Morgunblaðið - 03.06.1986, Blaðsíða 56

56________________MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIDJUDAGUR 3.JÚNÍ 1986
Ætti að loka Is-
lensku óperunni?
eftir Sigurð Þór
Guðjónsson
Um daginn langaði mig til að
lyfta mér upp með því að bregða
mér í íslensku óperuna sem nú sýnir
11 Trovatore eftir Verdi. Ég hringdi
í miðasöluna og pantaði einn miða
og var í sjöunda himni. Svo spurði
ég, eiginlega af rælni eins og það
kæmi ekki málinu við, hvað miðinn
kostaði. Og þá fékk ég svar sem
kom mér ansi harkalega niður á
jörðina: „Miðinn kostar þúsund
krónur.“
Ég hafði reyndar búist við, að
það væri talsvert dýrara að fara í
Islensku óperuna en á bíó. En fýrr
má nú rota en dauðrota. Mér kæmi
ekki á óvart þó sýningar íslensku
óperunnar sé dýrasta skemmtunin
sem íslenskum almenningi stendur
til boða. Því segi ég almenningi?
Það liggur í augum uppi á þessum
láglaunatímum að venjulegt fólk
hugsar sig um tvisvar áður en það
kaupir sig inn á jafn dýrselt gaman.
Ég sé í anda gömul hjón, sem
aðeins lifa á ellistyrknum, snara út
tvö þúsund krónum fyrir eina kvöld-
stund. Sömuleiðis er ég að reyna
að sjá mér fyrir hugskotssjónum
verkamann og konu hans sem orðið
hefur þriggja bama auðið upplifa
þá fjölskyldugleði að sjá og heyra
einhverja frægustu óperu heimsins.
Það eru fímm þúsund krónur takk!
Ég er hræddur um, að Jóni Jónssyni
hjólbarðaviðgerðamanni í Hólaseli
fallist hendur frammi fyrir dýrleik
slíkrar menningar og í stað þess
að fara í Óperuna með hópinn sinn,
skundi hann beint á næstu mynd-
bandaleigu og kræki í eina fílmu
með hetjunni Rambó. Skyldi annars
alþingismaður sem ekki er jafn-
framt rithöfundur hafa efni á því
að fara í Óperuna en manni skilst
að sú stétt dragi fram lífið á hug-
sjónunum einum saman. Og hvað
um þau 25% þjóðarinnar er lifa
undir fátæktarmörkum samkvæmt
nýlegri könnun sem margir vilja þó
ekki taka til greina af því menn
afneita oft óþægilegum staðreynd-
um. Þannig væri lengi hægt að
velta því fyrir sér hvað stærðin
„þúsund króna aðgöngumiði" tákn-
ar. Mér virðist augljóst að fólk sem
hefur meðaltekjur og þaðan af
minna sé ekki tíðir gestir í íslensku
óperunni. Það hefur einfaldlega
ekki ráð á slíkri list. En hveijir
hafa þá efni á henni? Þeir sem
peningana eiga að sjálfsögðu. Það
er hátekjufólk og eignamenn. Þó
verkamaður geti ekki boðið fímm
manna fjölskyldu sinni í Óperuna
munar hina ríku ekki um það. Fyrir
forstjórann, heildsalann, lækninn
og prófessorinn, að ekki sé minnst
á braskarann og okrarann, er slíkt
skítur á priki sem þeir fínna ekki
fyrir. Islenska óperan, þetta óska-
bam margra tónlistarvina, er því í
reyndinni að verða leikfang yfír-
stéttarinnar en er alþýðu fólks yfír-
leitt lokaður heimur. Og má vera
að það hafí alltaf verið meiningin.
Erlendis er algengt að miðaverð
óperuhúsa sé mismunandi eftir því
hvar setið er í húsinu. Þar getur
„fína fólkið" svokallaða fengið miða
fyrir rokverð en fátækir námsmenn
og þeir sem hafa úr litlu að spila
geta keypt ódýr sæti eða jafnvel
stæði sem kosta næstum ekkert.
Þetta tryggir að allir komast á sýn-
ingar. í löndum þar sem borgaraleg
menning hefur blómstrað öldum
saman ríkir ekki þetta flottræfils
viðhorf til listarinnar sem hér á
landi. íslenska óperan selur alla
miða á þúsund krónur nema nokkur
sæti sem kosta ennþá meira. Má
vera að stærð hússins bjóði ekki
upp á annað. En verð aðgöngumiða
er auðvitað alltof hátt. Eg er viss
um að það fælir marga frá Operunni
sem ella létu sig ekki vanta. Sjálfur
þekki ég þess nokkur dæmi. Það
er þvi ekki víst að þetta háa gjald
sé hagkvæmt frá rekstrarlegu sjón-
armiði þegar til lengdar lætur.
