Morgunblaðið - 24.09.1985, Qupperneq 43

MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 24. SEPTEMBER1985
43
Upplestur bundins máis
og óbundins II
Obundið mál
MÁLÞRÓUN TIL LÝTA
Eins og bent hefur verið á í fyrri
grein virðast vera fyrir hendi
a.m.k tvær ólíkar skoðanir í sam-
bandi við framburð móðurmálsins.
Önnur er sú, að öll tungumál taki
með tímanum þróun í ákveðnar
áttir, og hentugast sé því að láta
slíka þróun afskiptalausa, því hún
verði ekki stöðvuð hvort sem er.
Hin skoðunin er sú, að það hljóti
að vera íslendingum nokkurt
kappsmál í hvaða áttir þessar
breytingar beinast á móðurmál-
inu. Það hljóti því að vera sjálfsagt
mál, að reyna að hafa áhrif á þessa
„þróun“ i þá átt sem æskilegast
mætti teljast.
BARÁTTAN VIÐ
FLÁMÆLI
Fyrri skoðunin, um afskipta-
leysið, hefði þannig vafalaust leitt
til þess til dæmis, að flár fram-
burður (rangur framburður sér-
hljóða) væri nú kominn um allt
land. Getur hver maður gert það
upp við eigin smekk, hvort hann
teldi slíkt eftirsóknarvert. Þá
tækjum við að heyra í æ ríkari
mæli framburð, eins og „lefa“,
„möna!, „vira“ og „fur“ í stað orð-
anna lifa, muna, vera og för.
Sá sem þetta hripar er fæddur
í Reykjavík. í æsku hans var flá-
mæli mjög að breiðast út i höfuð-
borginni. En þá tóku skólamenn
sig saman um að spyrna við þessu
með bættri kennslu < íslensku í
skólum borgarinnar, með þeim
ágæta árangri, að flámæli hvarf
að mestu, og þeir reyndust helst
flámæltir, sem alist höfðu upp
annars staðar en í höfuðborginni.
Þetta er gotf dæmi um nauðsyn
þess að vera á verði fyrir öfug-
þróun móðurmálsins. Afskipta-
leysi hefði hér vitanlega engu góðu
til leiðar komið. Það er þvi hyggi-
legast að vernda það sem rétt er
og fagurt í móðurmálinu og reyna
að koma í veg fyrir breytingar til
lýta i þessum efnum. Reykvíkingar
búa enn að þessu lofsverða átaki
íslenskukennara borgarinnar, því
þeir sögðu með réttu flámæli stríð
á hendur, og unnu sigur i þeirri
baráttu.
Þessari baráttu gegn flámæli
verður að halda áfram. I því
sambandi vil ég sérstaklega benda
á eitt hljóð, sem tekið er þegar að
aflagast illilega, en það er fram-
burður á sérhljóðanum æ. Þessi
stafur virðist vera á hraðri leið til
þess að breytast í annan staf nefni-
lega a. Orð eins og „ætli“ er nú
farið að bera fram „atli“. „Atli það
ekki“, segja menn. Þetta getur
orðið mjög bagalegt og þvi bráð-
nauðsynlegt að stöðva þessa þróun.
I vissum samböndum veldur þetta
jafnvel því, að til dæmis sagnir
breytast i aðrar, sem tákna allt
annað! Tökum nokkur dæmi um
slíkt.
Eitt sinn hlustaði ég á hátíðar-
ræðu hjá þaulvönum ræöumanni.
Ein setningin sem hann sagði
hljómaði svo: „Askan er okkar
framtíðarvon!“ Þessi framburður
var alveg greinilegur. Það þarf
tæpast að útskýra það, að ræðu-
maðurinn ætlaði ekki að tala um
ösku i þessu sambandi heldur átti
hann vitanlega við æskuna í
landinu. Hér breyttist því nafnorð
í annað því gjöróskylt.
Ekki tekur betra við, þegar um
sagnir er að ræða. Einhver hefur
ef til vill heyrt eftirfarandi orða-
skipti eða svipuð hjá nemendum,
sem nýlega hafa lokið prófi:
„Hakkaðirðu eða lakkaðirðu á
prófinu?“ „Ég lakkaði, en það var
svindl, ég átti að hakka“. Hér hafa
sagnirnar að hækka og lækka
breyst í sagnir sem tákna allt
annað en þeim er hér ætlað, þótt
ganga megi að því vísu í þessu
sambandi hvað við er átt. Sagnirn-
ar að hakka og lakka eru vissulega
til í málinu, en þær þýða vitanlega
allt annað en sagnirnar að hækka
og lækka.
