Morgunblaðið - 08.06.1985, Blaðsíða 42

42
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 8. JÚNÍ 1985
Minning:
Björn Bergmann
frá Marðarnúpi
Fæddur 24. maí 1910
Dáinn 30. maí 1985
Við sviplegt fráfall Björns
Bergmanns frá Marðarnúpi hygg
ég að Húnvetningar hafi misst
einn af sínum bestu mönnum í
þess orðs fyllstu merkingu.
Björn var fæddur á Marðarnúpi
í Vatnsdal 24. mai 1910 og var því
nýlega orðinn 75 ára gamall. f
mínum huga var hann þó fjarri
því að vera gamall maður svo frjór
í hugsun sem hann var og barns-
lega opinn fyrir undrum tilver-
unnar. Hann lifði sín æskuár á
Marðarnúpi og kenndi sig æ síðan
við þann stað og hann unni heima-
byggð sinni, Vatnsdalnum, af heil-
um hug. Björn var af sterkum
húnvetnskum stofni og stóð að
honum fjöldi merkra gáfumanna,
bæði meðal bænda og embætt-
ismanna. Foreldrar hans voru
Jónas Bergmann bóndi og smiður
á Marðarnúpi og kona hans, Krist-
ín Guðmundsdóttir. Þótt sveitin
og náttúran stæði hjarta Björns
næst stefndi hugur hans ekki til
búskapar. Hann lauk prófi frá
Kennaraskóla íslands 1936 og
kenndi á ýmsum stöðum uns hann
réðst árið 1942 sem barnakennari
á Blönduós og stundaði þar
kennslu þar til hann lét af störf-
um fyrir aldurs sakir.
Það var mikill skaði að Birni
skyldi ekki gefast kostur á að
njóta meiri menntunar, einkum á
helsta áhugasviði sínu, náttúru-
fræði, og er líklegt að landið hafi
farið á mis við ágætan vísinda-
mann á því sviði. Þótt menntunina
skorti kom það ekki í veg fyrir að
hann helgaði sig vísindunum fyrir
sjálfan sig og sökkti sér niður í
hugðarefni sín af þeim ákafa sem
oft einkennir áhugamenn umfram
próflærða. Skortur á fræðilegri
skólun var bæði styrkur hans og
veikleiki. Hann var ekki eins
bundinn af viðurkenndri þekkingu
og fyrir bragðið var hann líklega
opnari fyrir frumlegum hugmynd-
um og sjálfstæðum ályktunum.
Hins vegar varnaði það honum
þess að koma hugmyndum sínum
og athugunum á framfæri sem
skyldi, enda var honum eðlislæg
sú vísindlega afstaða að sann-
reyna allar tilgátur sem best, en
fannst oft að hann skorti þær
fræðilegu forsendur, sem þyrfti til
að setja fram athuganir sínar
opinberlega. Þó var hann víðlesinn
og vel að sér og sótti mikið til
þeirra fræðimanna, sem honum
þótti mestur slægur í, og sat við
þá á tali hvenær sem færi gafst.
Ég kynntist Birni ekki fyrr en á
efri árum hans og okkur féll strax
vel saman. Við áttum nokkrar
ferðir saman fram á Grímstungu-
heiði og suður á Arnarvatnsheiði,
oftast ríðandi. í þessum ferðum
kynntist ég Iandinu frá nýjum
sjónarhóli auk þess að njóta sam-
fylgdar góðs ferðafélaga. Björn
kunni svo sannarlega að meta feg-
urð landsins, en hann skoðaði með
það öðrum og næmari augum en
flestir. Hann var góður ljósmynd-
ari og tók mikið af myndum, en
myndefnin sem vöktu áhuga hans
voru ekki ávallt þau sömu og
venjulegra ferðalanga.