Hætt er við að dragi úr aðsókn
þegar nýjabrumið hverfur.
En hvers vegna eru miðarnir
svona dýrir? Fróðlegt væri að fá
svör við því. En mér finnst sennilegt
að þær skýringar vísuðu einmitt til
fjármála. Það sé dýrt að færa upp
óperu, íslenska óperan sé fátæk
stofnun er njóti lítilla opinberra
styrkja og svo framvegis í þeim dúr.
Af þessum sökum sé óhjákvæmilegt
að hafa verð aðgöngumiða jafn hátt
og raun beri vitni. Og allt væri
þetta víst satt og rétt út af fyrir
sig. En samt fyndist mér það ekki
gild afsökun. Hvað myndi gerast
ef miðaverð yrði lækkað? Færi ís-
lenska óperan á hausinn? Og mætti
hún þá ekki fara á hausinn? Eins
og nú er í pottinn búið er hún ópera
yfirstéttarinnar en kemur venjulegu
launafólki ekki við. Spurningin er
því þessi: Eigum við að hafa óperu
fyrir yfírstéttina eða enga óperu?
Fyrir mitt leyti er svarið einfalt og
afdráttarlaust: Enga óperu. Skárra
er að hafa enga menningu en
menningu sem aðeins lítill hluti
þjóðarinnar er fær um að njóta af
fjárhagsástæðum. Ég legg því til
að íslenska óperan verði lögð niður
— eða málum skipað í það horf að
almenningi verði gerður greiður
gangur að henni. Eg er fús til að
játa að þetta er harkaleg niðurstaða
og að í óefni sé komið. En það er
ekki mín sök. Ég tek það fram að
með þessum orðum er ég alls ekki
að áfellast íslensku óperuna. Þvert
á móti vil ég veg hennar sem
mestan og ég dáist að því hugsjón-
arstarfi sem þar er unnið og þeim
ströngu listrænu kröfum sem haldið
er til streitu við erfíðar aðstæður.
íslenska óperan Iýtur aðeins al-
mennum þjóðfélagslögmálum sem
hún hefur ekkert vald yfír. Og það
er óþolandi að ástand mála sé orðið
Sigurður Þór Guðjónsson
„Mér virðist augljóst að
fólk sem hefur meðal-
tekjur og þaðan af
minna sé ekki tíðir
gestir í Islensku óper-
unni. Það hefur ein-
faldlega ekki ráð á
slíkri list.“
slíkt að eina ópera þjóðarinnar skuli
neyðast til að selja list sína slíku
ofurverði að sára litlar líkur eru til
að hún nái að nokkru verulegu
marki til hins hversdagslega borg-
ara. Nú stefnir að því að Islenska
óperan verði daðurdrós ríka fólksins
en í augum alþýðu ekki annað en
tildurrófa snobbs og munaðar.
Þetta mál er aðeins ein hlið þeirr-
ar þjóunar er átt hefur sér stað á
íslandi síðustu ár. En það er breið-
ara bil mili ríkra og fátækra. Klofn-
ingurinn í menningarlífi þjóðarinnar
virðist vaxa að sama skapi. Hér er
að rísa upp miklu skýrari og af-
markaðri yfírstétt en fyrir fáum
áratugum. Og hún skapar fyrir-
brigði sem lítið hefur borið á hingað
til. Það er listastarfsemi fámennrar
klíku sem í krafti fjárhagslegrar
aðstöðu heldur uppi menningu sem
er þannig skipulögð að venjulegu
fólki er gert mjög erfítt eða jafnvel
ókleift að njóta hennar, enda er það
ein hlið þessa fyrirbæris að ein-
angra hinn fámenna „úrvalshóp"
og halda sauðsvörtum almúganum
utan við dýrðina. Það hækkar per-
sónulegt sjálfsmat og þjóðfélags-
lega virðingu hinna útvöldu. Þeir
setja sig þannig skör hærra en aðra
þjóðfélagsþegna. Þetta mætti nefna
eins konar yfírstéttar hámenningu.
Ef jafnframt er í uppsiglingu annar
hópur sem oft er miklu háværari.
