Morgunblaðið - 13.11.1986, Blaðsíða 22

22
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 13. NÓVEMBER 1986
Áttræður:
Eysteinn Jónsson
fyrrverandi ráðherra
Ljósm.: Pótur Sig.
í dag á áttræðisafmæli sá mað-
ur, sem hefur haft meiri áhrif á
störf og stefnu Framsóknarflokks-
ins en nokkur maður annar,
Eysteinn Jónsson.
Jónas Jónsson á að því leyti mikil-
vægasta þáttinn í sögu flokksins,
að hann var aðalstofnandi hans og
helsti leiðtogi, ásamt Tryggva Þór-
hallssyni, fyrstu áratugina, en
Eysteinn Jónsson kemur þó
snemma til sögu eða upp úr 1930
og vérður eftir það eljusamasti for-
ingi hans. Það er réttilega sagt, að
það sé oft meiri vandi að gæta fjár
en að afla þess. Sé stuðst við þessa
líkingu hafa Jónas og Tryggvi aflað
ijárins, en það varð hlutverk þeirra
Eysteins Jónssonar og Hermanns
Jónassonar að gæta þess. Það gerðu
þeir með slíkum árangri að enginn
flokkur, sem teljast má hliðstæður
Framsóknarflokknum á Norður-
löndum og fleiri vestrænum
Evrópulöndum, hefur haldið hlut
sínum betur en Framsóknarflokkur-
inn í tímans rás.
Og enginn maður á meiri þátt í
því en Eysteinn Jónsson sakir vilja-
festu og viljaþreks, ósérplægni,
skarpskyggni og umgengnishæfi-
leika.
Einhver kann að segja, að með
þessu sé verið að gera lítið úr hlut
Hermanns Jónassonar og Ólafs Jó-
hannessonar. Því fer þó fjarri.
Hermann Jónasson var ómetanleg-
ur foringi á örlagastundum, en hann
átti það til inn á milli að slá nokkuð
slöku við, því að hann átti fleiri
hugðarefni en stjómmálin, eins og
skógrækt og fagrar bókmenntir.
Hann gat það líka með góðri sam-
visku, því að nánasti samstarfsmað-
ur hans stóð alltaf jafn örugglega
á verðinum, Eysteinn Jónsson. Á
Ólafi Jóhannessyni hvíldi svo það
að taka eiginlega við hlutverki
beggja og sýndi þá bæði mikla
mannkosti og forustuhæfíleika.
Það er um og upp úr 1930 sem
þeir Eysteinn Jónsson og Hermann
Jónasson koma til sögu og ■ með
þeim hefst félagsskapur og vinátta,
sem hélst síðan óslitið. Hún byijaði
með því að þeir gerast fomstumenn
í Framsóknarfélagi Reykjavíkur.
Undir leiðsögn þeirra á það sína
mestu blómatíð. Svo áberandi og
þýðingarmikið var þetta starf
þeirra, að andstæðingamir gáfu
þeim sérstakt nafn og kölluðu þá
hina bæjarradikölu. Þeir létu heldur
ekki lenda við orðin ein. Þannig
gerðist Eysteinn Jónsson fomstu-
maður að stofnun Kaupfélags
Reykjavíkur og fyrsta byggingar-
samvinnufélags á landinu. Þeir uxu
svo fljótt af þessum og öðmm verk-
um sínum, að 1934 var þeim falið
það mikla verkefni að stjóma
landinu á erflðustu fjárhagstímum,
sem hér hafa verið á þessari öld.
Margir óttuðust þá, að það myndi
ríða hinu unga sjálfstæði íslands
að fullu. Sú varð þó ekki raunin,
heldur komst ísland nokkum veg-
inn klakklaust yfir þessa erfiðleika,
sem virtust óviðráðanlegir um
skeið. Enginn maður átti meiri þátt
í því en Eysteinn Jónsson, sem var
bæði fjármálaráðherra og við-
skiptamálaráðherra á þessum ámm
og tók fjármálastjómina svo föstum
tökum, að sigur vannst á erfiðleik-
unum. Síðar var Eysteinn oft
fjármálaráðherra og hefur gegnt
því starfí lengur en nokkur annar
og betur en nokkur annar. Þar naut
viljafesta og ábyrgðartilflnning
hans sín til fulls. Eg hygg, að nú
orðið sé þetta ekki lengur aðeins
álit samheija hans, heldur einnig
sanngjarnra andstæðinga, sem
horfa ekki lengur yfir söguna með
flokksgleraugum.
