Morgunblaðið - 08.06.1985, Blaðsíða 28

28
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 8. JÚNÍ 1985

Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Aðstoöarritstjóri
Fulltrúar ritstjóra
Fréttastjórar
Auglýsingastjóri
hf. Árvakur, Reykjavík.
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Björn Bjarnason.
Þorbjörn Guömundsson,
Björn Jóhannsson,
Árni Jörgensen.
Frevsteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Ágúst Ingi Jónsson.
Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aðalstræti 6, sími 10100. Auglýsingar: Aö-
alstræti 6, sími 22480. Afgreiðsla: Kringlan 1, sími 83033. Áskrift-
argjald 360 kr. á mánuöi innanlands. í lausasölu 30 kr. eintakiö.
Sjómannaverkfall
í Reykjavík
Fiskvinnslufólk í Reykjavík,
fjögur hundruð talsins,
missti atvinnu sína í gær vegna
verkfalls Sjómannafélags
Reykjavíkur og tilheyrandi hrá-
efnisskorts hjá Bæjarútgerð
Reykjavíkur og ísbirninum.
Hraðfrystistöðin og Fiskiðju-
verið á Kirkjusandi hafa hráefni
út næstu viku, en að óbreyttu
bætist þá fjöldi fiskvinnslufólks
í hóp atvinnulausra. Þannig get-
ur verkfall einnar starfsstéttar
stuðlað að atvinnuleysi annarr-
ar. Hliðargreinar margskonar,
sem þjónusta veiðar og vinnslu,
verða og fyrir barðinu á þessu
umdeilda verkfalli.
Þetta verkfall er sérstætt.
Sjómannasamband íslands og
Landssamband íslenzkra út-
vegsmanna hafa þegar fyrir
löngu samið. Formaður Sjó-
mannafélags Reykjavíkur hefur
í tvígang skrifað undir samn-
inga, ásamt öðrum forsjár-
mönnum Sjómannasambands-
ins, en samningar hafa jafnoft
verið „felldir" hjá Sjómannafé-
lagi Reykjavíkur. Þannig vóru
heildarsamningarnir „felldir"
með 28 mótatkvæðum, 16 sam-
þykktu, i félagi með meir en 300
félaga. Fall samninganna er
reist á mótatkvæðum innan við
10% félagsmanna. Afleið-
ingarnar bitna hinsvegar beint
á mörg hundruð sjómönnum og
fiskverkunarfólki, óbeint á fjöl-
mörgum til viðbótar, og í heild á
útgerð og fiskvinnslu í Reykja-
vik, sem var ekki of beysin fyrir.
Samningsgerð sú, sem tókst,
kostaði verkföll hálfan febrú-
armánuð og viku af marz, með
miklum skakkaföllum fyrir
sjávarútveginn og þjóðarbú-
skapinn. Áætlað er að einungis
sölutap á frystri loðnu, sem
samið hafði verið um, hafi verið
allt að 300 m.kr., fyrir utan ann-
að tjón, bæði í glötuðum vinnu-
dögum og verðmætum. Samn-
ingar fólu síðan í sér 39% hækk-
un lágmarkslauna, hækkuu fæð-
is- og fatapeninga; auk þess að
gripið var til opinberra aðgerða,
sjómönnum í vil.
Kröfur Sjómannafélags
Reykjavíkur munu reistar, að
hluta til, á fordæmi frá Vest-
fjörðum, en félög þar vóru ekki
aðilar að heildarasamningun-
um. Sjómenn á Vestfjörðum
hafa jafnan haft einhver um-
framkjör, sem þeir rökstyðja
með betri aðstöðu útgerðar í
fjórðungnum. Frávik frá samn-
ingunum eru óveruleg annars
staðar.
Þá er komið að kjarnapunkti,
sem alltof lítill gaumur er gef-
inn: kjör starfsstétta í sjávar-
útvegi verða ekki betur bætt á
annan hátt en þann að efla arð-
semi í atvinnugreininni. Sjávar-
útvegsfyrirtækjum hefur um
langt árabil, á heildina litið,
verið gert að ganga á eignir og
safna skuldum, enda þótt þjóðin
hafi ausið velmegun sinni og
lífskjörum að stærstum hluta af
auðlind fiskimiðanna, umhverf-
is landið. Þrjár af hverjum fjór-
um krónum útflutningstekna
fást fyrir sjávarvöru.
