanda sjávarút-
vegsins. Var nú ákveðið, að inn-
lánsstofnanir skyldu frjálsar um
ákvörðun inn- og útlánsvaxta, en
þeim bæri þó að tilkynna Seðla-
bankanum allar breytingar með
tilteknum fyrirvara, og tækju þær
ekki gildi, ef Seðlabankinn hafn-
aði þeim innan þess frests. Einnig
hélt Seðlabankinn áfram að
ákveða vexti af almennu sparifé,
sem hækkaðir voru um 2%, svo og
dráttarvexti. í kjölfar þessara
ákvarðana hækkuðu bæði innláns-
og útlánsvextir, og varð meðal-
hækkun nafnvaxta á bilinu
3—4%. Jafnframt komu þessar
breytingar miklu róti á fjár-
magnsmarkaðinn, samkeppni
milli innlánsstofnana jókst, og
buðu þær margvísleg ný innláns-
form, sem tryggðu innstæðueig-
endum betri og sveigjanlegri kjör
en áður.
Ekki fékkst reynsla af áhrifum
þessara vaxtabreytinga nema um
skamman tíma, áður en kaup-
hækkanir höfðu í för með sér
verulega aukningu verðbólgu og
óvissa um gengisþróun hafði í för
með sér tímabundna spákaup-
mennsku og mikinn óróa á fjár-
magnsmarkaði. Þegar ljóst varð,
að verðbólgan mundi um skamm-
an tíma hækka um marga tugi
prósenta, varð frekari vaxtahækk-
un óhjákvæmileg, en ríkisstjórnin
lagði áherzlu á, að henni yrði stillt
í hóf, þótt það þýddi neikvæða
vexti um nokkurra mánaða skeið.
Tóku þessar vaxtabreytingar gildi
um áramót, og voru þá almennir
sparisjóðsvextir hækkaðir um 7%,
en aðrir nafnvextir bankanna
hækkuðu yfirleitt um svipaða pró-
sentu. Jafnframt var ákveðin
lækkun vaxta á vísitölubundnum
skuldabréfum, sem eftir þetta
máttu vera hæstir 5%, ef lánstími
er yfir IVi ár.
Þótt vextir af óverðtryggðum
útlánum færu eftir þessar breyt-
ingar yfirleitt upp í eða yfir 37%
miðað við ársávöxtun, voru þeir
neikvæðir allan fyrsta ársfjórð-
unginn, og það er ekki fyrr en í
þeim mánuði, sem nú er að líða,
sem verðbólgan hefur að nýju far-
ið niður fyrir þessi mörk. Um-
skiptin hafa hins vegar orðið mjög
snögg, og sýnir síðasta lánskjara-
vísitala aðeins 15% verðbólgu-
hraða í apríl. Allt útlit er fyrir, að
verðbólguhraðinn verði ekki meiri
en 20—22% að meðaltali næstu
þrjá til fjóra mánuði. Vaxtalækk-
anir virðast því orðnar tímabær-
ar, enda hafa innlánsstofnanir
þegar ákveðið nokkrar vaxtalækk-
anir, er taka gildi nú um mánaða-
mótin, en Seðlabankinn hefur
ákveðið að lækka sparisjóðsvexti
um 2% og mun það leiða til frek-
ari vaxtalækkana hinn 11. maí nk.
Þar sem þessar vaxtabreytingar
eru að nokkru leyti að frumkvæði
innlánsstofnana, verður ekki sagt
nákvæmlega á þessu stigi, hve
miklar þær verða, en útlit er fyrir,
að ársávöxtun óverðtryggðra út-
lána muni lækka um nálægt 5%.