Ég ætla mér ekki að gera tilraun
til þess að rekja hér allan stjóm-
málaferil Eysteins Jónssonar og þau
fomstuhlutverk, sem hann hefur
gegnt á fjölmörgum sviðum. Eitt
get ég þó ekki látið ónefnt. Hann
hóf fyrstur íslenskra stjómmála-
manna baráttu fyrir umhverfís-
vemd og hefur á undanförnum
ámm verið sívakandi talsmaður
hennar, bæði innan flokks og utan.
Síðasta verk hans í þeim efnum var
á nýloknu flokksþingi framsóknar-
manna, þegar hann flutti tillögu
um, að inn í utanríkismálakaflann
í sérstakri stefnuskrá, sem er í
smíðum, kæmi setning um að Is-
lendingar leggðu sinn fyllsta skerf
til umhverfisvemdarbaráttunnar í
samstarfí þjóðanna.
Á þessum tímamótum í lífi Ey-
steins Jónssonar er mér ekki aðeins
minnisstæð hin glæsilega stjóm-
málasaga hans, heldur maðurinn
sjálfur og persóna hans. Ég hefí
átt því láni að fagna að vinna náið
með honum í marga áratugi eða
nær óslitið síðan ég kom sem 17
ára unglingur til Reykjavíkur. Ég
átti einnig því láni að fagna að vinna
alllengi með þeim Jónasi Jónssyni
og Hermanni Jónassyni. Fyrir mig
var einu sinni lögð sú erfíða spum-
ing hvem þeirra ég mæti mest, án
þess að vera þó að leggja dóm á
þátt þeirra í þjóðarsögunni. Ég
svaraði eftir nokkuð langa og erfíða
umhugsun: Eystein Jónsson.
Það hefur verið réttilega sagt um
Eystein Jónsson, að hann væri mik-
ill flokksmaður. En þó hefur hann
ekki verið flokksmaður fyrst og
fremst. Á öllum fundum, sem ég
hefí setið með honum þar sem rætt
hefur verið um afstöðu flokksins til
þýðingarmikilla mála hefur það ver-
ið fyrsta boðorð Eysteins: Hvað er
best fyrir þjóðina og hvemig getur
flokkurinn túlkað þá afstöðu best.
Ákvarðanir um slíkt hafa oft verið
erfíðar og komið flokknum mis-
jafnlega vel. En þetta sjónarmið
hefur jafnan ráðið afstöðu Eysteins
Jónssonar.
Það mun ekki í upphafí hafa
verið ætlun Eysteins Jónssonar að
gera stjómmálin að ævistarfi. Eftir
að hafa lokið námi úr Samvinnu-
skólanum hélt hann aftur austur á
Djúpavog og stundaði þar sjó-
mennsku og fleiri störf, en sjó-
mennskan mun hafa fallið honum
allvel. Hún átti ekki fyrir honum
að liggja.
Árið 1927 gerðist sá sögulegi
stjómmálaatburður, að íhaldsmenn
töpuðu kosningunum og Framsókn-
arflokkurinn myndaði stjóm með
stuðningi Alþýðuflokksins.
Skömmu síðar hringdi Jónas Jóns-
son, sem orðinn var ráðherra, í
Eystein Jónsson og bað hann að
koma til starfa í stjómarráðinu.
Eysteinn varð við þeirri beiðni og
fékk það hlutverk að endurbæta og
skipuleggja ýmis vinnubrögð í
stjómarráðinu og fór m.a. vegna
þessa starfs til náms í Bretlandi.
Eftir heimkomuna vann hann að
því að breyta í nútímahorf öllu bók-
haldi ijármálaráðuneytisins og
sýslumanna landsins. Ándstæðing-
amir gerðu lítið úr þessu til að
byija með en breyttu síðar bókhaldi
Reykjavíkurbæjar í sama horf.