Á þessum dæmum sést hve fár-
ánlegar þessar flámælishljóðvillur
geta verið. Þær breyta jafnvel
stundum algjörlega merkingu
orða. Slíka þróun verður að hefta
þegar í stað, áður en hún verður
landlæg. Af þessu má einnig gera
sér ljóst hvílik skammsýni liggur
að baki hinni fyrirhafnarlausu
skoðun um afskiptaleysi í þróun
móðurmálsins.
ÖNNUR ATRIÐISEM
ÞARFAÐGEFAGAUM
Hér á eftir vil ég benda á fleiri
atriði, sem leiða til óskýrleiks f
framburði, þótt ekki séu þau jafn-
hvimleið og þau sem hingað til
hefur verið getið. Mun ég þó sýna
framá, að þau geta iðulega jafnvel
leitt til misskilnings.
{ þessu sambandi vil ég vekja
athygli á því, hvernig samhljóðinn
r er smátt og smátt að víkja úr
mæltu máli, en hann á einmitt
ríkan þátt í skýrum og fögrum
framburði.
Þetta gerist æ tiðara, þegar r-ið
stendur í bakstöðu í orði, þ.e. þegar
orð endar á þessum staf. Þessi nýi
framburður minnir stundum
óneitanlega á barn, sem ekki er
búið að læra að segja r, en sum
börn eru seinni til þess en önnur.
Ekki stafa þó vandkvæðin af
getuleysi, heldur kæruleysi í fram-
burði eða leti. Það má reikna með
hinu margvislegasta undanhaldi í
góðum framburði hjá þjóð, sem
telur enga þörf að kenna neitt í
framburði móðurmálsins.
Tökum til dæmis einfalda og
algenga setningu, eins og: „Þegar
ég kom“. Það er orðið æ algengara
að heyra þessa setningu hljóma
svona: „Þega é kom“. Það er ekki
nóg með að r-ið falli aftan af fyrsta
orðinu, heldur fellur mjúka g-ið
einnig niður af orðinu „ég“.
Hvað r-in snertir (þ.e. að þau
falli niður í framburði) er þetta
þó misjafnt. Reglan virðist vera
sú, að ef næsta orð á eftir orðinu
sem endar á r byrjar á sérhljóði,
nægir það oft til þess, að r-ið fellur
ekki niður aftanúr fyrra orðinu.
Þannig missir fólk nálega aldrei
niður r-ið í framburði í orðum eins
og: „Faðir okkar, móðir okkar,
bróðir okkar og systir okkar.“ Því
veldur sérhljóðinn sem næsta orð
byrjar á. En hvað gerist, ef við-
komandi segin „Faðir minn, móðir
mín, bróðir minn eða systir mín“.
Þá fáum við að heyra þennan
framburð: „Faði minn, móði mín,
bróði minn og systi mín“. Þama
eru r-in fallin niður sökum þess
að næsta orð á eftir þeim byrjar
á samhljóða (m).
En það er ekki einungis í lok
orða sem r-ið fellur niður i fram-
burði. Það er einnig mjög algengt
að þessi stafur falli niður í fram-
burði fyrri hluta samsetts orðs.
Þannig er ekki óalgengt að heyra
landshlutana nefnda með þessum
hætti: „Suðuland, norðuland,
Vestuland og Austuland”. Með
sama hætti mætti nefna orð sem
allir kannast við, en hljóma með
þessum hætti í talmáli: niðusetn-
ingur, veðufar, undalegur o.s.frv.
SAMRUNIÁKVEÐ-
INNASTAFA
ÁÓHEPPI-
LEGUM STÖÐUM
Þess ber að gæta vel i framburöi,
þegar orð endar á r og næsta orð
byrjar á sama staf, að láta þá ekki
renna saman, en það er mjög al-
gengt i framburði. Slikt getur
valdið misskilningi hjá áheyranda.
Við getum nefnt dæmi úr kvæði
Jónasar, Gunnarshólma, en þar
koma fyrir orðin „Gunnar ríður*
(atgeirnum beitta búinn o.s.frv.).
Oft hef ég heyrt þetta fræga kvæði
lesið með þeim hætti, að lesari
lætur r-ið í Gunnar renna samgn
við r-ið í upphafi sagnarinnar „ríð-
ur“. Hvað er athugavert við það?
Ævar R. Kvaran
Þá hljóma orðin eins og þarna
standi „Gunna ríður“. Ekki getur
það talist nógu gotL Hér verður
þvi að bera báða stafina (r-in)
fram, ef vel á að fara. En þessu
er einungis hægt að ná með því
að hafa hik á milli stafanna.
Sams konar samruna er einnig
rétt að forðast, þegar um s-in er
að ræða, þ.e. þegar fyrra orðið
endar á s og það næsta byrjar á
sama staf. Gott dæmi um það er
að fínna til dæmis í kvæði Davíðs
Stefánssonar um Helgu Jarlsdótt-
ur. Þar eru þessar línur.
„Treysti ég því að tímans straumur
tryggðir gamlar endurskiri."
