Morgunblaðið - 19.10.1986, Blaðsíða 18

18 B
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 19. OKTÓBER 1986
HÁSKÓLI ISLANDS
Jöklarannsóknir:
Ókunn jöklalönd
Rætt við Helga Björnsson jöklafræðing
FRÁ árinu 1977 hefur mikið starf verið unnið á
vegiun Raunvísindastofnunar Háskólans við gerð
korta af yfirborði og botni jökla hér á landi. Vegna
þessara rannsókna er nú til staðgóð þekking á
landsvæðum sem áður voru óþekkt að mestu,
jökulhuldum dölum og fjalllendi, kulnuðum og
virkum eldstöðvum undir jöklum. Hagnýtt gildi
þessara rannsókna fer ekki á milli mála. Verulegur
hluti virkjanlegs fallvatns er jökulvatn og eru
jöklarnir því eins konar vatnsforðabúr
virkjananna. Jöklarnir skila leysingarvatni, sem
safnað er í uppistöðulón á sumrin og nýtt til
raforkuframleiðslu á veturna. Þeir skila sinu á
þurrum sumrum, þegar úrkoman bregst. Jöklarnir
eru á hæstu og úrkomumestu svæðum landsins,
ís streymir stöðugt niður á leysingasvæði jöklana
og frá þeim fellur leysingavatn í jökulárnar.
Þessar rannsóknir hafa
m.a. gert mönnum kleift
að afmarka þá hluta
meginjöklana sem veita
vatni til fallvatna sem
virkjuð hafa verið og er þessi þekk-
ing mikilvæg þegar valið er milli
virkjunarkosta og kvíslaveita. Einn-
ig hafa þessar rannsóknir gildi fyrir
almannavamir og vegagerð þar sem
vitneskja hefur fengist um legu eld-
stöðva og vatnslóna undir jöklum
og rennslisleiðir jökulhlaupa sem
frá þeim kunna að falla.
Botn og yfirborð jökla
Helgi Bjömsson jöklafræðingur
hefur haft yfirumsjón með þeim
jöklarannsóknum sem hér er um
rætt. Blaðamaður Morgunblaðsins
ræddi við Helga um þessi mál og
var hann fyrst spurður um upphaf
þessara rannsókna.
Það voru ekki til nein nákvæm
kort af yfírborði jökla né jökulbotn-
um er Raunvísindastofnun hóf
rannsóknir sínar, sagði Helgi. Einu
kortin sem gerð höfðu verið af yfir-
borði jökla vom herforingjaráð-
skortin svonefndu sem gerð vom á
tímabilinu 1904—1938. Meginhluti
jöklanna var teiknaður eftir ljós-
myndum og kortin sýna lögun á
yfírborði en ekki nákvæmar hæð-
arlínur.
Við höfum því bæði unnið að
gerð nákvæmra korta af yfirborði
og botni jöklanna. Við mælum jök-
ulþykktina með tæki, svonefndri
íssjá, sem hönnuð var og smíðuð
hér á Raunvísindastofnun. Lands-
virkjun hefur hins vegar að mestu
leyti staðið straum af kosnaði við
þessar mælingar.
Þannig hafa verið gerð nákvæm
kort af Hofsjökli og nokkmm skrið-
jöklum Vatnajökuls. Þar með höfum
við fengið mynd af landsvæðum
sem áður vom óþekkt - fjöllum og
dölum og virkum eldstöðvum og
óvirkum. Við getum metið ísforðann
sem bundinn er í jöklum og skrið
íssins niður að jökultungum og af-
markað þau svæði sem veita ís niður
að hinum ýmsu jökulvötnum. Svæð-
in afmarkast af svonefndum ísaskil-
um.
Annað hagnýtt markmið með
þessum rannsóknum var að kanna
Helgi Björnsson jöklafræðingur Morgunblaðið/Þorkell
rennslisleiðir vastnsins í jöklunum.
Leysingarvatn af yfirborði jöklanna
leitar niður á botn. Rennslisleiðir
vatnsins ráðast þar af tvennu: hall-
anum á jökulbotninum og ísfarginu
sem þýstir á vatnið. Af samanlögð-
um áhrifum þessa getum við
afmarkað vatnasvæði hinna ein-
stöku fallvatna, - skipt jöklinum
niður á hinar einstöku ár ef svo
má að orði komast. ísskil og vatna-
skil þurfí alls ekki að fara saman.
Þess vegna hefur Landsvirkjun
kostað þessar rannsóknir á jöklum
YFIRBORÐ HOFSJÖKULS
YFIRBORÐIÐ UNDIR
JÖKLINUM
Hofsjökull. Á efrimyndinni má sjá þrívíddarmynd af yfirborði jökulsins en á þeirri neðri þrividdarmynd
af jökulbotninum.
sem veita vatni til virkjana sem
hafa verið reistar eða áætlað er að
reisa. Við höfum kortlagt allan vest-
urhluta Vatnajökuls (vegna Þjórsár
og Tungnársvæðis) og alla leið upp
á Bárðarbungu. Þá hefur norð-
austurhluti Vatanjökuls einnig verið
kortlagður vegna væntanlegrar
Fljótsdalsvirkjunar og allur Hofs-
jökul vegna Þjórsár og Blöndu.
—Hvernig fara þessar mælingar
fram?
Mælingaaðferðin
íssjáin er dregin af snjóbíl á yfír-
borði jökulsins og sendir hún
stöðugt frá sér rafsegulbylgjur nið-
ur á jökulbotninn. Endurkast
bylgjanna er skráð samfellt á ljós-
myndafílmu. Alls höfum við nú farið
með íssjánna um fímm þúsund kiló-
metra vegarlengd vegna þessara
mælinga. Hæðin er mæld jafti óðum
og ekið er með mjög nákvæmum
loftþiýstingsmælingum sem skráð-
ar eru á segulband og leiðréttar
vegna breytinga á hitastigi og loft-
þrýstingi.
Staðsetning á jöklinum er einnig
skráð samfelt með því að miðað er
við lóranstöðvar á Hellisandi, Jan
Mayen og í Færeyjum. Einnig er
miðað við þekkta punkta á jökul-
skeijum og Qöllum umhverfis
jökulinn. Venjulega eru mælilínur
samsíða á jöklinum og 800—1000
metrar á milli þeirra.
Næsta skrefíð er að teikna kort
af jöklunum. Er það gert með því
að gögnin eru færð inn í tölvur og
fundið ákveðið tölugildi fyrir hvem
reit sem er um 200 sinnum 200
metrar á kant. Eru síðan teiknuð
hæðarlínukort út frá þessum
gagnagmnni að vild.
—Hverjar eru helstu niðurstöður?
Gömlu yfírborðskortin vanmeta
víða hæð meginjöklana og telja þá
allt að 100 metrum lægri en þeir
eru, enda var því aldrei haldið fram
að hæðarlínur þessara korta væru
réttar.(Á Herforingjaráðskortunum
er Hofsjökull t.d. sýndur 1765 metr-
ar en reyndist vera hæstur 1800
metrar).
Botnkort af jöklunum sýna
margt. Komið hefur fram geysimik-
il eldstöð undir Hofsjökli og er
askjan um 600—700 metra djúp.
Einnig sést að undir einum skrið-