Þetta starf lagði að vissu leyti
grundvöllinn að stjómmálaferli Ey-
steins. Fyrir þingkosningamar
vorið 1931 fóm fram fyrstu út-
varpsumræðumar um stjómmál.
Það var yfírleitt dómur manna, að
þar hefðu ræðumenn Framsóknar-
flokksins farið með sigur af hólmi.
Hin mikla og snjalla mælska
Tryggva Þórhallssonar naut sín þar
vel, en Eysteinn Jónsson vakti þó
öllu meiri athygli, þvi að þjóðin
þekkti orðið hina áhrifamiklu
mælsku Tryggva Þórhallssonar.
Hinn ungi ræðumaður Framsóknar-
flokksins skýrði hins vegar flóknar
tölur fjármálanna svo glögglega og
skiljanlega og hélt svo vel á málum,
að íhaldsmenn urðu að viðurkenna
að hann hefði borið af Jóni Þorláks-
syni í þessum umræðum. Nafn
Eysteins Jónssonar var líka á vömm
flestra Framsóknarmanna eftir
þessar umræður og hann átti auð-
velt með að hljóta þingsæti Sveins
í Firði, sem lét af þingmennsku
1933. Eysteinn Jónsson tók þá
sæti á þingi, 26 ára gamall, og
skömmu síðar, þegar hann varð 27
ára, varð hann fjármálaráðherra og
hefur áður verið lýst hvemig hann
leysti það starf af hendi.
Eysteinn Jónsson hlaut strax erf-
itt verkefni á Alþingi, þegar hann
tók sæti þar. Miklar deilur stóðu
þá yfír í Framsóknarflokknum og
var tvísýnt hvernig þeim myndi
lykta í þingflokki Framsóknar-
flokksins. Jónas Jónsson var for-
ustumaður í annarri fylkingunni og
var hart sótt að honum. Jónas var
sterkur, þegar hann gat beitt penn-
anum og talað á fjölmennum
fundum. Honum lét miður að standa
í þjarki á þröngum fundum. Jónas
Jónsson hefur lýst hinum hörðu
umræðum sem þá fóru fram í þing-
flokki Framsóknarflokksins á þessa
leið:
„Á þessum löngu og miður
skemmtilegu fundum féllu stundum
heit og hörð orð milli þeirra, sem
lengi höfðu starfað saman í flokkn-
um, en voru nú að skilja. En þær
tilfínningar náðu ekki til yngsta
þingmannsins. Hann gekk að starf-
inu með kaldri ró, eins og skurð-
læknir, sem starfar að hættulegum
holskurði. Eysteinn Jónsson hélt
alltaf fram rökum og engu nema
rökum. Þegar andstæðingamir ætl-
uðu að sleppa úr hættulegri aðstöðu
með útúrdúrum og vífílengjum lagði
hann aftur og aftur á borðið hin
þungu rök, sem ekki varð flúið frá.
Þessi forstaða Eysteins Jónssonar
átti höfuðþátt í að flokkurinn missti
ekki meira en varð þá á þinginu."
Jónas Jónsson sagði mér síðar
að þessi málflutningur Eysteins
Jónssonar hafí ráðið mestu um, að
meirihluti þingmannanna snerist til
liðs við hann, en sumir þeirra voru
lengi í vafa um hvort þeir ættu
heldur að snúast til liðs við Bænda-
flokkinn eða að fylgja Framsóknar-
flokknum áfram. Þegar Jónas var
farinn af fundinum hélt Eysteinn
umræðum áfram með þeim árangri
sem lýst er í ummælum Jónasar.
Til er lýsing á Eysteini Jónssyni
á fyrstu árum hans í Reykjavík eða
um það leyti sem hann var að hefja
þátttöku í stjómmálum. Höfundur
er Gísli Guðmundsson en þeir Ey-
steinn voru þá og síðar nánir
félagar:
„Við kunningjar Eysteins Jóns-
sonar og félagar meðal yngri manna
á þessum árum munum hann vel
frá þeim tíma og fögnum því, að
hann hefír ekki brugðist þeim von-
um sem við hann voru bundnar.
