Morgunblaðið - 21.08.1986, Side 42
42
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 21. ÁGÚST 1986
BETRI
ÁRANGUR MEÐ
ATLAS COPCO
Öruggur búnaöur fyrir:
1. Mannvirkjagerð
2. Verktakastarfsemi
3. Þungaöiðnað
4. Léttan iðnaö
ATLAS COPCO er stærsti framleiðandi í heimi á loftþjöppum
og tækjabúnaði fyrir þrýstiloft. Fyrirtækið þekkir hvernig
minnka má framleiðslukostnað með notkun á loft- og gas-
þjöppum, þurrkurum, síum, kælum, iðnaðarverkfærum og
tækjum til yfirborðsmeðhöndlunar.
Fyrirtæki með framleiðslu er ■■■■!■■
JltlasCopcc try99ir Þér bætta arðsemi og MtlasCbpco
góða þjónustu.
Allar nánari upplýsingar gefur
LANDSSMIÐJAN HF.
SÖLVHÖLSGÖTU 13 - REYKJAVÍK
SÍMI (91) 20680
VERSLUN: ÁRMÚLA 23
Alltaf á föstudögum
Leður
Rætt við Pétur Sigurjónsson hjá Iðntækni-
stofnun um eiginleika þess og meðferð.
Áreynsla, strit, púl, puð
Seinni hluti greinar um áhrif áreynslu á
líkamann.
„Ég vil gera fólki bylt við“
Viðtal við Sjón um kvæðasafn hans og fleira.
Jurtafæði
Rætt við Gunnhildi Emilsdóttur.
Fótsnyrting
Rætt við Kristinu Steingrímsdóttur sem vei -
ið hefur við fótsnyrtingarnám í Kaup-
mannahöfn.
Föstudagsblaðið er gott forskot á helgina
AF ERLENDUM VETTVANGI
Sovétmenn á Svalbarða hafa í reynd viðurkennt stjórn og lögsögu Norðmanna á eyjunni.
SAMBÝLIÐ Á
SVALBARÐA
NORSKI eyjaklasinn Svalbarði hefur verið í fréttum undanfanð
vegna ágreinings um lögsögu á fiskimiðunum umhverfis eyjarn-
ar. Er það ekki í fyrsta sinn sem eyjarnar valda milliríkjadeilum,
þar sem deilt var um það í rúm 300 ár, hver ætti að ráða þar
ríkjum.
Þótt Svalbarða sé fyrst getið
í íslenzkum annálum þegar
sagt var frá fundi eyjanna árið
1194, er saga Svalbarða yfirleitt
aðeins rakin til ársins 1596. í júní
það ár „fundu" hollenzku land-
könnuðimir Willem Barents og
Jacob van Heemskerk eyjamar,
og 14 árum síðar hófust þar hval-
veiðar í stómm stíl. í fyrstu voru
það enskir og hollenzkir hvalfang-
arar sem lögðu þangað leið sína,
en síðar bættust Frakkar, Þjóð-
veijar, Danir og Norðmenn í
hópinn. Bretar hættu þessum
veiðum fljótlega og smám saman
hættu hinar þjóðimar einnig. Árið
1800 höfðu hvalveiðar við Sval-
barða verið lagðar endanlega
niður, enda hafði þá hvalnum ver-
ið svo til útrýmt á þessum slóðum.
Sem dæmi um veiðarnar má nefna
að á ámnum 1669 til 1778 komu
hollenzk hvalveiðiskip 14.167
sinnum til eyjanna og veiddu þar
alls 57.590 hvali.
Þótt margar þjóðir hafi gert
kröfu til yfirráða á eyjunum á
sínum tíma, svo sem Bretland,
Holland, Noregur, Svíþjóð, Dan-
mörk, Rússland og Bandaríkin,
héldust þær lengst af sem nokk-
urskonar einskismanns-land, eða
term nullius, ein og það er kallað.
Það var ekki fyrr en komið var
fram á tuttugustu öldina að efnt
var til fjölþjóðaviðræðna að fmm-
kvæði Norðmanna um yfirráða-
réttinn. Þessar viðræður leiddu
loks til þess að Norðmönnum tókst
að tryggja sér yfirráðin á eyjunum
með samningi sem undirritaður
var 9. febrúar 1920. Undir þennan
samning rituðu fulltrúar Bret-
lands, Bandaríkjanna, Frakk-
lands, Ítalíu, Japans, Hollands,
Danmerkur og Svíþjóðar auk
Norðmanna. Norðmenn tóku svo
formlega við yfírstjóm á eyjunum
14. ágúst 1925, þegar norski
fáninn var dreginn að húni í
Longyear-byen. Vom eyjarnar
lýstar sýsla í norska ríkinu og þar
skipaður sérstakur sýslumaður.
Sérstæður samningur
Samningurinn um Svalþarða
er að ýmsu leyti sérstæður, ekki
sízt fyrir þau skilyrði sem sett
vom fyrir yfirráðum Norðmanna.