Hér verður að forðast að s-in í
orðunum „tímans straumur* renni
ekki saman. Gerist það er hætt við
að hlustanda heyrist lesari segja
„tímans draumur“. En það er ein-
mitt rimoröið hjá skáldinu í þriðju
línu á móti orðinu „straumur*, þ.e.
orðið „draumur*. Þess vegna er hér
bráðnauðsynlegt að láta bæði s-in
heyrast vel, en það er einungis
hægt með þvi að hafa stutt hik á
milii orðanna.
Þannig mætti iengi telja dæmi
um uggvænlega þróun íslensks
máls, þótt ekki sé hér rúm til þess
að gera slíku nein tæmandi skil.
Hér er aðeins verið að benda á hve
margt bíður manna, þegar þeir
fara að átta sig á því, að ekki er
lengur hægt að láta sem mælt mál
og upplestur móðurmálsins skipti
engu máli.
I upphafi þessa kafla var á það
bent hvílíkt ágætisverk skólamenn
í Reykjavik leystu af hendi, þegar
þeir sögðu flámæli strið á hendur
með ágætum árangri. Þess vegna
er enn i dag sjaldgæfara að heyra
flámæli í höfuðstaðnum en viða
annars staðar á landinu. Ekki eru
þessi mállýti þó að fullu horfin
hjá okkur Reykvíkingum og vil ég
nefna dæmi þess, sem býsna er
orðið algengt um hljóðvillu.
Það er ekkert smámál að fara
að gefa gaura að þessari málþróun
í mæltu máli, sem lærðir menn
virðast ekki vilja skipta sér af. *
Hins vegar er unnið af mikilli
þakkarverðri samviskusemi að
ritmálinu, en íslenskan er enn ekki
jafndauð sem talmál og latína. Það
er þvi óafsakanlegt að láta það
viðgangast lengur, að hinni lifandi
islensku, talmálinu, sé að engu
sinnL
Á þessum fáum dæmum sem hér
hefur verið bent á sést hve fárán-
legar hljóðvillur eru. Þær geta
beinlínis breytt merkingu setn-
inga. Slíka þróun verður að hefta
þegar i stað, áður en hún verður
landlæg. Af þessu verður einnig
ljóst hvílík skammsýni liggur að
baki hinni fyrirhafnarlausu skoð-
un um algjört afskiptalcysi af þró-
un móðurmálsins í daglegu tali.
P-IN, T-IN OG D-IN
Hér vil ég bæta því við um lat-
mæli í mæltu máli, að p, L og d
eru tekin að falla niður í framburði
í æ vaxandi mæii, þegar þessir
stafir standa í orði á undan s.
Dæmi: fslans fyrir fslands, Kriss
fyrir Krists, útvarsins fyrir út-
varpsins o.s.frv. Þetta eru fram-
burðarlýti, sem ber að varast.
Jafnvel k er farið að falla niður í ^
sumum orðum, svo að stundum
getur slíkt leitt til merkingar-
breytingar. Hver kannast Ld. ekki
við „Lög unga fólsins* í útvarpinu.
Hvað unga fól er þetta, sem út-
varpið er sifellt að hylla með léttu
lagavali sínu? Vitanlega er hlust-
endum ljóst að hér er átt við
„fólksins" í stað „fólsins“, þvi það
er tekið að venjast svo lélegum
framburði (jafnvel í útvarpi), að
það heldur að þetta sé „allt í lagi“,
eins og sumir orða það.
Ríkisútvarpið ætti vitanlega að
vera öllum landsmönnum til fyrir-
myndar um fallegan og skýran
framburð móðurmálsins, eins og
BBC er á Bretlandi. En það er nú
öðru nær, því miður. Útvarpið
kveður fólk með próf i isiensku
frá Háskólanum sér til aðstoðar
um móðurmálið. En hvað fram-
burð snertir er það til lítils því
þetta fólk virðist ekkert hafa lært
um framburð og er því andvigt
öllum tillögum um framburð, sem
telja mætti til fyrirmyndar. Enda
hefur hingað til verið þýðingar-
laust að samþykkja þingsályktun-
artillögur um bættan og betri
framburð. Það virðist enginn lærð-
ur maður í íslensku hafa neinn
áhuga á honum. Þetta leiðir að '
sjálfsögðu til þess að íslenskum
framburöi heldur áfram að
hnigna. Talmálið verður þvöglu-
legra og óskýrara með hverjum
degi.
Það mikla starf sem unnið hefur
verið fyrir móðurmálið virðist bók-
staflega allt vera helgað ritmálinu.
Talað mál hefur verið algjörlega
vanrækt og jafnvel gleymst í
skólakerfinu.
En það mun ég ræða nánar i
næstu grein.
Höfundur er kikari og hefur kennt
fnmburó um ánbiL