Hann var í okkar hópi manna vin-
sælastur; hafði sig ekki mjög í
frammi til forustu að fyrra bragði,
skapgerðin föst og róleg, en hæfi-
leikinn óvenjulegur til að gera grein
fyrir máli án þess að mikið þyrfti
fyrir að hafa, drengur góður og liðs-
maður er á reyndi. Stjómmálaáhug-
inn var snemma vakandi en þó í
hófí haldið. í þann tíð voru sem
oftar mikil átök í landsmálabarátt-
unni og mörgum heitt í hamsi. Og
Eysteinn Jónsson varð með skjótum
hætti, ungur að árum, þátttakandi
í þeirri baráttu. Hæfíleikar hans til
leiðsagnar og sú mælska á mann-
fundum, sem hann reyndist búa
yfír, gerðu hann á örskömmum tíma
ekki aðeins vaskan liðsmann heldur
einnig jafnframt einn af forustu-
mönnum Framsóknarflokksins við
hlið miklu eldri manna."
Ég get ekki látið hjá líða að birta
hér kafla úr grein, sem Hermann
Jónasson skrifaði um Eystein Jóns-
son sextugan, því að enginn þekkti
Eystein betur en Hermann:
„Við Eysteinn Jónsson höfum
unnið saman um það bil þriðjung
aldar, og ætti ég því að þekkja
hann nokkuð. Eysteinn Jónsson er
drengskaparmaður, hygginn, hóf-
samur og umfram allt hefur hann
ósigrandi viljaþrek.
Þetta er sú skapgerð, þetta er
sú hönd, sem stýrt hefur glæsileg-
um vopnum Eysteins Jónssonar til
sóknar og varnar í fjölmörgum stór-
málum og umbótamálum. Það er
þessi skapgerð, sem skipað hefur
honum fastan sess meðal fremstu
manna þjóðarinnar. Þá áratugi, sem
við Eysteinn Jónsson höfum unnið
saman, hefur okkur sjaldan greint
á en þegar það hefur komið fyrir,
hefur sá ágreiningur ætíð verið
útkljáður með drengilegum hætti
af hálfu Eysteins Jónssonar. Það
munu og vandfundin dæmi þess,
að Eysteinn Jónsson hafi beitt and-
stæðing sinn ódrengilegum bar-
dagaaðferðum. Hitt mun frekar
koma til álita, hvort hann hefur
ekki stundum treyst orðum og eið-
um andstæðinganna of vel. En slfld
hendir gjaman drengskaparmenn.
Hófstillingu Eysteins Jónssonar
og hyggindi hefí ég þrásinnis reynt
í margháttuðum, erfíðum vanda-
málum og úrlausnarefnum.
Eins og flestum er kunnugt átti
Eysteinn Jónsson við langvarandi
heilsuleysi að stríða og varð í ofaná-
lag fyrir mjög alvarlegum áföllum
er hann slasaðist á skíðum.
Með óbilandi viljaþreki hefur
Eysteinn Jónsson sigrast á öllu
þessu og hefí ég það fyrir satt, að
hann hafi aldrei verið við betri
heilsu en nú. En oft hefi ég séð
Eystein Jónsson illa haldinn er hann
sárlasinn átti í hörðum deilum eða
sat langtímum saman við samn-
ingaborð í erfíðum samningum —
án þess hann nokkurn tíma kvart-
aði eða kvikaði. Þann tíma sem
Eysteinn Jónsson var rúmfastur
vegna veikinda fylgdist hann með
í hveiju máli. Það var ekki fyrr
búið að ljúka uppskurðinum oggera
við beinbrotið en Eysteinn Jónsson
heimtaði daglega skýrslu um gang
mála og stjómaði frá sjúkrabeði
sínum. Því fjölyrði ég um þennan
hátt í lífí Eysteins Jónssonar, að
ég tel fátt hafa sýnt mér betur á
lífsleiðinni hveiju eldlegur áhugi
getur áorkað, ef hann er samfara
sterkum vilja.“
Að lokum skal svo vitnað í grein,
sem Jónas Jónsson skrifaði um
Eystein Jónsson þrítugan:
„Það hefír stundum orðið ungum
mönnum að gæfutjóni er þeir hafa
komist skjótlega til mikilla manna-
forráða, að þeir hafa ofmetnast og
misst heilsusamlegt jafnvægi. Sú
hætta vofír ekki yfír hinum unga
fjármálaráðhera. Hann er gæddur
mörgum góðum gáfum. Hann hefír
mikla athyglis- og yfirlitsgáfu.
