Morgunblaðið - 19.10.1986, Blaðsíða 14

14 B
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 19. OKTÓBER 1986
HÁSKÓLI ÍSLANDS
111111111 ■ I
■■■11111111
75 ára
Sb
Orðabók Háskólans:
Orðasöfnin skráðí tölv-
uríáföngum
Á tveimur stöðum í
Arnagarði er Orðabók
Háskólans til húsa. í
dagsins önn lætur þessi
stofnun ekki mikið yfir
sér, en hvers konar
stofnun er þetta? Og
hvers konar starfsemi fer
fram innan veggja
hennar? Hér á eftir
verður leitast við að svara
þessum spurningum.
Orðabók Háskólans tók til
starfa árið 1947, en áð-
ur hafði farið fram hér
á landi mikil umræða
um orðabókargerð. Á
árunum 1918 og 1919 veitti Al-
þingi samtals 600 krónur til að
semja íslenska orðabók og var dr.
Bjöm Bjamason frá Viðfirði feng-
inn til að sjá um verkið. Þeir
Þórbergur Þórðarson rithöfundur
og sr. Jóhannes L. L. Jóhannsson
vom honum til aðstoðar. Dr. Bjöm
lést stuttu síðar, en Þórbergur og
sr. Jóhannes söfnuðu orðum næsta
áratug.
Alexander Jóhannesson prófess-
or var helsti hvatamaður að stofnun
Orðabókar Háskólans. Alexander
varð rektor Háskóla íslands 1932
og fjallaði setningarræða hans þá
um haustið meðal annars um
íslenska tungu, rannsókn orðaforð-
ans og samningu vísindalegrar
orðabókar yfir íslenskt mál. Ekki
varð úr framkvæmdum að sinni,
en vorið 1943 skoraði heimspeki-
.deild á háskólaráð að láta hefja
undirbúning sögulegrar orðabókar
íslenskrar tungu eftir siðaskipti.
Orðtaka miðuð við
upphaf prentaldar
Fyrsti forstöðumaður Orðabókar
Háskólans var Jakob Benediktsson
og gegndi hann því starfi til ársloka
1977. Ásgeir Blöndal Magnússon
var forstöðumaður til ársloka 1979
er Jón Aðalsteinn Jónsson núver-
andi forstöðumaður tók við starfinu.
Til ársins 1975 voru sérfræðingar
Orðabókarinnar oftast þrír en eru
nú fimm. Em það auk forstöðu-
manns deildarstjóramir Guðrún
Kvaran, Gunnlaugur Ingólfsson,
Jón Hilmar Jónsson og Jörgen Pind.
Einnig vinna nú 11 lausráðnir menn
við stofnunina.
Þegar Orðabók Háskólans var
sett á stofn var talið heppilegt að
miða orðtöku við upphaf prentald-
ar. Því er miðað við útkomu Nýja
testamentisins á íslensku árið 1540.
Þessi skoðun hafði einnig komið
fram hjá Alexander Jóhannessyni á
sínum tíma, en orðabók Ámastofn-
unar í Kaupmannahöfn nær yfir
fom- og miðaldamál til þess tíma.
Starfsmenn Orðabókarinnar hafa
orðtekið nánast allt prentað mál tii
loka 19. aldar og fjölmargt frá þess-
ari öld. Enn er margt óorðtekið en
það verður smám saman gert sam-
kvæmt ákveðinni áætlun. Nú em
um 622.000 orð í ritmálssafni Orða-
bókarinnar og notkunardæmi um
2.200.000.
í textasafni Orðabókarinnar, sem
geymt er á tölvu, er að finna 74
bækur auk fjölda kafla úr bókum
og tímaritum. Þar em samtals um
5 milljónir orðmynda. Flestir text-
anna em frá síðustu ámm en valdir
textar frá fyrri öldum verða einnig
slegnir inn. Safn þetta nýtist til
margra hluta. Það má nota til heild-
arorðtöku, einnig er hægt að leita
að ákveðnum orðum í safninu og f
þriðja lagi má orðtaka beint af
tölvuskjánum.
Ýmis orðasöfn í fórum
Orðabókarinnar
Hið fyrsta sem orðtekið var vom
ýmis orðasöfn í handritum frá fyrri
öidum. Það gerði Ámi Kristjánsson
sem var fyrsti starfsmaður Orða-
bókarinnar og allt til 1952. Þessum
seðlum er haldið sér í söfnum Orða-
bókarinnar og em þeir um 36.000.