Rekstrarskilyrði sjávarút-
vegs, sem hafa hneppt hann í
skuldafjötra, stafa af ýmsu: 1)
aflatakmörkunum, sem byggja á
fiskifræðilegum forsendum, 2)
tilkostnaðarhækkunum innan-
lands umfram verðþróun á er-
lendum mörkuðum, 3) sam-
keppni um vinnuafl við greinar
sem styðjast nær eingöngu við
erlent lánsfé, 4) harðnandi sam-
keppni frá ríkisstyrktum sjáv-
arútvegi Kanada og Norð-
manna, 5) offjárfestingu, 6)
veiðsókn umfram veiðiþol, 7)
gengisþróun og 8) lánsfjárkostn-
aði.
Vegna þessara erfiðu rekstr-
arskilyrða þrengir að hjá sjó-
mönnum og fiskvinnslufólki,
engu síður en sjávarútvegsfyr-
irtækjunum sjálfum. Það er
sameiginlegt hagsmunamál
þjóðarinnar í heild, að sjávarút-
vegur sé rekinn með arði. Þá
fyrst verða kjör sjávarútvegs-
stétta samkeppnisfær.
Verkfall sjómanna í Reykja-
vík vekur þessa brennandi
spurningu: Er það verjandi að
28 menn í rúmlega 300 manna
stéttarfélagi, geti stöðvað sjáv-
arútvegsfyrirtæki í Reykjavík,
veiðar og vinnslu, og stefnt
mörg hundruð manna í atvinnu-
leysi og tekjumissi?
Tökum á fyrir
hjartasjúka
Matthías Bjarnason, heil-
brigðisráðherra, greindi
frá því á blaðamannafundi í vik-
unni að samningar hefðu tekizt
við Háskólasjúkahúsið í Uppsöl-
um í Svíþjóð um þjálfun starfs-
fólks, sem starfa mun við
hjartaskurðlækningar hér á
landi, sem hefjast á Landspítala
næsta ár.
Á sama tíma efna Landssam-
tök hjartasjúklinga til lands-
söfnunar til að styrkja tækja-
kaup vegna væntanlegra hjarta-
skurðlækninga á Landspítala.
Þessi samtök hafa áður styrkt
bæði Landspítala og Borgarspít-
ala með dýrum tækjakaupum.
Þau ýta nú enn úr vör með
frjálsa skattheimtu, þar sem
hver og einn skattleggur sjálfan
sig til stuðnings við stórt og
þarft mál.
Morgunblaðið hvetur lands-
menn til samátaks. Samtaka
'getum við lyft grettistökum.
TiöamíM nÆ
Umsjónarmaður Gísli Jónsson 290. þáttur
Steinar Pálsson í Hlíð í
Gnúpverjahreppi skrifar svo:
„Kæri Gísli Jónsson!
Mér þykir dálítið undarlegt
að sjá og heyra hvað algengt er
að menn skilji ekki orðið ártíð
en eru þó að nota það. Nýlega
sá ég það óspart notað í rangri
merkingu í sambandi við 100
ára afmæli Jónasar frá Hriflu.
Ef menn vilja gera það að
gamni sínu að nota orð, sem
lítið eru notuð í daglegu tali, er
ekki annað að gera en að fletta
upp orðabókinni. Þar stendur
skýrum stöfum að ártíð merki
dánardægur.
Ég hef stöku sinnum, með
engum árangri, bent á hvernig
íþróttafréttamenn eru búnir
að fara með orðið hrina. Þarna
mætti nota orðið lota, finnst
mér. Fyrir nokkru heyrði ég
veðurfræðing nota orðið hvell-
ur um snöggt illviðriskast, hef-
ir sennilega ekki búist við að
það gamla og góða orð hrina
skildist lengur í sinni gömlu
merkingu. Hvað finnst þér um
svona málbreytingu?
Allir kannast við orðatil-
tækið að ríða baggamuninn. Það
er talað um að baggi ríði mikið
eða lítið, en það, sem bætt er á
léttari baggann, ríður bagga-
muninn. Skýring orðabókar-
innar, að hér sé átt við mann
sem situr ofan í milli, er alveg
röng. Þó að börn væru stund-
um látin ríða ofan í milli
spottakorn, var barn, að sjálf-
sögðu, aldrei látið ofan í milli
á hesti, sem illa fór á. Fullorð-
ið fólk reið aldrei ofan í milli.