Hvert framhald verður á vaxta-
þróuninni næstu mánuði mun að
sjálfsögðu fara fyrst og fremst
eftir verðlagsþróun. Meginfor-
senda þess, að hægt sé að tryggja
hvort tveggja í senn, jafnvægi á
fjármagnsmarkaðnum og hóflega
raunvexti, er að verðbólga fari
áfram hjaðnandi og ekki komi til
nýrrar kollsteypu verðlags, launa
og gengis. Reynslan sýnir, að slík-
ir atburðir mundu á skömmum
tíma gera að engu það traust, sem
aftur virðist vera að nást á fjár-
magnsmarkaðnum eftir atburði
síðasta hausts.
Markaðsmyndun vaxta
Ekki er nema eðlilegt, að nokk-
ur ágreiningur hafi verið um
þessa nýju stefnu í vaxtamálum
og framkvæmd hennar. Sérstak-
lega er umdeilanlegt, að hve miklu
leyti Seðlabankinn eigi að hafa
áhrif á vaxtaákvarðanir inn-
lánsstofnana og , stýra þannig
þróuninni í meginatriðum. Einnig
finnst mörgum auglýsingastrið og
samkeppni bankanna um ný inn-
lánsform hafa gengið út í öfgar.
Um þetta hvort tveggja má segja,
eins og svo margt annað, að vand-
ratað sé meðalhófið. Of mikil af-
skipti Seðlabankans af vaxta-
ákvörðunum innlánsstofnana
myndu fljótlega eyða öllu frum-
kvæði þeirra í þessum efnum og
þá um leið hinum jákvæðu áhrif-
um hins aukna frjálsræðis á sam-
keppni og þjónustu bankanna. Á
hinn bóginn virðist mér ljóst, að
enn sem komið er vanti margt á,
að skilyrði hafi skapazt til raun-
verulegrar markaðsmyndunar
vaxta, og því verði enn um skeið
þörf nokkurrar leiðsagnar Seðla-
bankans, bæði að því er varðar
vaxtastefnuna í heild og til þess að
koma í veg fyrir öfgar I vaxta-
ákvörðunum og óhóflegt bil á milli
útláns- og innlánsvaxta. Hitt er
ekki að furða, þótt vart verði ým-
issa barnasjúkdóma og öfga, t.d. i
auglysingum og viðskipta-
formum, á meðan innlánsstofnan-
ir eru að koma fótunum fyrir sig á
eigin spýtur, eftir að hafa ekki
þekkt annað en miðstýringu og
forsjá annarra um vaxtabreyt-
ingar.
Meginveikleiki þess nýja vaxta-
kerfis liggur hins vegar í því, að
hér á landi er hvorki fyrir hendi
skipulagður peninga- né verð-
bréfamarkaður, þar sem mark-
aðsvextir ráðast beint af framboði
og eftirspurn. Það er því brýnt
verkefni að vinna að því að koma
upp og þróa slíka markaði, en að
því hefur verið unnið með ýmsum
hætti að undanförnu. Að því eru
peningamarkaðinn varðar, voru á
síðastliðnu ári gerðar tilraunir
með að koma á viðskiptum með
ríkisvixla, svo og millibankamark-
aði, þar sem innlánsstofnanir hafa
veitt hver annarri fyrirgreiðslu.
Enn sem komið er er reynslan af
þessu hvoru tveggja takmörkuð,
en mér virðist þó ljóst, að þróun
bæði millibankamarkaðs og mark-
aðs fyrir ríkisvíxla sé meðal þess,
sem mesta áherzlu verður að
leggja á í starfi Seðlabankans á
næstunni. Hér er þó um að ræða
flóknara mál en svo, að ég vilji
reyna að gera því nokkur skil að
þessu sinni.
Verðbréfamarkaður
Hinn þátturinn, sem lengra er á
veg kominn, er að stofna til skipu-
legs verðbréfamarkaðs, þar sem
skráð væru reglulega bæði ríkis-
skuldabréf og verðbréf fyrirtækja
og opinberra stofnana, sem upp-
fylla tilteknar lágmarkskröfur.
