Morgunblaðið - 12.06.1985, Side 46

46
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 12. JÚNl 1985
Fræðsluþættir frá Geðhjálp:
Geðyernd barna
— eftir Helgu
Hannesdóttur
Meirihluti alvarlegra geðsjúk-
dóma fullorðinsára á rætur sínar
að rekja til bernskuára, nánar til-
tekið til fyrstu 2ja—3ja æviára.
Þetta tímabil hefur verið kallað
fósturstig persónuleikans. Erfið-
leikar, veikindi, miklar breytingar
í lífi foreldra ungra barna, fátækt
og hvers konar fyrirstaða eða
hindrun á eðlilegum tilfinninga-
samskiptum móður og barns á
fyrstu ævimánuðum er eins og
rauður þráður í sögu þeirra barna,
sem síðar meir fá alvarleg geðræn
vandamál. Enda þótt greinileg
sjúkleg einkenni hafi verið til
staðar allt frá frumbernsku tekst
oftast lítið að gera fyrr en mörg-
um árum seinna.
Á seinni hluta 19. aldar óx víða
áhugi manna á börnum og högum
þeirra og þá fyrst var viðurkennd
sú staðreynd, að æska og bernska
væri þýðingarmikið tímabil til
undirbúnings fullorðinsára. Upp
úr síðustu aldamótum fór skiln-
ingur manna vaxandi á þvi, að
sálfræðilegur þroski barna skipti
jafnmiklu máli og líkamlegur
þroski þeirra.
Rannsóknir á þroskaferli barna
hafa sýnt fram á, að mannleg geta
til að elska, læra og skilja er kom-
in undir þroskamöguleikum barna
fyrstu 18 ævimánuðina, en það
tímabil hefur verið kallað hreyfi-
skynjunartímabilið. Hreyfiskynj-
unarþroskinn er talinn leggja
grundvöll að vitsmunaþroska
barna. Svo náið samband er á
milli tilfinningaþroska og vits-
munaþroska barna, að það virðist
nánast samofið þroskaskeið.
Geðvernd barna fjallar um allt
það, sem stuðlar að því að við-
halda andlegri vellíðan þeirra,
koma í veg fyrir bráða sjúkdóma,
lækna, greina og meðhöndla. í
þrengri skilningi fjallar geðvernd
eins og önnur heilsuvernd al-
mennt um það, hvernig koma skuli
í veg fyrir sjúkdóma.
Fyrirbyggjandi aðgerðir
í geðvernd barna
Lýst hefur verið aðallega þrenns
konar fyrirbyggjandi aðgerðum til
þess að draga úr algengi geðsjúk-
dóma:
1. Fyrsta stigs fyrirbygging
(geðvernd) dregur úr algengi
með því að draga úr nýgengi
og stuðla að almennu heil-
brigði til að koma í veg fyrir
sjúkdóma.
2. Ánnars stigs fyrirbygging
(meðferð) dregur úr algengi
með því að draga úr lengd
sjúkdómstímabils.
3. Þriðja stigs fyrirbygging
(endurhæfing) dregur einnig
úr algengi með því að draga úr
lengd sjúkdómstímabilsins.
Nefna má sem dæmi um fyrsta
stigs fyrirbyggjandi aðgerð þjón-
ustu á meðgöngutímabili, sem
beinist að því að reyna að koma í
veg fyrir fyrirburafæðingu eða fé-
lagsleg hjálp við fjölskyldu, sem á
við fjárhagserfiðleika að stríða.
Dæmi um annars stigs fyrirbygg-
ingu má nefna undirbúning barns
fyrir skólagöngu til þess að draga
úr neikvæðum áhrifum í huga
barnsins áður en skólaganga byrj-
ar. Einnig að uppgötva tímanlega
börn sem eiga við námserfiðleika
að stríða og veita þeim stuðn-
ingskennslu sem fyrst. Til dæmis
um þriðja stigs fyrirbyggjandi að-
gerð má nefna undirbúning barns
með heilaskaða fyrir skólagöngu.
Áhættuhópar barna
Að uppgötva áhættuhópa barna
er sambiand af fyrsta og annars
stigs fyrirbyggjandi aðgerðum.
Æskilegast hlýtur að vera að
reyna að koma í veg fyrir sjúk-
leika og stytta sjúkdómstímabilið.
Frekari rannsóknarvinna á þessu
sviði væri æskileg og verja þyrfti
meiri peningum og mannafla til
þessa starfs hér á landi.
Nokkrum áhættuhópum barna
hefur verið veitt sérstök athygli.