Honum er létt um að vinna og unun
að vinna. Hann er áhrifamikill, en
yfírlætislaus ræðumaður, bæði á
mannfundum og í útvarpi. Honum
er létt um að skrifa þróttmikinn
stfl. í meðferð mála leitar hann að
kjarnanum, en hirðir ekki um hism-
ið eða umbúðimar. í deilum er hann
rökfímur og markviss en mildur í
annarri umgengui. Hann á marga
andstæðinga, en fáa óvini. En í
ofanálag hinna mörgu fremur sjald-
gæfu eiginleika hafa vöggudísir
hans gefíð honum alveg óvenjulega
mikið af rólegri skapfestu og yfir-
lætisleysi, sem allir fínna að er
honum meðfætt, en ekki ávanið.
Margir, sem kynnast honum vita
ekki glögg skil á hinum fágætu
starfshæfileikum, en laðast að
manninum sjálfum sökum fram-
komu hans og kynningargáfu."
Við þessi ummæli Jónasar Jóns-
sonar er því að bæta, að þótt hálf
öld sé liðin síðan þau voru skrifuð,
stendur það enn óhaggað, að Ey-
steinn Jónsson hefur ekki ofmetnast
af frama sínum og afrekum. Hann
er ekki heldur kominn á þann aldur
að vera með karlagrobb. Honum
er ekkert gefíð um mikið hól og
því hefí ég reynt að halda þessari
grein minni innan þeirrar hófstill-
ingar, sem einkennir Eystein
Jónsson.
En þrátt fyrir alla hæfíleika Ey-
steins leyfi ég mér að lokum að
fullyrða, að hann hefði ekki náð
eins langt og afrekað eins miklu
og raun ber vitni, ef hann hefði
ekki notið eins góðrar eiginkonu
og Sólveig Eyjólfsdóttir hefur
reynst honum. Hún hefur orðið að
sætta sig við miklar fjarverur bónda
síns vegna fundahalda stærri og
smærri og ferðalaga víðsvegar um
landið. Mikill gestagangur hefur
jafnan verið á heimili þeirra, þótt
oftast væru efnin af skomum
skammti.
í dag munu þau hjón vera að
heiman og dvelja í hópi bama og
bamabama sem er fjölmennur.
Þangað flyt ég honum og Sólveigu
bestu þakkir mínar og Ragnheiðar
fyrir löng og ánægjuleg kynni, og
ég veit að það get ég einnig mælt
fyrir hönd flokkssystkina hans um
allt land, sem óska honum allra
heilla á þessum merka afmælisdegi
hans.
Þórarínn Þórarinsson
Trúlega verður það dómur sög-
unnar, að á fyrri helmingi 20. aldar
hafi tvinnast saraan einhvetjir þýð-
ingarmestu örlagaþræðir í sögu
íslensku þjóðarinnar. Á þessum
tíma verður Island sjálfstætt ríki
undir Danakóngi (1918) og síðan
fullvalda lýðveldi (1944), — eftir
að hafa lotið erlendum yfirráðum í
margar aldir. Tuttugasta öldin hef-
ur líka gefið íslensku þjóðinni slíka
velmegun, að hún er nú í hópi þeirra
þjóða þar sem lífskjör em hvað
best. Ekki er ofsagt að algjör bylt-
ing hafí orðið í lifnaðarháttum
íslendinga á þessari öld.
Ekki komu þessar miklu breyt-
ingar af sjálfu sér. Frelsið kostaði
mikla baráttu, þótt ekki væri hún