Eins og kunnugt er hafa verð-
bréfaviðskipti þróazt jafnt og þétt^
hér á landi á undanförnum árum,
og þó sérstaklega síðastliðin tvö
ár, fyrir forgöngu nokkurra verð-
bréfamiðlara, sem þegar hafa öðl-
azt allmikla reynslu á þessum
markaði. Það er því orðið bæði
tímabært og nauðsynlegt, að betra
skipulag komist á þennan markað,
þannig að hann geti þróazt örar en
hann hefur gert hingað til og öðl-
ast sem víðtækast traust fjár-
magnseigenda.
A vegum Seðlabankans hefur
undanfarna mánuði verið unnið af
kappi að undirbúningi stofnunar
slíks verðbréfmarkaðs, og hefur
þar verið stuðzt við ákvæði í lög-
um bankans um, að hann taki for-(
ustu í þessu efni. Tillögur bankans
um reglugerð fyrir þennan mark-
að eru nú að mestu tilbúnar og
verða sendar viðskiptaráðherra til
staðfestingar innan fárra daga.
Rétt er að leggja áherzlu á það, að
í þessum reglum verður lögð mikil
áherzla á það, að markaðurinn
verði sem sveigjanlegastur og að
markaðsaðilarnir ráði sjálfir
mestu um þróun hans og skipulag.
Jafnframt þarf að sjálfsögðu að
tryggja með skýrum starfsreglum
og eftirliti, að markaðurinn starfi
með heilbrigðum hætti, traustar
upplýsingar liggi fyrir um við-
skipti og starfshætti, þannig að
sem bezt sé borgið öryggi þeirra,
sem vilja ávaxta fé sitt fyrir milli-
göngu hans. Ég er þeirrar skoðun-
ar, að skilyrði séu nú fyrir hendi
til þess, að verðbréfaviðskipti geti
farið ört vaxandi á næstu árum og
brátt orðið mikilvægur þáttur í
fjármögnun atvinnurekstrar í
landinu. Á síðara stigi mundi svo
verða að því stefnt, að komið yrði
á skráningu hlutabréfa, en fyrir
því verða varla forsendur í upp-
hafi.
Ég hef nú gerzt nokkuð langorð-
ur um lánskjör og fjármagns-.
markað og get því aðeins litlu
bætt við um aðrar breytingar, sem
nú eru að gerast í skipulagi fjár-
magnsmarkaðsins og eru þáttur í
þeirri heildarþróun í átt til opnari
fjármagnsmarkaðs, sem ég hef
hér gert sérstaklega að umræðu-
efni. Tvennt vildi ég þó ræða
stuttlega í þessu sambandi.
Afurðalánakerfið
Hið fyrra er sú róttæka breyt-
ing, sem gerð hefur verið á afurða-
lánakerfi atvinnuveganna með
því, að endurkaup Seðlabankans
hafa verið felld niður og veiting
þessara lána verið færð að öllu
leyti í hendur innlánsstofnana.
Þessi breyting, sem hefur verið í
undirbúningi um langt skeið, kom
til framkvæmda nú í þessum mán-
uði, og samtímis henni hefur inn-
lánsbinding verið lækkuð úr 28% I
18%. Jafnframt hafa innláns-
stofnanir fengið heimild til þess
að fjármagna verulegan hluta af-
urðalána út á útflutningsfram-
leiðslu á erlendum markaði, og er
þar með tryggt, að útflutnings-
greinar eigi áfram kost á slíkum
lánum með sambærilegum kjörum
og keppinautar þeirra erlendis.
Þær lántökur, sem í þessu felasU
munu þó ekki auka nettóskuld
þjóðarbúsins við útlönd, þar sem
lánsfénu verður varið til þess að
lækka aðrar skuldir bankakerfis-
ins erlendis, þannig að gjaldeyr-
isstaða bankanna mun batna sem
hinum nýju lánum nemur. Þótt í
þessari kerfisbreytingu muni fyrst
í stað ekki felast miklar breyt-