Heimildargildi þeirra skipti
hann mestu: snjóalög í fjöllum,
grónar götur, haglega hlaðnar
vörður, uppblásnir melar. Um allt
þetta hafði hann sínar hugmyndir
og kenningar, sem voru settar
fram af skynsamlegu viti og rök-
festu. Ferðir þessar voru líkari
vísindaleiðöngrum en skemmti-
ferðum, þótt skemmtunin hafi
ekki orðið minni fyrir það. Eina
ferð þræddum við Grímstungu-
heiðarveginn gamla suður að Arn-
arvatni, en hann var fyrst ruddur
1835 fyrir forgöngu Fjallavegafé-
lagsins, en síðan endurbættur og
lagður 1880—81. Hann var um
áratugi þjóðleið á milli lands-
hluta, en er nú mörgum gleymdur.
Björn hafði þá um skeið verið með
hugann allan við þennan veg og
ritað um hann grein í Húnavöku.
Kafla af eldri hluta vegarins hafði
hann þó enn ekki fundið og ferðin
m.a. gerð til að leita að honum.
Mér er minnisstæð gleði hans þeg-
ar hann rakst á minjar hans vest-
ur undan Fossabrekkunum, 18—20
samhliða uppgrónar götur, sem
óvönum augum voru gersamlega
huldar við fyrstu sýn. Þær enduðu
síðan í uppblásnum mel, sem
sýndi okkur hver eyðing hafði orð-
ið á þessu landi á þeirri öld sem
liðin var. Til baka riðum við
Stórasand, sem um langt skeið var
Birni ákaflega hugleikið rann-
sóknarefni, þessi gróðurlausa og
tilbreytingarlitla auðn, þar sem
jafnvel Lárus í Grímstungu hafði
eitt sinn villst af réttri leið. En
ótrúlega margt reyndist forvitni-
legt á Sandi séð með augum
Björns Bergmanns.
{ annað skipti fylgdi ég honum í
rannsóknarleiðangur fram á
Grímstunguheiði, þar sem hann
var að athuga breytingar á frost-
rústum, en köldu árin 1965—70
höfðu leitt til þess að eldri rústir
tóku breytingum og nýjar mynd-
uðust. Fylgdist hann með þessu
um árabil og skrifaði um athugan-
ir sínar grein, sem birtist í Nátt-
úrufræðingnum. Má af því marka,
að þekking hans á þessu efni og
rannsóknaraðferðir hafa verið
mikils metnar af þeim sem best
höfðu vit á. Fjölmörg önnur fyrir-
brigði náttúrunnar urðu honum að
rannsóknarefni, alltaf með sömu
innlifun og hrifningu.
Áhugamál Björns voru þó ekki
einskorðuð við náttúrufræðina.
Hann var ákaflega fjölfróður og
lesinn um fornsöguleg efni og
hafði velt fyrir sér uppruna ým-
issa örnefna í sínu héraði. Hann
færði t.d. gild rök fyrir því á
grundvelli staðháttalýsinga í
Vatnsdælu og landgæða, að Guð-
brandstaðir hinir fornu muni hafa
verið þar sem nú er Marðarnúpur,
en ekki Guðrúnarstaðir eins og
flestir telja. Stundum sökkti hann
sér niður í heimspeki og þaulkann-
aði rit sem hann hafði komist yfir,
las aftur og aftur það sem honum
þótti einhvers virði, en lagði lítið
upp úr því að komast yfir sem
mest. Hann hafði myndað sér
skýra heimsmynd, þar sem þunga-
miðjan var maðurinn í sátt við
náttúruna.
Björn var ágætlega ritfær, og
liggja eftir hann nokkrar greinar
og viðtöl, aðallega í Húnavöku, en
það er þó fátt eitt miðað við þann
hafsjó af fróðleik sem hann bjó
yfir. Réði þar hógværð hans og
hlédrægni og ekki hvað síst það að
honum fannst sjaldan verk full-
unnið. Hann var prýðilega að sér í
íslensku máli og hlustaði vel eftir
orðum og orðtökum hjá eldra
fólki, sem var ómengað af bók-
námi. Munnleg geymd tungunnar
þótti honum að jafnaði ábyggi-
legri en ritmálið. Orðabók Menn-
ingarsjóðs var ekki hilluprýði hjá
honum fremur en aðrar bækur,
sem hann mat mikils, heldur var
hún velkt af mikilli notkun og í
henni mátti sjá skrifaðar fjölda
athugasemda og orða, sem hann
vildi halda til haga. Hér eins og í
öðru var vísindamennska í fyrir-
rúmi.