Börn þola illa allar breytingar,
sérstaklega börn innan við 5 ára
aldur. Aðskilnaður frá foreldrum
veldur börnum gjarnan miklu
álagi og erfiðleikum siðar meir, ef
um langvarandi aðskilnað er að
ræða. Einnig langvarandi veik-
indi, tíðar sjúkrahúsinnlagnir,
flutningar, alvarleg veikindi for-
eldra eða dauði. Erfiðleikar barna
eru oftast samtvinnaðir erfiðleik-
um allra annarra fjölskyldumeð-
lima og þess vegna eru þeir oft
yfirséðir af foreldrum, vegna
Helga Hannesdóttir
„Ef mæður svara fljótt
og reglubundið gráti
barns fyrstu 3 ævimán-
uðina eru meiri líkur á,
að þessi sömu börn
gráti minna næstu 3
ævimánuði. Jafnframt
sýna þau börn meiri til-
finningatjáningu við
eins árs aldur, ef tilfinn-
ingaleg svörun móður
hefur verið skjót og
reglubundin á fyrstu 3
ævimánuðum.“
þeirra eigin vanlíðunar. Foreldrar
eru því oft ófærir um að sinna
barninu, þegar það þarf mest á
hjálp að halda og börnin sjálf leita
ekki hjálpar, því börn gera sér
enga grein fyrir tilfinningalegum
vandamálum eða líkamlegri van-
líðan.
Fyrirbyggjandi aðgerðir
á meðgöngutíma
Fyrirbyggjandi aðgerðir á með-
göngutíma hafa hlotið verðugan
sess innan læknisfræðinnar á und-
anförnum árum og eru líkur á, að
þær dragi úr sjúkleika barna á
margvíslegan hátt. Má t.d. nefna
fyrirbyggjandi aðgerðir meðal
mæðra, sem fá rauða hunda á
fyrstu 3 mánuðum meðgöngu.
Áhersla á heilsusamlegt fæði á
meðgöngutíma er mikilvægt.
Sérhvern sjúkleika móður, sem
getur haft áhrif á fæðingu barns,
skiptir miklu máli að greina
snemma, eins og t.d. of háan blóð-
þrýsting. Tilfinningaleg líðan
móður á meðgöngutíma og sál-
rænn undirbúningur beggja for-
eldra fyrir fæðingu hefur bæði
læknisfræðilegt og sálfræðilegt
gildi.
Það virðist afar eðlilegt að
beina athygli varðandi fyrirbyggj-
andi aðgerðir i kringum fæðingu
og að fyrstu ævimánuðum. Eins og
málshátturinn segir „Því fyrr því
betra“, bendir hann á þá stað-
reynd, að meir sé hægt að gera því
fyrr sem hafist er handa. Góð
þjónusta við mæður á meögöngu-
tíma skiptir miklu máli, bæði
hvað varðar líkamlega heilsu móð-
ur og fósturs og auk þess hefur
það áhrif á síðari þroska barnsins
eftir fæðingu. Fræðsla og upplýs-
ingar fyrir verðandi foreldra um
fæðingu, öndunar- og slökunaræf-
ingar hafa dregið allverulega úr
deyfilyfjagjöfum meðan á fæðingu
stendur. Ef fæðing barns er eðli-
leg og án deyfilyfjagjafar getur
fæðingin haft áhrif á tengsla-
myndun milli móður og barns á
fyrstu ævimánuðum.
Aðgerðir á fyrstu
ævimánuðum
Hegðun barns fyrstu 12—18
mánuðina einkennist aðallega af
tvennu: Á fyrstu ævimánuðum af
tengslamyndun og í lok þessa
timabils af aðskilnaði. Hegð-
unareinkenni barna fyrstu ævi-
mánuðina eru einkum að gráta, að
gripa, að horfa í kringum sig, að
brosa og sjúga. Rannsóknir síð-
ustu ára hafa lagt áherslu á það
grundvallaratriði, að foreldrar
virði og skynji þessa eiginleika
barnsins og séu meðvitaðir um þá
og svari barninu þegar í stað þegar
það sýnir þessa hegðun til að
stuðla að nánum tengslum milli
foreldris og barns. Ef mæður
svara fljótt og reglubundið gráti
barns fyrstu 3 ævimánuðina eru
meiri líkur á, að þessi sömu börn
gráti minna næstu 3 ævimánuði.
Jafnframt sýna þau börn meiri til-
finningatjáningu við eins árs ald-
ur, ef tilfinningaleg svörun móður
hefur verið skjót og reglubundin á
fyrstu 3 ævimánuðum. Ef foreldr-
ar svara gráti barna óreglulega og
seint eru meiri líkur á, að börn
þeirra gráti oftar og meira að
magni til, þegar þau gráta. Öll
reglusemi mæðra og feðra í sam-
skiptum við börn sín fyrstu ævi-
mánuðina skiptir því verulegu
máli. Brýtur þetta í bága við
munnmælasagnir um, að því leng-
ur sem barnið gráti, þeim mun
hraustara verði það.
Til þess að fyrirbyggjandi að-
gerðir heppnist í frumbernsku
þurfa aðgerðir að beinast í fyrsta
lagi að meðgöngutíma, í öðru lagi
að því að vernda tengslamyndun
milli móður (föður) og barns og i
þriðja lagi aö samhæfa aðgerðir
beggja foreldra gagnvart börnum
sínum allt frá frumbernsku. Að
lokum þurfa fyrirbyggjandi að-
gerðir að beinast að frumþörfum
foreldra, t.d. ef um líkamlegt
heilsuleysi foreldra er að ræða,
fjárhagserfiðleika eða húsnæðis-
vandamál þá þarf jafnframt að
sinna því.
FÖSTUDAG LAUGARDAG OG SUNNUDAG
Forsala aógöngumióa frá kl.4 í dag í anddyri SÚLNASALAR
GILDIHF