Morgunblaðið - 19.10.1986, Blaðsíða 19

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 19. OKTÓBER 1986
B 19
Vatnajökull. Snið frá Rjúpnabrekkujökul yfir Bárðarbungu og sigketilinn sem hleypir vatni í Skaftá.
Askjan undir Bárðarbungu er rúmlega 700 metra djúp.
jökla Hofsjökuls, Múlajökli, er mikil
kvos þar sem land liggur allt að
100 metrum lægra en framan við
jökulinn. Þar yrði mikið stöðuvatn
ef jökullinn hyrfi.
Landið undir Vatnajökli
Undir vesturhluta Vatnajökuls
eru miklir hryggir sem stefna í
norðaustur með djúpum dölum á
milli og hafa þessir hryggir væntan-
lega myndast í eldgosum undir
jökli. Hryggi sem þessa má einnig
sjá suð-vestur af jöklinum og kem-
ur ekki á óvart að þeir halda áfram
undir jökulinn. Undir Tungnáijökli
vekur sérstaka athygli mikill hrygg-
ur, sem hverfur inn undir jökulinn
við Langasjó og Fögrufjöll og nær
hann upp að Hamrinum. Hryggur-
inn nær víða allt að 800 metra hæð
og skilur að Tungnáijökul og Skaft-
áijökul. Austan við hann fellur
botninn að meginhluta Vatnajökuls,
sem rofíð hefur land um þúsundir
ára. Þar er dalur meðfram hryggn-
um að austan, 30 km langur, allt
frá upptökum Skaftár að austur-
hlíðum Hamarsins. Grein úr þessum
dal teygir sig norður fyrir Pálsfjall
og í austur upp að vesturhlíðum
Háubungu. í þessum dölum er botn
lengst af lægri en 600 metrar en
er lægstur um 500 metrar. Einstök
fjöll ná yfír 900—1000 metra hæð
beggja vegna við hrygginn, austan
við Kerlingar.
Megineldstöðin Hamarinn er um
50 ferkilómetrar að flatarmáli, nær
hringlaga - rúmlega 8 km að þver-
máli við rætur fjallsins mælt
norður-suður. Fjallsbrúnimar af-
markast af 1100 metra hæðarlín-
unni, en meginhluti fjallstoppsins
er í um 1200 metra hæð. Að vestan
er Hamarinn skörp brún umlukin
1200 metra hæðarlínu - þar er
Hamarinn hæstur, 1573 metrar og
rís upp úr ísnum. Austur úr Hamrin-
um gengur 1100—1200 metra hár
hryggur og nær hann alla leið norð-
ur fyrir Grímsvötn.
Bárðarbunga er mikil askja sem
nær mestri hæð um 1850 metra en
er lægst í miðri öskjunni um 1100
metrar. Askjan er því 750 metra
djúp. Þijú skörð eru úr öskjunni. í
suðvestri er skarð niður í um 1450
metra, í norðaustri í um 1400 metra
en fyrir miðri austurhlíðinni nær
skarð niður fyrir 1300 metra. Alls
er fjarlægð milli öskjubarma um
11 km í austur vestur stefnu, en
um 9 km suður norður. Flatarmálið
innan öskjubarmana er um 100
ferkilómetrar. Askjan undir Bárðar-
bungu er talin meginelstöð.
Upplýsingar um legu eldstöðvana
og jökulbotninn umhverfis þær
gætu komið að gagni þegar áætla
skal rennslisleiðir vatns ef eldgos
brytist út í þessum eldstöðvum.
—Má telja að þama sé um virkar
eldstöðvar að ræða?
Það virðist mikil virkni vera í
hryggnum austur af Hamrinum því
þar hafa mælst tíðir jarðskjálftar.
Talið er líklegt að þar hafí orðið
gos 1938, bræðsluvatn runnið niður
í Grímsvötn og hafí það valdið
hlaupi í Skeiðará það ár Á þessum
hrygg eru einnig upptök Skaftár-
hlaupa, tveir sigkatlar.
Allir vestuijöklar Vatnajökuls
eru á einu gosbelti og mönum er
að verða starsýnt á Bárðarbungu
sem mikilvæga megineldstöð.
Grímsvötn eru sem kunnugt er virk-
asta eldstöð í Vatnajökli.
—Er í ráði að kanna fleiri jökla
með þessari aðferð í framtíðinni?
Mýrdalsjökull
Það er mikill ahugi á að Mýrdals-
jökull verði kortlagður á þennan
hátt þar sem hætta vofír yfir vegna
jökulhlaupa frá honum. Ef við hefð-
um hliðstæð kort af Mýrdalsjökli,
eins og fengist hafa með mælingum
okkar á öðrum jöklum, gætum við
sagt fyrir um hvort hlaup vegna
eldgoss á einhveijum tilteknum stað
undir Mýrdalsjökli myndu leita nið-
ur á Mýrdalssand eða Sólheima-
sand. Þetta er framtíðarverkefni
sem þyrfti að ráðast í fyrr en seinna,
jafnframt því að fylgst er með jarð-
hræringum og því hvar umbrot eru
í jöklinum og sigkatlar myndast,
sem benda til aukins jarðhita.
Einnig væri þörf á að kanna
Brúajökul áður en ráðist yrði í virkj-
un fallvatna þaðan.
—Eru rannsóknir sem þessar
ekki tölvert hættulegar þar sem
mikið er af sprungum í jöklunum?
Við höfum gert mælingarnar á
vorin þegar þykkt snjólag er yfír
nær öllum sprungum. Áð sjálfsögðu
förum við varlega og athugum
svæðin vel áður en ekið er um þau.