Eiginleikar Björns nutu sín vel i
ágætu samstarfi, sem við áttum
með okkur um æviminningar Lár-
usar í Grímstungu. Þar var hann
öllum hnútum þaulkunnugur,
fólkinu, sem um var fjallað og
sögusviðinu, en auk þess hafði
hann sérstakan áhuga á að málfar
sögumannsins kæmist sem best til
skila. Enginn hefði orðið betri
ráðgjafi um gerð þessarar bókar.
Vísast hefði hann sjálfur vandað
betur til verksins, ef hann hefði
einn um ráðið, en honum féll betur
að vinna fyrir aðra og hafa sig lítt
í frammi.
Björn Bergmann var um margt
sérstæður maður og fór sínar eig-
in leiðir. Hann var sáttur við til-
veruna og sjálfum sér nógur. Hon-
um féll vel að vera einn með sjálf-
um sér, t.d. á ferðalögum, og geta
sökkt sér niður í hugðarefni sín
óbundinn af ferðaáætlun annarra.
Tíminn virtist þá skipta hann
litlu. Þess á milli hafði hann þörf
fyrir félagsskap og naut sam-
skipta við fólk. Það stafaði frá
honum hlýja og honum lá ekki illt
orð til nokkurs manns. Það er
sjónarsviptir að Birni Bergmann.
Hans mun lengi verða minnst
fyrir mannkosti sína, fjölhæfar
gáfur, skarpskyggni og dreng-
lyndi.
Gylfi Ásmundsson
Á annan tug ára, og raunar
miklu lengur í ígripum, hafði
Björn Bergmann stundað sil-
ungsveiði í Húnavatni fyrir heim-
ilið á Akri. Veiðitíminn stóð ár-
lega frá því ísa leysti á vorin og til
10. júní. Þann tíma var hann jafn-
an heimilismaður hjá okkur hjón-
um og aufúsugestur hverju sinni
endranær. Hann réði háttum sín-
um við þetta starf, sem hann vann
nánast í sjálfboðavinnu og sinnti
að vild á ýmsum tímum sólar-
hringsins. Áðfaranótt 30. maí sl.
fór hann út að vatni upp úr mið-
nætti, svo sem oft áður. Sú veiði-
ferð varð hin síðasta, skyndilega
lagði hann upp í lengri ferð, ferð-
ina miklu, sem býður okkar allra.
Vornóttin er stundum kyrrlát
við Húnavatn. Skarkali heimsins
virðist víðs fjarri. Ekkert rýfur
kyrrðina annað en lágværar radd-
ir náttúrunnar sem jafnframt eru
framlag til þeirrar friðsældar sem
ríkir. Þarna hafði Björn Bergm-
ann unað löngum stundum, þarna
þekkti hann hvern stein, hverja
hreyfingu og þarna varð hann
bráðkvaddur. Spyrja má, þótt ekki
verði svarað, hvort slíkur dánar-
beður hafi ekki einmitt verið Birni
að skapi.
Björn Bergmann var fæddur á
Marðarnúpi í Vatnsdal 24. maí
1910, og var því liðlega 75 ára er
hann lést. Hann var sonur hjón-
anna Jónasar Bergmanns Björns-
sonar, smiðs og bónda á Marðar-
núpi og konu hans, Kristínar Guð-
mundsdóttur frá Síðu í Víðidal.
