Morgunblaðið - 27.03.1987, Side 13

MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 27. MARZ
13
Hvað verður um
gömlu húsin í mið-
bæ Reykjavíkur?
Sérstaða Reykjavíkur
eftirJúlíönu Gott-
skálksdóttur og
Nönnu Hermansson
Þegar maður dvelst erlendis
finnst manni alltaf gaman að fá
fréttir af því sem er að gerast á
íslandi. Oft verður maður bæði
glaður og hissa á öllu því sem hægt
er að gera í svona litlu þjóðfélagi.
Þar virðist allt vera á uppleið. Mað-
ur fréttir af heilum íbúðarhverfum,
sem verða til á fáeinum árum í
útjaðri Reykjavíkur, og nýjum mið-
bæ með kaupvangstorgi, borgar-
leikhúsi og bókasafni auk fjölda
annarra bygginga sem allar hafa
risið á síðustu árum. Slíkt heyrir
til undantekninga í grannlöndum
okkar. Þar verða engir nýir mið-
bæir til sem gætu tekið við þeim
þrýstingi sem er á gömlu bæjunum,
en þar eru kröfur um nýjar bygg-
ingar yfir stórar stofnanir og
kaupvangstorg eigi að síður. Vand-
inn er þá hvemig koma megi slíku
fyrir í gamalgrónum hverfum, því
víða, einkum í Svíþjóð, er þegar
búið að ganga svo hart að gamalli
byggð, að mönnum er nú umhugað
um að halda i það sem eftir er.
Þetta á ekki síst við þegar halda á
hátíðlegt afmæli einhverrar þessara
borga sem sumar eiga sér 7—800
ára sögu. Þá finna menn oft fyrir
því hve lítið er eftir í umhverfinu
sem minnir á sögu borganna.
í Reykjavík ættu menn ekki að
þurfa að eiga við slík vandamál að
stríða. Borgin á sér gamlan miðbæ,
þar sem enn má lesa 200 ára sögu
hennar og nýjan miðbæ í vændum
sem væntanlega mun taka við miklu
af þeim þrýstingi sem nú er á gamla
bænum. Því skyldi maður ætla að
það væri auðveldara að vernda
gamla byggð þar en víða annars
staðar.
Húsvernd í Reykjavík —
áhugi og framkvæmdir
Þegar við nú lesum blaðagreinar
um nýja deiliskipulagsstillögu að
Kvosinni í Reykjavík og sjáum
myndir af því hvemig höfundar
hennar hafa hugsað sér að byggð
þar líti út í framtíðinni verður okk-
ur hugsað aftur til ársins 1975. Þá
átti að rífa nær öll húsin í Grjóta-
þorpi, en þar sem í ljós kom að
menn vissu lítið um sögu byggðar-
innar þar, hófum við, sem þá unnum
í Árbæjarsafni, könnun á sögu hús-
anna. Við minnumst þess áhuga,
sem fólk sýndi þessari vinnu okkar,
og kom einna skýrast í ljós þegar
borgaryfirvöld ákváðu að láta gera
deiliskipulagstillögu að svæðinu á
grundvelli hennar. Sú tillaga var
síðan samþykkt að Aðalstræti und-
anskildu, en á þeim svæðum, þar
sem hún er í gildi, hefur þegar ver-
ið gert við nokkur hús, sem áður
þóttu lítil bæjarprýði, en vekja nú
athygli manna og jafnvel aðdáun.
Er þama ljóst dæmi um það hvern-
ig fara má að við að bæta gamal-
gróna byggð á hennar eigin
forsendum.
Við minnumst líka margs ann-
ars, sem áunnist hefur í húsvernd-
unarmálum í Reykjavík undanfar-
inn áratug, svo sem friðunar
Bemhöftstorfu og viðgerðarinnar á
húsunum þar, sem sjá má áhrif frá
víða í gamla bænum, og ekki síður
friðunar og viðgerðar á húsum í
eigu Reykjavíkurborgar. Meðal
þeirra em hús, sem eitt sinn átti
að rífa, svo sem Iðnó og Iðnskólinn
gamli við Vonarstræti, en em nú
talin ómissandi hluti af mynd gamla
miðbæjarins eins og viðgerðin á
tumi Iðnskólans síðasta sumar
sýndi glögglega.
