Morgunblaðið - 19.12.1985, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 19. DESEMBER1985
i

1
;
f
*
1

Skynsamleg orð
og skætingur
Bókmenntir
Sigurjón Björnsson
Helgi Hálfdanarson:
Skynsamleg orö og skætingur.
Greinar um íslenzkt mál.
Ljóð, Reykjavík, 1985.236 bls.
Bók sú sem ég hef hér fyrir
framan mig er ein þeirra sem
mér er næsta óljúft að fella
„dóm“ um. Fremur kýs ég að
setjast einhvers staðar með hana
í næði og njóta þess sem hún
hefur að bjóða, taka við því
gagnrýnilaust. Ætli margir kjósi
ekki að hafa þann háttinn á,
þegar þeir mæta vitrum, fróðum
eða listfengum höfundum? Þar
sem Helgi Hálfdanarson hefur
hlotið drjúggóðan skerf þessara
þriggja eiginleika, er sæmst að
setjast við fótskör hans til að
hlýða á og nema. Og geigur er í
vesalingi mínum að eiga að rita
um bók sem fjallar um það
hvernig ekki skal rita og tala.
Þar sem skilmerkilega er bent á
hversu skreipt er á hálu svelli
móðurmálsins. Hvort mun ekki
höfundur glotta, þegar hann
horfir á „ritdómarann" hrasa?
Eina haldreipið er að treysta því
að satt sé það sem hann sjálfur
segir (bls. 175), að hann sé „bæði
góðviljaður og hjartahlýr".
í þessa bók hefur Sigfús Daða-
son safnað saman 47 greinum,
flestum mjög stuttum, sem Helgi
Hálfdanarson hefur ritað í dag-
blöð (einkum Morgunblaðið) og
tímarit á undanförnum árum.
Allar fjalla greinarnar um ís-
lenskt mál. Sumar þeirra eru
nánast herhvöt til varðveislu
tungunnar. í öðrum er bent á
mállýti og ambögur. Nokkrar
greinar eru einkum til að útskýra
og fræða um rétta málnotkun.
Loks eru fjórar ritgerðir þar sem
höfundur leiðir getum að upp-
runa orða, orðasambanda eða
orðtaka.
í fáeinum tilvikum hafa grein-
ar Helga kallað á andmæli eða
athugasemdir frá öðrum. Þau
andmæli eru ekki birt hér, ein-
ungis svör Helga við þeim.
Greinar þessar hefur Helgi
ritað á árunum 1972—1985.
Meira en helmingur þeirra er þó
ekki eldri en frá árinu 1980. Vel
má vera að fleiri málvöndunar-
pistla hafi hann birt í blöðum á
þessu árabili. En þó að svo væri
ekki sést hér svart á hvítu hversu
ótrauður málsvari hann hefur
reynst íslenskri málrækt. Er mér
til efs að aðrir hafi þar verið
mikilvirkari. Er þá ótalið allt
annað gagn sem hann hefur
unnið íslenskri tungu.
Ekki þarf að útmála fyrir þeim
sem eitthvað þekkja til skrifa
Helga Hálfdanarsonar, hversu
skemmtilegur höfundur hann er.
Einatt kemur hann lesanda á
óvart með hugmyndaauðgi sinni,
viturlegri íhygli og smellinni
gamansemi. Og hið fagra og list-
ræna tungutak hans vekur í senn
öfund og aðdáun.
Auðvitað finnst mér fáfróðum
að Helgi hljóti alltaf að hafa
haft rétt fyrir sér í þessum grein-
um sínum. Svo hefur þó ekki
öllum fundist úr því að þeir risu
upp til andmæla. Ekki veit ég
hvað þeir sögðu, en af svargrein-
um Helga að dæma virðist hann
hafa kveðið þá í kútinn eða
a.m.k. sýnt þeim fram á að þeir
væru honum í raun sammála án
þess að vita það.
Baráttumál Helga er málrækt.
Sem ræktunarmaður vill hann
að svo vel sé hlúð að íslenskri
tungu að hún vaxi. Til þess að
svo verði þarf að rífa burt illgresi
og rétta við þá sprota sem hallir
standa. Ræktunarmaðurinn þarf
að vita hvað er „rétt“ og „rangt“,
„gott“ og „illt“ að öðrum kosti
verður garður hans aldrei fagur.