Sigurður Tómasson segist
hafa fengið athugasemdir við
skýringu orðabókarinnar á
þessu orðatiltæki úr tveimur
landsfjórðungum. Þetta bendir
til þess að orðabókin sé of
seint á ferðinni. Menn, sem
hafa tekið þátt í raunveru-
legum lestaferðum, eru tæp-
lega lengur til, svo að dæmi sé
nefnt um nokkuð sem liðið er
undir lok.“
★
Bestu þakkir færi ég Stein-
ari Pálssyni fyrir bréf hans
fyrr og síðar. Ég er honum
sammála um orðið ártíð. Það
merkir ekki afmæli, heldur
dánardægur eða dánarafmæli.
Hinn 1. maí á þessu ári var
hundrað ára afmæli Jónasar
Jónssonar frá Hriflu, en 19.
júlí 2068 verður hundraðasta
ártíð hans.
En svo er það orðið hrina í
merkingunni þáttur eða áfangi
í leik, lota. Hvað mér finnst
um „svona málbreytingu". Hér
er komið við snöggan blett á
mér, því að Hermann Stef-
ánsson kenndi mér að nota
orðið hrina = lota í eftirlætis-
leik mínum í þá daga, blaki. Ég
hneigist því mjög til þess að
viðurkenna þessa merkingar-
færslu orðsins hrina.
Ég hef enga stoð við þetta í
orðabókum. Þessarar merking-
ar er ekki getið í nýjustu út-
gáfu Orðabókar Menningar-
sjóðs. Þar segir um margnefnt
orð:
„1) hviða, vindsveipur: hann
rak á hrinur og lygndi á milli; él,
illviðrakast, hret; snögglegt
þíðviðri, hláka. 2) org, hviðótt-
ur grátur.
★
Um orðtakið að ríða bagga-
muninn get ég ekkert sagt frá
sjálfum mér, en ég bið þá
menn, sem fást við að skýra
það, að gaumgæfa orð hins
reynda bónda. Ég tek svo þann
kost um sinn, að vitna í dokt-
crsritgerð prófessors Halldórs
Halldórssonar um íslensk orð-
tök. Halldór segir (önnur út-
gáfa aukin, bls. 26):
„Ríða baggamuninn „ráða úr-
slitum". Þetta afbrigði örð-
taksins og sömuleiðis afbrigðið
ríða af baggamuninn eru kunn
frá sama tíma, fyrri hluta 19.
aldar: Hin fyrsta orrusta, er
nokkurn töluvcrðan baggamun
reið milli þeirra (Skírnir 1841,
42). Sá ókosturinn, sem stund-
um ríður af allan baggamuninn
(Örnefni í Vestmannaeyjum).
Sennilegt er, að síðar
greinda afbrigðið sé uppruna-
legra og merki í rauninni, eins
og Blöndalsorðabók segir:
„sitja á baki áburðarhesti og
þrýsta til annarrar hliðar, svo
að baggarnir haldi jafnvægi."
Eiginleg merking upprunalega
orðtaksins er þannig „jafna
þyngdarmun bagga".
Önnur afbrigði eru síðar til
komin. Frá síðari hluta 19. ald-
ar er dæmi um að gera bagga-
muninn: var það koma Buells og
flokks hans, sem gerði bagga-
muninn (Tímarit Bókmfél. 4,
156). í þessu orðtaki hefir
baggatnunur fengið merking-
una „úrslit". Hlýtur slíkt að
hafa gerzt við merkingarskipti
(permutation). Blöndalsorða-
bók tilgreinir einnig afbrigðið
draga baggamuninn, og er vant
að sjá, hvernig það er til kom-
ið...“
★
Ég hef verið spurður um
mannsnafnið Valbjörn, og hef
ég þetta helst um það að segja:
Valbjörn er mjög sjaldgæft
nafn. Einn heitir Valbjörn í
Landnámu og annar í Sturl-
ungu, og bær í Borgarfirði
heitir Valbjarnarvellir. Eng-
inn Valbjörn er í manntalinu
1703, né heldur 1801. Einn hét
Valbjörn 1910, og þrír voru
skírðir svo á tímabilinu
1921—’50.