Hann iðkar hreina og klára lág-
menningu, miklu grófari, þjóðlaus-
ari og einlægari í sjálfsdýrkun sinni,
en áður hefur þekkst. Dæmi þessa
er deginum ljósara þar sem var
söngvakeppnin í Björgvin. Hugtak-
ið lágmenning á annars ekki upp á
pallborðið á okkar dögum. Þvert á
móti þykir það bera vitni um ftjáls-
hyggju og umburðarlyndi, gott ef
ekki alþjóðlega víðsýni, að leggja
öll menningarleg gildi að jöfnu.
Ekkert er nú öðru betra í þeim
efnum. Ef svo hlálega hefði til
tekist að Gleðibankinn hefði slegið
í gegn í Noregi hefðu afrek Snorra
þar um slóðir þótt harla úrelt.
Þess má geta að íslenska óperan
felldi fyrirvaralaust niður auglýsta
sýningu vegna söngvakeppninnar
og var það dæmalaus dónaskapur
og virðingarleysi við þá sem nenna
ekki að taka þátt í þessu bulli.
Hvað hefðu þeir gert á Metrópólitan
og Skala?
Afleiðingar þessa andlega fjöl-
lyndis eru þær að þroskaðri menn-
ing kemst ekki upp með moðreyk
gagnvart afþreyingunni og á æ
erfíðara um vik með að ná til al-
mennings. Þó íslensk menning hafí
ekki alltaf risið ýkja hátt og stund-
um verið gert of mikið úr henni
hefur jafnan ríkt ein menning í
landinu. Og hún hefur verið sköpuð
af Qöldanum og verið eign hans.
Þetta virðist nú vera að breytast.
Andleg viðleitni landsmanna er að
klofna í tvennt. Annars vegar er
„hámenning" fárra útvaldra en hins
vegar „skrílmenning" alls þorra
þjóðarinnar. Þetta er ef til vill eðli-
leg afleiðing þreyttra þjóðfélags-
hátta og þróunar tímans. En má
vera að hér sé um eins konar úr-
kynjun að ræða. Hver veit nema
íslensk menning sé loks að syngja
sitt síðasta vers og er hætt við að
róðurinn verði þungur fyrir Sverri
Hermannsson menntamálaráðherra
þó hann sé að vísu margra manna
maki. Það er vonandi ekki of móðg-
andi að bera upp þessar spumingar
hvað sem svörunum líður. Mér vitr-
ari menn hafa þau kannski á reiðum
höndum.
Höfundur er rithöfundur.
Nýju fötin keisarans
eftirRagnar
Halldórsson
Frægt er ævintýri H.C. Ander-
sens um nýju fötin keisarans. Svika-
hrappar gengu á fund keisara og
töldu honum trú um, að þeir gætu
sniðið honum töfraklæði, þeirrar
náttúru að hann gæti orðið þess
vísari hvort þegnar hans væru
heimskir eða ófærir að gegna
embættum sínum eða öðrum störf-
um í samfélaginu.
Töframáttur skrúðans var í því
fólginn, að ef einhver sá ekki fegurð
hans og mikilleik, þá var sannað
að hann var ótrúr sínu embætti og
þar að auki svo heimskur, að hann
var til engra starfa hæfíir. Þetta
fannst keisara snjallræði og réði til
sín skraddara og vefara úr hópi
svikaranna og nú var sest við vef-
stóla og skurðarborð og unnið af
kappi nætur sem daga við gerð
skrúðans.
Vefarar og skraddarar heimtuðu
silki o g purpura, gull og silfurþræði,
meira og meira, því ekkert mátti
skorta svo dýrð skrúðans yrði full-
komin. Við lá sálarheill og velferð
þjóðarinnar, að enginn reyndist
heimskur, ótrúr eða utanveltu en
allir eitt.
Vefaramir reyndust sannspáir
um að allir myndu sjá dýrðina, því
hvers virði er heimskur maður, en
einhver kynni kannski að vera
„Keisarinn lagði því út
í heiminn o g tók með
sér vefara sína og
skraddara og skrúðann
góða, sem nú var full-
búinn.“
sjóndapur og efast, en gagnrökin
voru sterk: Það sem maður ekki
skilur verður maður að segja að sé
gott, annars er maður talinn
heimskur. Úrslitastundin rann upp.
Lýðurinn var kallaður út á strætin
og keisarinn gekk bísperrtur í farar-
broddi. Lotningarfullir fyrirmenn
héldu uppi slóðanum. Aðdáun fjöld-
ans var einróma. Aldrei hafði borið
fyrir augu slík dýrð nokkurs klæðn-
aðar. Staðreyndin blasti við. Enginn
ótrúr, enginn heimskur.