Þau hjónin voru bræðrabörn og
voru ættir þeirra rótgrónar hún-
vetnskar bændaættir, svo að ekki
fannst í ættartölunni utanhéraðs-
maður fyrr en aftur i 10. eða 12.
lið. Er margt kunnra manna innan
héraðs og utan í þeim frændgarði.
Björn stundaði nám um tveggja
vetra skeið í Héraðsskólanum á
Laugum í Reykjadal, og lauk síðan
kennaraprófi frá Kennaraskóla ís-
lands. Hann var kennari í Mý-
vatnssveit í þrjá vetur og minntist
iðulega veru sinnar þar með hlý-
hug. Þá var hann einn vetur kenn-
ari í Svínavatnshreppi, en kenndi
síðan í fjölda ára við barnaskól-
ann á Blönduósi. Heimili sitt átti
hann lengi á Blönduósi, en í Öxl og
á Leysingjastöðum í Þingi eftir að
hann hætti kennslu. Hann var
kennari að ævistarfi og mun hann
hafa rækt það starf sitt af áhuga
og kostgæfni. Björn var samvisku-
samur maður, sem ekki mátti
vamm sitt vita og sjaldan mun
hann hafa mætt of seint í kennslu-
stund. Á hinn bóginn var það
tæplega samgróið eðli hans að
miða lífsháttu sína við fastmótað-
ar tímasetningar. Hann var nátt-
úruunnandi og honum lét vel að
hafa tíma og frelsi til að sinna
margvíslegum hugðarefnum sín-
um á þeim vettvangi. Þessa naut
hann í vaxandi mæli eftir því, sem
á ævina leið. Björn kvæntist ekki
og eignaðist ekki afkomendur.
Hann var hófsamur maður og
gerði ekki miklar kröfur fyrir
sjálfan sig. Brauðstritið varð því
aldrei að neinu aðalatriði í lífi
hans. Hann stundaði að vísu ýmsa
sumarvinnu á fyrri árum, svo sem
smíðar og kaupavinnu, en hætti að
ráða sig til slíkra verka er á leið,
þótt hann væri ævinlega reiðubú-
inn að grípa í verk til hjálpar, ef
með þurfti.
Áhugamál Björns voru mörg og
viðamikil. Á nokkrum þeirra hafði
hann aflað sér yfirgripsmikillar
þekkingar, svo var t.d. um ýmsar
greinar náttúrufræði. Hann hafði
frábæra athyglisgáfu og gaf sér
tóm til eigin athugana. Slík við-
fangsefni nálgaðist hann með vís-
indalegri nákvæmni, ekki til að fá
staðfestingu á fyrirfram ákveð-
inni skoðun, heldur til að leita
sannleikans, staðreynda. Hann fór
fjölmargar ferðir um húnvetnsku
heiðarnar sumar eftir sumar til
þess að kynna sér ástand gróðurs,
áhrif veðurfars á gróður, áhrif
búsmala á gróður og gróðurfar,
samspil jarðklaka og jarðvegs,
jarðvegsbreytingar, jarðvatns-
stöðu o.fl. o.fl. Einnig var hann
fróður um jarðsögu, þ.á m. um
gjóskulög og áhrif þeirra, breyti-
legar jarðmyndanir, framhlaup úr
fjöllum o.fl. Hann fór ár eftir ár á
sömu staðina bæði í byggð og á
heiðum uppi til að kynna sér hvort
og hvaða breytingar komu fram
við mismunandi aðstæður veður-
fars og beitarálags. Hann tók mik-
ið af ljósmyndum athugunum sín-
um til staðfestingar, enda var
hann áhugamaður um ljósmynda-
töku og tók ógrynni mynda um
dagana. Björn ritaði nokkuð um
þau efni sem hann hafði kynnt sér
í ýmsum greinum náttúrufræði,
þótt of fátt af því hafi komið fyrir
almenningssjónir. Kunnust er rit-
gerð hans „Um rústir á hún-
vetnsku heiðunum", sem birtist í
Náttúrufræðingnum, en hún þótti
það merk, að hún var einnig gefin
út í sérprentuðum bæklingi og
prentuð í erlendum vísindaritum.