Af þessu má sjá að á íslandi sem
inn fengið að halda upphaflegu
þakformi sínu, sem einkenndi
byggðina í Reykjavík fram yfir
miðja síðustu öld. Ásamt homhús-
inu við Lækjartorg mynda þau litla
heild sem við öll þekkjum svo vel
og sjáum oftast fyrir okkur, þegar
við minnumst gamla miðbæjarins í
Tvö af elstu húsum borgarinnar eru austast í Austurstrætinu.
„í ljósi þess, sem
áunnist hefur í hús-
verndunarmálum í
borgum erlendis, og
þeirra tilrauna, sem
gerðar hafa verið hér á
landi, f innst manni að
með þessari nýju skipu-
lagstillögu sé verið að
stíga stórt skref aftur
til þess tíma, þegar það
þótti sjálfsagt að gömul
byggð viki fyrir því sem
koma skyldi.“
Gamli Iðnskólinn við Lækjargötu. Eitt sinn stóð til að rffa þetta hús, en nú er það talið ómissandi hluti
af mynd gamla bæjarins.
annars staðar vom menn famir að
gefa gamalli byggð meiri gaum en
áður og skilningur á eðli hennar
hafði aukist. Mönnum var orðið ljóst
að sérkenni hennar bám sögu okk-
ar vitni og að þar var að finna
menningararfleið sem okkur bæri
að varðveita.
Ný skipulagstillaga
— breytt stefna?
Með allt þetta í huga var ástæða
til að vona að með nýrri skipulags-
tillögu að Kvosinni yrði reynt að
stuðla að vemdun gömlu húsanna
sem þár era og hafa verið kenni-
leiti í miðbænum svo lengi sem
menn muna. Það em okkur því
mikil vonbrigði að sjá hve mörg
þessara húsa eiga að víkja fyrir
nýbyggingum samkvæmt tillög-
unni. Það verður lítið eftir, sem
minnir mann á að þar hafi byggð
verið að mótast i tvær aldir, og þau
sérkenni, sem okkur finnst við
þekkja miðbæinn af og draga mann
að sér, munu hverfa. í staðinn
sjáum við röð af háum byggingum,
sem minna á gömul hús í borgum
Norður-Evrópu, en em framandi í
Reykjavík þar sem gömul byggð
er hvorki há né þétt og sól nær
víða að skína á milli húsanna.
Hafnarstræti — fyrir-
mynd Austurstrætis?
Austast í Austurstræti standa tvö
af elstu húsum borgarinnar. Ásamt
Aðalstræti 10 em þau einu lág-
reistu timburhúsin frá bernskuámm
Reykjavíkur sem hafa nokkum veg-
Reykjavík. í tillögunni að framtíð-
arbyggð í Kvosinni er þessi
kunnuglega mynd að engu orðin:
hús Hressingarskálans horfíð, en
hin tvö eins og sökkull undir mikið
glerhýsi. Hætti er við að þau verði
heldur afkáraleg með þviiíkt bákn
á bak við sig og maður vonar að
þeim verði hlíft við því. í borg, þar
sem skuggar em bæði langir og
svalir og næðingur alltaf einhvers
staðar, sést vel hvað það hefur
mikið að segja fyrir allt götulíf að
þar njóti sólar. Hver hefur ekki
fundið fyrir kuldanum og næðingn-
um í Hafnarstræti þar sem aldrei
skín sól? Eflaust þættu randbygg-
ingamar þar mun glæsilegri
borgarhús á mynd eða á módeli en
lágu húsin í Austurstræti. Samt
safnast menn saman í sólinni fyrir
framan þau hús, á meðan menn
arka samanherptir eftir Hafnar-
stræti, góðviðrisdaga sem aðrar
daga, því þar er alltaf jafnkalt og
nöturlegt. I skipulagstillögunni nýju
er þó sem götumynd Hafnarstrætis
hafi verið höfð sem fyrirmynd að
væntanlegri götumynd Austur-
strætis, sern þó er hugsuð sem
göngugata. Á þeim kafla, þar sem
nú er göngugata, safnast fólk sam-
an í sólinni en ekki skugganum og
er því hætt við að götulíf þar dofni
í skugga háu húsanna i framtíðinni.
Ný hús með
aldamótasvip
Á það hefur verið bent (Hús-
vemdun, bls. 31) að hin fyrirhugaða
byggð í Kvosinni verði með áþekku
yfirbragði og timburhúsin glæsi-
legu, sem reist vom við Austurvöll
og Pósthússtræti laust eftir alda-
mótin, en hurfu í eldhafið árið 1915.