Þá laust eldingunni allt í einu
niður: „Keisarinn er ekki í neinu!“
Nærstaddir heyrðu þetta og nú
hrópuðu þeir og ailur lýðurinn:
„Keisarinn er ekki í neinu, hann er
nakinn!" Það var lítið bam sem
sagði þetta. Spilaborgin hrundi.
Svikaramir voru afhjúpaðir, en þeir
höfðu á brott með sér auðæfí að
nútíma verðlagi varla minna en tíu
milljónir.
Sagan endurtekur sig svo ná-
kvæmt og táknrænt, að þegar riijað
er upp þetta meistaraverk Ander-
sens, sér íslenska þjóðin sig í spé-
spegli. Keisaraveldi var stofnað hér
þegar ráðamenn útvarps hleyptu
af stokkunum furðulegu fyrirbæri,
sem hlaut nafnið Rás 2. Til keisara
var krýndur maður er helst hafði
unnið sér til ágætis að þylja í endur-
tekinni síbylju fáránlega texta við
fáránleg lög um að fara í fríið á
puttanum, brag og tónbull á neðsta
plani.
Keisarinn réði í þjónustu sína
vefara og skraddara og unnið var
nætur sem daga. Ekki vom spömð
aðföngin svo helst var til að jafna
kostnaði við úthald Skálholts- og
Hólabiskups samanlagt til forna.
Tumar vom reistir á hæstu fjöllum
um land allt, svo allir mættu sjá
og heyra þegar keisarinn birtist í
dýrð sinni. Telpukrakki norður á
Langanesi kvartaði undan því að
hún heyrði ekki til keisarans og
spurðist fyrir um það, í fjöllesnasta
blaði þjóðarinnar, hvemig á því
gæti staðið að hann hefði ekki
komið við hjá sér þegar hann fór á
puttanum um landið. Svar: Ekkert
mál, og nýr tum var reistur.
Heilaþvotturinn og múgsefjunin
var svo komin í hámark. Gólað var
og gargað í hverju homi, frá ystu
ströndum til inndala. Vei þeim sem
ekki sáu, heyrðu og kunnu að meta
dýrðina. Heimskur hlaut sá að vera,
hvað skal hann lengi lifa?
Landið og þjóðin hækkaði og
stækkaði. Kröflueldar sanna að
verði þenslan of mikil leita náttúm-
kraftar útrásar. Hið sama gildir um
Rás 2 og þá verður að leggja undir
sig allan heiminn. Minna kemur
ekki til greina.
Keisarinn lagði því út í heiminn
og tók með sér vefara sína og
skraddara og skrúðann góða, sem
nú var fullbúinn. Blásið var í lúðra,
bumbur barðar og þar eð ferðinni
var heitið til frænda og víkinga í
Norvegi, skyldi ekki klippa hár sitt
né skegg fyrr en fullur sigur væri
unninn. Hinn mikli dagur rann upp.
Undirsátar drógu skrautslóða keis-
arans, viðmðu hár sitt og dingluðu
rófum, sungu kósí lítið lag svo allt
var á suðupunkti. Þá, öllum að óvör-
um, steig gamli Andersen fram á
sviðið í líki lítils bams, sem kallaði
svo allur heimurinn heyrði: „Keisar-
inn er ekki í neinu! Keisarinn er
nakinn!" Hirð keisarans reif hár
sitt og skegg og lagði niður rófuna.
Hirðin, sem heima sat svo vongóð
og sigurviss og horfði á sjálfa sig
í spéspegli sjónvarpsins, svo fjöl-
mennt að tæmdust götur og torg,
fann á þessari stundu að hún var
allt í einu svipt þeirri einu lífs-
huggun, sem svo mörgum er bjarg-
ráð í öllu andstreymi, blekkingunni.
Enginn mundi framar „ná endum
saman“ í sálarlífínu.
En við skulum ekki örvænta.
Enginn vill nema um stundar sakir
viðurkenna að hann hafí verið
blekktur og allra síst gáfaðasta þjóð
í heimi. Ófundsjúkir útlendingar
tróðu á tær keisarans. Næst skulu
þeir fá að sjá að nú er kominn til
halds og trausts vorri þjóð reyrguð-
inn Pan á öllum skemmtistöðum á
Islandi og saman munu keisarinn
og hann sigra heiminn.
Höfundur er fyrrverandi lög-
gœslumaður.
Þú svalar lestrarþörf dagsins
' jújum Moggans!