Mun fágætt, ef ekki einsdæmi á
þessari tíð sérfræðilærdóms og
sérfræðinga, að vísindaritgerð
leikmanns skuli vekja slíka at-
hygli. Margt stórfróðlegt átti
Björn í sjóði um náttúrufræðileg
efni, sem honum vannst ekki tími
til að ganga frá, sumpart vegna
þess, að hann vildi enn halda
áfram rannsóknum sínum til þess
að treysta niðurstöður, sem í raun
voru fengnar. Væri fengur að ef
einhver næði að taka saman rit-
smíð um þennan þátt í störfum
Björns Bergmanns, þótt hann sé
sjálfur allur.
Björn talaði og ritað kjarngott
og fjölbreytt íslenskt mál. Var
honum slíkt málfar eiginlegt og
sjálfsagt. Er mér ekki í minni að
ég heyrði nokkru sinni málvillu í
hans munni. Hann var í mörg ár
fréttaritari Morgunblaðsins og
sendi oft ljósmyndir með greinum
sínum. Hann sat á Náttúruvernd-
arþingum og gaf því mjög gaum,
sem rætt var og ritað um náttúru
landsins.
Björn Bergmann var mann-
blendinn maður, ræðinn og fróður
en prúður í framgöngu. Hann var
glaðlegur jafnan og það fylgdi
honum hlýja og góðvild.
Að leiðarlokum flyt ég Birni
þakkir fyrir órofa vináttu við mig
og mína fjölskyldu, handarvikin
mörg og greiðasemi. Ég þakka
honum einnig fróðleik og góðar
stundir, þar sem margt var rætt
en þó ævinlega fleira órætt þegar
upp var staðið. Fráfall hans kom
okkur á óvart. Hann var unglegur.
Elli kerling hafði ekki að marki
fest á honum hendur og hann virt-
ist heilsuhraustur að því er vitað
var. Við höfum saknað hans af
heimilinu þessa daga, en ég minn-
ist orða hans þegar einn af vinum
hans féll frá skyndilega fáum dög-
um áður: Hann þarf ekki að lifa
langa elli.
Kveðjur okkar Helgu og þakkir
fylgja honum til æðri heima.
Pálmi Jónsson
+
HELGA SIGURDARDÓTTIR,
Kleppsvegi 10,
áftur Fjölnisvegi 18,
er látin. Jarðarförin hefur fariö fram.
Fyrir hönd vina og ættingja.
Emilía Bergsteinsdóttir.
Jóhanna Þórarinsdóttir,
Magnús Gíslason.
+
Hugheilar þakkir fyrir auösýnda samúö og hlýhug viö andlát og
jaröarför eiginmanns míns, fööur okkar og afa,
GUNNARSPÉTURSSONAR,
loftskeytamanns,
Eikjuvogi 3,
Kristbjörg Jónsdóttir,
Gunnar Gunnarsson,
Hjördis Gunnarsdóttir,
Sigríöur Gunnarsdóttir
og barnabörn.
t
Alúöarþakkir til allra þeirra sem vottuöu okkur samúö vegna frá-
falls dóttur okkar og systur,
SIGRÚNAR BJARNADÓTTUR.
Sérstakar þakkir til allra björgunaraöiia.
Svala Pálsdóttir, Bjarni Matthíasson,
Kristinn Bjarnason.
+
Innilegar þakkir fyrir auösýnda samúö og vinarhug við andlát og
útför eiginmanns míns, fööur okkar, tengdafööur, afa og langafa,
MARINÓS ÓLAFSSONAR,
Hagamel 26,
Raykjavík.
Guörún Jónsdóttir,
Lovísa Margrét Marinósdóttir, Njáll Þorsteinsson,
Sigrún Ólöf Marinósdóttir,
Jón örn Marinósson, Sigrtöur D. Sæmundsdóttir,
barnabörn og barnabarnabörn.