í fyrsta lagi em skattlagningu á
eyjunum takmörk sett; í öðm lagi
er öll hervæðing þar algerlega
bönnuð; og í þriðja lagi er þegnum
allra aðildarríkja að samningnum
tryggður sami réttur til að nýta
auðlindir í jörðu og landhelgi Sval-
barða svo lengi sem þeir fara að
norskum lögum.
Vegna sístnefnda skilmálans
hafa margir viljað halda því fram
að allir hafí jafnan rétt til að
stunda fiskveiðar og olíuleit út
af ströndum Svalbarða. Þessu
neita Norðmenn algerlega og
segja að heimildir til að nýta auð-
lindir eyjanna samkvæmt samn-
ingnum takmarkist af landhelgi
eyjanna, sem er 4 mílur, en nái
ekki út í efnahagslögsöguna, sem
er 200 mílur. Sú efnahagslögsaga
hafi ekki verið komin til sögunnar
þegar samningurinn var gerður
fyrir rúmum 66 árum. Stærð eyj-
anna sem mynda Svalbarða er
alls 62.051 ferkflómetri, og er
Spitsbergen, eða Vestspitsbergen
eins og hún heitir, langstærsta
eyjan, um 39 þúsund ferkílómetr-
ar. Spitsbergen er jafnframt eina
eyjan sem er í byggð og búa þar
nú um 4.000 manns. Fjölmennast-
ir eru Rússar, um 2.500, en hinir
eru flestir Norðmenn.
Báðar þjóðirnar stunda þarna
námugröft og flytja heim þaðan
um hálfa milljón tonna af kolum
árlega. Ekki er þó talið að kola-
vinnslan gefi mikinn arð heldur
sé hún frekar stunduð sem yfir-
skin. Svalbarði hefur mikla
hernaðarlega þýðingu þótt öll her-
væðing þar sé bönnuð. Stafar það
af nálægð eyjanna við helztu sigl-
ingaleiðir sovéska flotans frá
flotahöfnum á Kolaskaga út á
Atlantshaf. Er trúlegt að hvorki
yfirvöld í Noregi né í Sovétríkjun-
um kæri sig um að hinn aðilinn
hafí einn búsetu á eyjunum.
Sovétríkin hafa haldið réttind-
um sínum á Svalbarða samkvæmt
samningnum frá 1920 og keyptu
Sovétríkin kolanámur á Svalbarða
af Hollendingum (í Barentsburg)
og af Svíum (í Pyramiden).
Bandaríkjamenn og Bretar seldu
hinsvegar Norðmönnum réttindi
sín. Lengi vel reyndu Sovétmenn
að halda Norðmönnum á Sval-
barða burtu frá athafnasvæðum
sínum þar, og það var ekki fyrr
en fyrir 11 árum að þáverandi og
nýendurkjörinn sýslumaður á
Svalbarða, Leif Eldring, neyddi
Sovétmenn til að heimila sér að
kanna þyrluflugstöð Rússa á
Spitsbergen. Síðan hafa sam-
skiptin batnað til muna og er nú
svo komið að sovézku athafna-
svæðin á Svalbarða eru einu
sovézku yfirráðasvæðin í heimin-
um sem unnt er að heimsækja
fyrirvaralaust og án vegabréfs-
áritunar.
Barist í síðari
heimsstyijöldinni
Þótt samningurinn frá 1920
banni alla hervæðingu og hem-
aðaraðgerðir á Svaibarða hefur
ekki alltaf verið jafnfriðsælt þar.
Þannig kom til nokkurra hernað-
araðgerða á eyjunum í síðari
heimsstyijöldinni. í ágúst og sept-
ember 1941 kom þangað liðsafli
Bandamanna til að eyðileggja þar
útvarpsstöðvar, orkuver, birgðir
af kolum og olíu og fleira. Fluttu
Bandamenn þá alla íbúana á
brott, Rússana til Sovétríkjanna
og Norðmennina til Skotlands.
Þetta sama haust komu Þjóðveij-
ar upp veðurathugunarstöð í
Longyearbyen. Næsta vor fóm
tvö skip, „Isbjöm" og „Selis", frá
Englandi til að koma í veg fyrir
að Þjóðveijar næðu námunum á
sitt vald. Ekki tókst þá betur til
en svo að þýzkar flugvélar sökktu
báðum skipunum áður en þau
komust á leiðarenda.
I júlí 1942 var fámenn sveit
norskra hermanna send til Sval-
barða frá Englandi og tókst
sveitinni að ná á sitt vald bæjun-
um Barentsburg, Longyearbyen
og Sveagmva auk þess sem veð-
urathugunarstöð Þjóðveija var
eyðilögð. Var það til þess að Þjóð-
veijar sendu öfluga flotadeild á
vettvang og lögðu alla helztu
námubæina í rúst. Þeir vom svo
reistir úr rústum á ný að styijöld-
inni lokinni. . ...
(Heimild: The
Eeonomist m.m.)