Um þetta horf virðast ekki allir
hafa verið sammála. Helgi vænir
suma andmælendur sína um að
kjósa fremur sjálfsáinn og sjálf-
gróinn akur.
Ég gaf í skyn fyrr að ég hefði
litinn vilja og litla burði til að
andmæla Helga. Þær vesældar-
legu tilraunir sem ég gerði runnu
út í sandinn. Ég nefni tvö dæmi.
í einni grein sinni amast Helgi
við notkun orðsins skjár um sjón-
varpsgluggann. Þá varð mér
hugsað: „Nei, Helgi minn, nú
skýst þér þótt skýr sért. Þetta
er einmitt prýðisorð." Varla
hafði þetta hrokkið út úr mér,
er Helgi braut öll mín vopn.
Hann minnti á gamankvæði Jóns
Helgasonar, en þar segir „Bænd-
ur glenntu upp skjáina". Og nú
kemur Helgi með lúmska spurn-
ingu: „Hversu langt verður þang-
að til íslendingar halda að Jón
hafi verið að tala um að bænd-
urnir hafi opnað sjónvarpið?"
Þessi rök fæ ég ekki staðist eink-
um þegar ég man eftir „krumm-
inn á skjánum". Kannski hugsa
börn nú að það sé einhver sjón-
varpskrummi?
Báðir erum við Helgi gamlir
Sauðárkróksbúar. í mínu ung-
dæmi var okkur fátt verr gert
en vera kallaðir Sauökræklingar.
Við vildum kallast Sauökræking-
ar. Hvað kemur svo upp úr dúrn-
um? Nú rís Helgi upp og segir
að það sé að bæta gráu ofan á
svart. Fýsir oss e.t.v. að fylla
flokk Fjalla-Eyvindar og Arnes-
ar, sem frægastir eru allra sauð-
krækinga hérlendis? Það er ekki
hægt annað en láta sannfærast.
Fáum vörnum verður því
komið við rökfærslu Helga, enda
áhuginn ekki mikill. Fúslega
hafna ég með honum „séraguð-
mundarkyninu" (skildagatíð í
stað viðtengingarháttar), „sokk-
rokkismanum" (okkur) og „stiga-
mennskunni" (hitastig) og fellst
glaður á að sé tveimur deilt í tíu
komi út 0,2, en ekki fimm eins
og þegar tíu er deilt með tveimur.
Þetta og fjölmargt fleira þykir
mér gagnleg fræðsla.
Eitt get ég þó bent á, sem úrelt
er orðið, enda skrifað á því herr-
ans ári 1974. Á bls. 38 segir svo:
„Engar ráðstefnur eru haldnar
til lausnar því brýna viðfangs-
efni að gera íslenzka tungu hlut-
genga á öllum sviðum nútímalífs,
án þess að rofni sifjar hennar
við afrek sín á liðinni tíð“. Rétt
í þann mund sem þessi orð runnu
í gegnum prentverkið gerði sjálf-
ur menntamálaráðherra þau
ómerk með því að troðfylla Þjóð-
leikhúsið af vígdjörfum kross-
ferðarriddurum albúnum að
berjast fyrir feðratunguna. Vér
búum oss því undir betri tíð...
Ekki læt ég það henda mig að
geta þess að ég hafi ekki rekist
á prentvillur í þessari bók, minn-
ugur þess að höfundur segir að
ritdómari sem svo geri mæli fá-
víslega. Enda er það sannast
sagna að hæglega geta „gulræt-
ur“ leynst á enginu, þó að maður
hnjóti ekki um þær.
Kjafturinn og
góða skapið
Bókmenntir
Jóhanna Kristjónsdóttir
Arild Mikkelsen: Anna frá Suöurey
Þýðandi Einar Eyþórsson
Útg. Skjaldborg 1985
„Sönn saga um harða lífsbaráttu
og litskrúðugt mannlíf á Finn-
merkurströndum á fyrra helmingi
aldarinnar,“ segir í undirtitli. Og
það er ekki of sagt: Anna gamla
frá Suðurey sem er að nálgast
nírætt hefur lifað viðburðaríku og
hrottalegu lífi og skefur ekki utan
af því í þessari norsku viðtalsbók
eftir Arild Mikkelsen.