í fómm Orðabókarinnar er einnig
orðabók JÓns Ólafssonar frá
Gmnnavík. Hún var ljósmynduð
fyrir mörgum ámm fyrir Ámastofn-
un í Kaupmannahöfn og fékk
Orðabók Háskólans þá eintak fyrir
sig. Orðasafn Jóns var erfitt aflestr-
ar, en er nú mjög aðgengilegt eftir
að Jakob Benediktsson orðtók safn-
ið og skrifaði á seðla, um 49.000
talsins.
Orðabók Háskólans geymir einn-
ig safn Þórbergs Þórðarsonar.
Hann safnaði á sínum tíma aðallega
orðum úr mæltu máli, sérstaklega
frá sínum heimaslóðum í A-Skafta-
fellssýslu og einnig af Vestfjörðum.
Safn sr. Jóhannesar L. L. Jóhanns-
sonar, sem hann orðtók úr prentuð-
um ritum, er einnig geymt í
húsakynnum Orðabókarinnar.
Orðaforði þess er þegar kominn í
aðalsafn Orðabókar Háskólans.
Bjöm M. Ólsen safiiaði orðum
úr mæltu máli um og fyrir síðustu
aldamót. Hann ritaði orð, orðasam-
bönd og merkingar þeirra í Iitlar
vasabækur og em þær geymdar hjá
Orðabók Háskólans. Þær hafa enn
ekki verið orðteknar, en töluvert
af þeim orðaforða er í orðabók Sig-
fúsar Blöndals.
Handrit Orðabókar Sigfusar
Blöndals er allt á seðlum og var
því komið til varðveislu í Lands-
bókasafni íslands eftir að orðabókin
kom út. Safnið hefur verið í vörslu
Orðabókar Háskólans nær frá upp-
hafí hennar.
Orðabók Háskólans var rúm 20
ár til húsa í aðalbyggingu Háskól-
ans. Haustið 1969 fluttist hún í
núverandi húsnæði í Ámagarði við
Suðurgötu. Til að auka öryggi
seðlasafns Orðabókarinnar er því
komið fyrir í sérstökum jámskáp-
um, en áður var það allt geymt í
tréskápum. Árið 1984 fékk Orða-
bókin aðstöðu fyrir tölvudeild sína
á 3. hæð í Ámagarði, en starfsemi
Orðabókar Háskólans jókst mjög
við tölvuvæðinguna og starfsfólki
flölgaði.
Starfsemin skiptist í
fjórar deildir
Jón Aðalsteinn Jonsson forstöðu-
maður hefur með höndum daglega
verkstjóm á Orðabókinni og umsjón
með því starfí sem þar er unnið.
Starfsemi Orðabókar Háskólans er
nú skipt í fjórar deildir, Orðtöku-
deild, Talmálsdeild, Tölvudeild og
Ritstjómardeild.
Guðrún Kvaran er deildarstjóri
Orðtökuddeildar. Starfið sem þar
fer fram felst í orðtöku, geymslu
textasafns og úrvinnslu þess. Frá
upphafi var ákveðið að Orðabók
Háskólans skyldi verða söguleg
orðabók, þar sem safnað er dæmum
um notkun orðaforðans allt frá
1540. Með slíkum dæmum er bæði
hægt að rekja þróun orðaforðans
sjálfs og merkingarþróun einstakra
orða.
Hingað til hefur orðtaka farið
þannig fram að lesarinn merkir við
orð í texta, sem vaiinn hefur verið
til orðtöku, og afmarkar síðan um-
hverfi þeirra með homklofum,
þannig að sem best sjáist í hvaða
samhengi orðin eru notuð. Þegar
ritið hefur verið lesið til enda eru
undirstrikuðu orðin skráð á seðla.
Efst á hvem seðil er uppflettiorðið
ritað ásamt þeim orðflokki sem það
fellur undir. Þar fyrir neðan kemur
textinn, sem lesarinn var búinn að
afmarka en neðst skammstöfun á
heiti ritsins ásamt blaðsíðutali.
Lengi vel höfðu ritarar utan Orða-
bókarinnar vinnu við það í hjáverk-
um að skrifa seðla fyrir Orðabókina.
Gunnlaugur Ingólfsson blaðar i seðlasafni Orðabókar Háskólans.
Starfsfólk Orðabókar Háskólans. Frá vinstri Þórdis Úlfarsdóttir, Andrés Sigurðsson, Elín Guðmunds-
dóttir, Halldór-Ingi H. Guðmundsson, Guðrún Jónasdóttir, Sigrún Þorgeirsdóttir, Helga Jónsdóttir,
Jörgen Pind, Jón Hilmar Jónsson, Jón Aðalsteinn Jónsson og Gunnlaugur Ingólfsson. Nokkrir starfs-
manna Orðabókarinnar voru fjarverandi þegar myndin var tekin.
V