Hermann Pálsson segir í
mannanafnabók sinni:
„Forliðurinn Val-, sem kem-
ur fyrir í allmörgum manna-
nöfnum og kvenna, hefur verið
skýrður á ýmsa lund. Líklegast
þykir, að hér sé um að ræða
þjóðarheitið Valir, sem eink-
um var notað um Kelta og
Frakka, en virðist upphaflega
hafa táknað útlendinga. Orð
þetta kemur fram í nafninu
Valland og ýmsum samsettum
orðum í skáldamáli... Aðrar
skýringar á forliðnum Val- eru
þær helstay, að þetta sé
fuglsheitið (sbr. mannanöfn
sem hefjast á Arn- og Hrafn-)
eða orðið valur, sem merkti
fallna menn á vígvelli."
Þarna þykir mér sem Her-
manni sjáist yfir nærtækustu
skýringuna, nefnilega þá að
tengja margnefndan forlið við
sögnina að velja og nafnorðið
val (hvk). Mannanöfn, sem
hefjast á Val-, eru mörg hver
miklu algengari og vinsælli en
Valbjörn, þeirra algengast, og
einkum áður fyrr, kvenmanns-
nafnið Valgerður. Mér þykja
þessi mannanöfn fyllilega
sambærileg við no. valmenni =
úrvalsmaður, góðmenni og lo.
valinkunnur = þekktur að góðu
einu. Þvílíkur skýringarkostur
er líka fyrstur tekinn í Orða-
bók Menningarsjóðs.
Borgarstjórn samþykkti kaup
Hitaveitunnar á Ölfusvatni
— „Góður samningur og verðið hagstætt,“
BORGARSTJÓRN Reykjavíkur samþykkti á fundi sínum á fimmtudag
drög að samningi Hitaveitu Reykjavíkur og eigenda jarðarinnar Ölfus-
vatns í Grafningshreppi um kaup á eignarhluta seljanda í jörðinni o.fl.
Kaupin voru samþykkt með 12 atkvæðum meirihlutans gegn 7 atkvæð-
um fulltrúa minnihlutans, utan Kvennaframboðsins, sem sátu hjá við
afgreiðsluna.
Við umræður sem urðu um
málið í borgarstjórn lagði Davíð
Oddsson borgarstjóri áherslu á
eftirfarandi atriði: í fyrsta lagi
nauðsyn þess að kaupa landið og
vitnaði i skýrslu Orkustofnunar
um þörf á meira vatni á næstu
20—30 árum, í því sambandi. í
öðru lagi væri rétt að kaupa allt
landið, en ekki bara hitaréttindi.
Það sýndu kaupin á hitaréttind-
um í Mosfellssveit á sínum tíma
en af þeim væru enn eftirmál í
gangi. í þriðja lagi væri rétt að
ráðast í kaupin núna. Dýrara
yrði að gera eignarnám seinna,
því verðmætið ykist eftir því
sem þörfin yrði brýnni. „Ég tel
þetta góðan samning og verðið
hagstætt," sagði borgarstjóri.
Borgarfulltrúar minnihlutans
mótmæltu kaupunum harðlega
og lögðu fulltrúar Alþýðubanda-
lagsins, Alþýðuflokksins og
Framsóknarflokk8Íns fram bók-
un þar sem þeir lýstu andstöðu
sinni við samninginn. Þar kem-
ur fram að þeir telja verðið of
hátt. Þeir telja kaupin óþörf þar
sem hitaveitan myndi án fyrir-
stöðu fá eignarnámsheimild
fyrir nauðsynlegri orku ef á
sagði borgarstjóri
þyrftri að halda. Þeir gagn-
rýndu ákvæði í samningnum um
áframhaldandi afnotarétt nú-
verandi eigenda. Lýstu þeir and-
stöðu við landakaupin þar sem
þau væru með öllu óþörf og
verðið allt of hátt. Klykktu þeir
út með eftirfarandi orðum: „Með
þessum landakaupum er íhaldið
í Reykjavík að rétta einni kunn-
ustu íhaldsfjölskyldu í borginni,
sem auk þess er nátengd sjálf-
um hitaveitustjóranum, geypi-
lega fjárfúlgu á silfurfati."
Davíð Oddsson sagði m.a. um
þessa bókun minnihlutans:
„Ekki vantar smekklegheitin i
niðurlag bókunarinnar. Það er
viðkomandi borgarfulltrúum
ekki til sóma, enda sennilega
ekki að því stefnt." Hann talaði
einnig um meinbægni minni-
hlutans í málinu.