Það er ánægjulegt að íslenskir arki-
tektar skuli finna eitthvað í íslensk-
um byggingararfi sem vinna megi
úr. Slíkt hvarf aftur í söguna er í
takt við þann tíma, sem við lifum
á, og raunar af sömu rótum mnnið
og aukinn áhugi og skilningur á
eðli gamallar byggðar. Hér er þó
sem löngu horfin hús njóti þessarar
virðingar fremur en þau hús frá
sama tíma, sem enn standa og em
þar með hlut af umhverfinu. Hús
eins og Aðalstræti 16, Lækjargata
6 og Vallarstræti 4 (Hótel Vík)
bera öll einkenni húsa, sem reist
vom um eða eftir aldamótin, en
engu þeirra er ætlað að standa í
framtíðinni. Ósjálfrátt verður
manni á að spyija, hvort timbur-
húsin, sem áður stóðu við Austur-
völl, hefðu hlotið náð fyrir augum
skipuleggjenda stæðu þau þar enn!
Að bæta gamla byggð
í ljósi þess, sem áunnist hefur í
húsvemdunarmálum í borgum er-
lendis, og þeirra tilrauna, sem
gerðar hafa verið hér á landi, finnst
manni að með þessari nýju skipu-
lagstillögu sé verið að stíga stórt
skref aftur til þess tíma, þegar það
þótti sjálfsagt að gömul byggð viki
fyrir því sem koma skyldi. í
Reykjavík hafa slíkar skipulagstil-
lögur hingað til reynst of stórtækar
til að hægt væri að framkvæma þær
og syrgja það fáir. Verra er, að þær
hafa eftirlátið borgarbúum sundur-
tættan miðbæ. Að fylla í þau stóm
skörð er ekki auðvelt, en heldur
engin lausn að þurrka það út, sem
eftir er af gamalli byggð, og byggja
röð af nýjum húsum. Með því hyrfu
einmitt þau verðmæti, sem við vild-
um síst missa, og em ástæða þess,
hvers vegna okkur er ekki sama
um hvemig miðbærinn lítur út.
Meðal þeirra þjóða, sem hafa
reynslu af gagngerri endumýjun
heilla borgarhverfa, og eins þeirra,
sem hafa farið vægar í sakimar í
þeim efnum, er byggðarvemd að
verða sjálfsagður hluti af endumýj-
un gamalla hverfa. Að fella nýtt
að gömlu er verkefni, sem menn
glíma við, og þar duga engar ódýr-
ar lausnir ef útkoman á ekki að
verða annaðhvort stílbrot eða nýtt
hús í gömlum búningi. Það em
kannski ekki einstök form, sem
mestu skipta, heldur eðli byggðar-
innar. Greining á byggðinni er því
ríkur þáttur: hvemig hún hefur orð-
ið til, hvemig hún hefur mótast og
fengið núverandi útlit. Mótun
byggðar nær langt út yfir teikni-
borð arkitekta, enda verk margra
kynslóða. Það er þetta ferli, sem
menn mega ekki missa sjónar á,
þegar þeir fá jafnerfitt verkefni og
það að bæta byggðina í miðbæ
Reykjavíkur.
Lokaorð
Á 200 ára afmæli Reykjavíkur
síðastliðið sumar þáði borgin eignir
ríkisins í Viðey að gjöf og eignaðist
þar með Viðeyjarstofu, elsta hús á
landinu. Bygging Viðeyjarstofu
hófst um það leyti sem verið var
að reisa fyrstu hús Innréttinganna
í Aðalstræti og var það fyrsti vísir
að þéttbýlismyndun í Reykjavík.
Það fer því ekki illa á því að
Reykjavíkurborg eigi Viðeyjarstofu
og nú, þegar til stendur að hraða
viðgerð á húsunum í Viðey eins og
þeim sæmir, finnst manni það vera
við hæfí að stuðla jafnfrmt að því
að gömlu húsin í miðbæ Reykjavík-
ur, sem staðið hafa af sér eldsvoða
og niðurrif, fái að standa.
Júlíana Gottskálksdóttir er Ust-
frœðingur og Nanna Hermansson
er landsminjavörður í Söderman-
landí Svíþjóð.