Þar sem miklar sprungur eru undir
snjó sést gjaman dæld í snjónum
og krækjum við þá fyrir þær. Við
fáum óneitanlega stundum bak-
þanka þegar við skoðum jökulyfír-
borðið að haustinu og sjáum allt
kolsprungið. Það hafa þó aldrei orð-
ið slys hjá okkur en oft hefur
kannski munað mjóu að illa færi.
Við höfum misst bíla niður í sprung-
ur en altaf náð þeim upp aftur. Áf
þessu hafa orðið nokkrar tafir.
—Nú mun íslenska íssjáin vera
fullkomnasta tæki í heiminum til
að mæla jökulþykkt - hvað hefur
orðið til þess að Raunvísindastofnun
hefur náð svo miklum árangri á
þessu sviði?
Við eigum mikla jökla, þeir skipta
okkur miklu máli. Sigurður Þórar-
insson sá til þess að jöklarannsóknir
yrðu verkefni stofnunarinnar og
Þorbjörn Sigurgeirsson kom upp
hópi færustu tæknimanna. Þróun
íssjárinnar á sér nokkum aðdrag-
anda. Menn komust að því fyrir
tveimur áratugum að unnt var að
nota ratsjá til að kanna dýpt gadd-
jökla t.d. Grænlandsjökuls og
Suðurskutslandsins. Hitastig í
gaddjöklum er undir frostmarki og
því ekkert rennandi vatn í þeim.
Allir íslenku jöklarnir em hins veg-
ar þíðjöklar, hitastig í þeim er við
frostmark og vatnsæðar liggja
langs og þvers um allan jökulinn.
íssjáin
Þegar reynt var að kanna þykkt
þíðjökkla með ratsjármælingum
virtist sem merkin dofnuðu vem-
lega og endurkast varð mjög
ruglingslegt. Reynt var að auka
styrkinn og beina þröngum geisla
niður í jökulinn en endurkastið varð
enn mglingslegra.
Það var svo Bandaríkjamaður
sem fékk þá hugmynd að það væri
ekki deyfíng sem þessum vand-
kvæðum ylli heldur dreifíng og
væri það vatnið í jöklinum sem stöð-
ugt ylli endurkasti. Lausnin væri
því að lengja bylgjuna þannig að
hún yrði lengri en vatnstaumamir
í jöklinum og hún gæti þannig kom-
ist í gegn án þess að tmflast um
of. Hann gerði síðan tilraun sem
sýndi að þetta var rétt ályktað.
Við höfðum fylgst með þessum
málum og réðumst í að smíða tæki
með lengri bylgju en í fyrri ratsjám.
íssjáin var dýrt verkefni en það var
unnið fyrir styrk úr Vísindasjóði og
framlag frá Rannsóknasjóði Eg-
gerts V. Briem. Síðan hófst
samstarfið við Landsvirkjun.
Árangurinn verður að teljast góð-
ur. íssjá Raunvísindastofnunar er
nú fullkomnasta tæki sinnar teg-
undar til mælinga á þíðjöklum. Við
höfum mælt allt að 900 metra jökul-
dýpi með henni með.
—Hefur fengist alþjóðleg viður-
kenning á þessu starfí?
Alþjóðleg viðurkenning fékkst á
því að við Islendingar væmm komn-
ir langt á þessu sviði er hér hér var
haldin alþjóðlegráðstefna um jökla-
mælingar og gerð korta af jöklum
á síðasta ári. Þetta var mikil viður-
kenning og okkur er kappsmál að
vinna áfram vel þessu sviði.
—Það var þessi sama íssjá sem
notuð var til að fynna herflugvél-
amar á Grænlandsjökli fyrir tveim
ámm er það ekki?
Jú, 8 herflugvélar nauðlentu á
jöklinum 1942 og grófust þar en
ekki var vitað með vissu hvar þær
væri að fínna eða á hversu miklu
dýpi. Ógjömingur reyndist að fínna
þær með ratsjá sem Bandaríkja-
menn höfðu með sér vegna þess að
á þessum stað er þíðjökull. Við
fengum þama dýrmæta reynslu í
að greina aðskotahluti í jökli með
íssjánni. Víða hafa mælingar okkar
sýnt endurkast í íslenskum jöklum
sem álíta má öskulög frá ýmsum
tímum. í Mýrdalsjökli fannst t.d.
árið 1978 greinilegt öskulag á 250
metra dýpi og má ætla að það sé
frá Kötlugosinu 1918 og hafí því
grafíst að meðaltali um 4 metra á
ári. Með því að kortleggja öskulög
í jöklum getum sagt til um afkomu
jökulsins á þeim tíma sem liðinn
er frá því öskulagið féll.
—Hafa miklar breytingar orðið á
íslenskum jöklum síðustu áratugi?
Við upphaf þessarar aldar voru
Islenskir jöklar einna stærstir frá
lokum síðasta jökulskeiðs. Síðan
hðfst eitt mesta hlýindaskeið frá
upphafí íslandsbyggðar fram undir
1960 og gekk þá á þennan ísforða,
svo að jafnvel þótt svipað hlýinda-
skeið héldi áfram má varla búast
við auknu vatnsrennsli frá jöklun-
um. Hins vegar er geysimikill forði
bundinn í jöklunum sem endast
myndi árum saman jafnvel þótt
veðurfar hlýnaði verulega. Sam-
kvæmt mælingum okkar er heildar-
rúmmál ísins í Hofsjökli t.d. um 200
rúmkilómetrar og ár frá vesturhluta
Vatnajökuls.sem hafa verið virkjað-
ar, hafa tvöfalt meira að baki sér.
bó.
IBflEEZA
loftræsti
viftur
SUÐURLANDSBRAUT 8
SÍMI 84670

í