Hún missir barnung föður sinn
— sem var þó líklegast ekki faðir
hennar og hrekst á milli fósturfor-
eldra, þar sem hún sætir ekki
aðeins afleitu atlæti. Hún er lamin
eins og harðfiskur fyrir minnstu
yfirsjónir — að hennar sögn. Bein-
línis beitt pyndingum. Harðlætið
sem hún segir að hún hafi verið
beitt barn er á stundum svo yfir-
gengilegt að erfitt er að kingja
því, hvað þá melta það. Tíu ára er
hún send til sjós og þegar móðir
hennar ætlar loks að taka börn sín
til sín, þegar Anna er komin á
unglingsaldur, fer það fyrir lítið
því að bræður hennar sem ætluðu
nú að sjá fyrir búinu farast með
stuttu millibili.
Anna giftist ung Dankert og þau
hefja búskap í Karkafirði, af-
skekktum og harðbýlum útkjálka
Suðureyjar, hlaða niður börnum
og lífsbaráttan verður ekki blíðari
þar. Ein stendur hún uppi með hóp
af bömum og þau ætlar hún ekki
að láta taka frá sér, svo að áfram
heldur stríðið hvað sem það kostar.
Lýsingarnar eru mergjaðar alla
bókina út í gegn og þrátt fyrir
illsku út í óblítt hlutskipti, hefur
sú fullorðna haldið ótrúlegri kæti
og glettni — stundum beizkju
blandinni.
Hversu nákvæmar og sannar
sem lýsingarnar eru skal auðvitað
Anna frá Suöurey
ekki um dæmt. En bókin er kröftug
og heldur athygli frá fyrstu síðu
til hinnar síðustu. Þar með er svo
sem heldur ekki sagt að Anna
gamla nái að öllu leyti samúð og
vinsemd lesanda — það er, mín —
en hún er þess virði að hún sé lesin.
Höfundur hefur ekki unnið efnið
nógu vandvirknislega og endur-
tekningar eru óþarflega oft. Þýð-
ingin virðist hafa tekizt bærilega.
/
Arnór Sigmundsson
Hjónaljóð
Þuríöur Bjarnadóttir: Brotasilfur,
Ijóö.
Arnór Sigmundsson: Ljósgeislar,
Ijóö.
Utg. Bókaforlag Odds Björnssonar
1985.
í hlýlegum formála Jóhönnu Á.
Steingrímsdóttur um þessar tvær
litlu bækur segir meðal annars:
„Bækurnar ... sem nú eru sendar
á markað eru gott sýnishorn af
þeirri list, sem iðkuð var nær
daglega af alþýðu þessa lands,
iðkuð í daglegri önn, iðkuð þegar
sorg kvaddi dyra, þegar kvaddir
voru samferðamenn og góðir
grannar, eða þegar efnt var til
mannfagnaðar, þegar gleði, ást og
hrifning fyllti huga manna, við
þáttaskil árstíða og lífs. Ljóðið var
samgróið þjóðinni ort og lært.
Ljóðið streymdi eins og svalandi
lind og til hugsvölunar orti mikill
hluti þjóðarinnar. Flestir létu ljóð
sín hverfa í gleymskunnar haf og
mörgum var feimnismál að flíka
ljóðum, aðrir voru gjöfulli og
glöddu samferðamenn með stökum
og kvæðum."
Þau Þuríður og Arnór voru fædd
sitt hvoru megin við aldamót. Þau
giftust 1931 og bjuggu að Árbót í
Aðaldal megnið af sínum búskap,
eða þar til Þuríður lézt fyrir um
það bil tólf árum. Það munu hafa
verið börn þeirra hjóna, einkum
eru tilnefndir tveir synir þeirra
sem höfðu áhuga á áð reisa for-
eldrum sínum minnisvarða í bók-
arformi með því að koma Ijóðunum
á prent.
Margt er gott um það að segja.
Þuríður virðist eftir kynningu að
dæma lítt hafa lagt sig eftir að
flíka ljóðasmíð sinni og það er
einnig áberandi, að hún hefur sett
saman Ijóð og stökur í meira mæli
á yngri árum en Arnór. Að
minnsta kosti ef marka má ársetn-
ingar sem eru víðast hvar.
An þess að fara út í neina vís-
indalega samanburðarfræði eru
viðfangsefni þeirra einnig mjög
ólík.
Megnið af ljóðum Arnórs eru
kveðjuljóð, afmælisljóð eða tæki-
færisljóð, og sálmar. Þuríður yrkir
innhverfar, hún reynir að túlka
hugsanir sínar og langanir og gerir
það oft á persónuiegan og viðfelld-
inn og hljóðlátan hátt.
Styttri ljóð hennar eru mörg
lipur og bera vott um næma til-
finningu fyrir ljóði, hrynjandi og
rími. í þeim ljóðum sem eru metn-
aðarsamari og sennilega meira
unnin er hún mistækari.
Fyrsta ljóðið í bók Þuríðar segir
sjálfsagt það sem hún ætlaði með
þessari ljóðagerð:
Ég yrki bara af innri þörf
og aöeins fyrir sjálfa mig.
Það hefir létt mér lífsins störf
og löngum bent á færan stig.
Það er mér huggun hörmum í
í hretum lífs hið bezta skjól,
íafkimanumáégþví
ogeinverunni — dýrlegjól.
í bók Arnórs eru mörg þekkileg
eftirmælaljóð. Sálmar hans sumir
eru einfaldir og einlægir.
Ég lofa þann guð sem í ljósi býr
og lætur sinn kærleik streyma,
svo öflugast myrkrið undan snýr
íauöaogkaldageima.
Að lokum hans guðdómsgeisli hlýr
nær glaður í alla heima.
Það er virðingarvert að börn
sýni foreldrum ræktarsemi og
þessar tvær litlu bækur geyma
mikið af fögrum hugsunum, ekki
rismikinn skáldskap en mjög ein-
lægan.
Flautan og vindurinn
Bókmenntir
Siguröur Haukur Guöjónsson
FLAUTAN OG VINDURINN
Höfundur: Steinunn Jóhannesdóttir
Teikningar: Valgarð Gunnarsson
Prentverk: Prentsmiöjan Rún sf.
Bókband: Bókfell hf.
Útgefandi: Námsgagnastofnun.
í kynningu segir að sagan hafi
hlotið viðurkenningu í samkeppni
Námsgagnastofnunar um bækur á
léttu lesmáli. Það er staðreynd, að
margur drengurinn og nokkrar
telpur eiga örðugt með að ná leikni
í lestri, fyllast af því minnimáttar-
kennd og leiða í skóla, fá jafnvel
andúð á bókum, telja að við þær
eigi þau ekkert erindi. Því er vel,
að til þessa hóps sé hugsað, þeim
rétt hönd. Það er gert með þessari
bók. Efni velur höfundur í sam-
hljóman við forvitni, sem hann
veit í brjóstum allra unglinga, það
er forvitninni um samband kynj-
anna. Steinunn gerir þetta á
næman, hugljúfan hátt.
Drengur er á leið í skóla: Óveður
hrekur hann heim á ný, ekki einan
heldur í fylgd bekkjarsystur. Átök
hefjast í sálum þeirra, átök milli
forvitni, löngunar, sem þau þó ekki
þekkja, og óttans við hið ókunna.
Þessum línudansi milli bernsku og
fullorðins lýsir Steinunn af mikilli
fimi, aldrei klúr, heldur af skiln-
ingi á að hún er að skrifa fyrir
ungt fólk, því til þroska, hjálpa
því við að kynnast sjálfu sér. Oft
hefir mér fundizt á þetta skorta
hjá þeim er skrifa fyrir ungt fólk,
það er eins og höfundar haldi að
klám og gróft tal séu helzta sölu-
vara á torgi æskunnar. Því er
gaman að sjá bók sem sannar að
til eru höfundar sem þora móti
tízkuforskriftinni.
Stíll höfundar er léttur og lipur,
orðin auðskilin, auðveld reikulum
augum.
Prentun er skýr, stafagerð mjög
góð. Próförk vel unnin. Myndir
Valgarðs góðar, falla vel að efni.
Að öllu athuguðu, þá er þetta mjög
góð bók, líklegt til að hæfa af-
bragðsvel því hlutverki, sem henni
er ætlað, að vera stirðlæsum til
hjálpar.