Morgunblaðið - 27.03.1987, Blaðsíða 48

48
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 27. MARZ
usn
SAKHAROVS
EFTIR BILL KELLER
Nú eru UÖnir rúmir tveir mánuðirfrá því MikhailS. Gorbachev
leitogi Sovétríkjanna hringdi tilþekktasta andófsmanns landsins,
Andrei D. Sakharovs, til aÖ fœra honum þœr fréttir aÖ hann
hefÖi veriÖ náÖaÖur. Sakharov svaraÖi meÖ því aÖ undirstrika
mikilvœgi mannréttindamála. „ÉgsárbaÖ hann um aÖ beita sér
fyrirþessum málstaÖ, “segir Sakharov, „vegna mikilvœgis hans
fyrir virÖingu landsins ogfyrir alþjóÖatraust til yÖar, persónulega,
Mikhail Sergeyovich, ogfyrir framgang allra viÖfangsefna yÖar. “
Til að reyna á hvort í
raun væri verið að
vinna að auknu frjáls-
ræði í Sovétríkjunum
minnti Sakharov, sem
nú er 65 ára, Gorbac-
hev á að hann hefði sent leiðtogan-
um lista með nöfnum 14 manna,
sem haldið væri í fangelsum, vinnu-
búðum og geðveikraspítölum fyrir
að hafa skýrt frá skoðunum sínum
varðandi stjórn- eða trúmál. Vildi
hann að þeir yrðu iátnir lausir.
Gorbachev sagði hvorki af né á
í símtalinu. En á næstu vikum fóru
að berast til fjölskyldna sumra
fanganna á listanum — og til
margra annarra Þ— gleðilegar
fréttir.
Serafím Yevsyukov, áður sigl-
ingafræðingur hjá flugfélaginu
Aeroflot, sem var á geðveikrahæli
vegna þess að hann hafði sótt um
að fá að flytjast úr landi, var látinn
laus 24. janúar. Yuri Shikhanovich,
í vinnubúðum fyrir að hafa skrifað
fyrir ólöglegt tímarit um mannrétt-
indamál, kom heim til sín 6. febrúar.
Sergei Grigoryants, bókmennta-
gagnrýnandi, sem sat í fangelsi
fyrir að semja áskorun um aukin
mannréttindi, kom til Moskvu 7.
febrúar. Eiginkonum Anatoly Kory-
agins og Sergei Khodorovichs var
tilkynnt að eiginmenn þeirra yrðu
leystir úr haldi með því skilyrði að
þeir flyttust úr landi. Þegar Kory-
agin kom svo heim til sín í fyrri
viku sagði hann að sér hafí verið
sleppt án nokkurra skilyrða. Margir
aðrir á listanum hafa verið fluttir
til fangelsa nær heimaslóðum
þeirra, og er reiknað með að þeim
verði sleppt næstu daga.
Tugum annarra fanga var sleppt
úr haldi með opinberri tilskipun
dagsettri 2. febrúar, og er það
fyrsta fjöldalausn fanga frá því
Nikita Khrushchev leysti úr haldi
fómarlömb ofsókna Stalíns.
Sakharov hafði enga tilhneigingu
til að þakka sjálfum sér frelsun
þessara fanga, en var fljótur til að
gefa í skyn að þessum viðbrögðum
bæri að svara í sömu mynt. Eftir
að hann var látinn Iaus leituðu
margir andófsmenn ráða hjá Sak-
harov, og hann sagði þeim að þeir
skyldu láta í Ijós stuðning við
Gorbachev — ekki taka undir með
þeim efasemdamönnum sem halda
því fram að náðanimar séu aðeins
áróðursbragð.
„Auðsjáanlega er hér eitthvað
raunhæft að gerast," sagði hann í
viðtali 8. febrúar. „Það er erfitt að
sjá fyrir hve langt verður gengið,
en sjálfum er mér fullljóst að
ástandið er breytt."
Andófsmenn segjast reikna með
að náðunum verði haldið áfram, í
bili. Og Gorbachev hefur hvatt til
setningar nýrra laga, sem enn liggja
aðeins fyrir í grófum dráttum, sem
tryggi tjáningarfrelsi, opni nýjar
áfrýjunarleiðir og leysi dómstólana
undan pólitískum áhrifum.
Fyrirætlanir Gorbachevs — að
ekki sé talað um möguleika á að
þær nái fram að ganga — liggja
ekki ljósar fyrir. En hann virðist í
það minnsta staðráðinn í að höggva
á þá rót er veldur erlendum þrýst-
ingi og erfíðleikum. Sumir bjartsýn-
ismenn telja að Gorbachev, sem er
lögfræðingur að mennt, hafí annað
raunhæft markmið í huga - löngun
til að virkja eitthvað af þeirri al-
mennu framtakssemi sem kæfð er
með geðþóttalegri beitingu lög-
regluvaldsins, eins og fram kemur
í málum mannanna á lista Sak-
harovs.
Mennirnir á listanum mynda ekki
neina „hreyfingu". Ef þeir byggju
ekki í landi þar sem það er alvar-
legt afbrot að láta í ljós ákveðnar
skoðanir — rússneska nafnið á and-
ófsmanni er „inakomyslyashchi",
„öðruvísi sinnaður" — skipuðu þeir
enganveginn neinn samstæðan
hagsmunahóp. í röðum þeirra eru
meðal annarra eistneskur þjóðemis-
sinni, hebreskukennari, rússnesk-
kaþólskur maður og fylgismaður
evrópsks kommúnisma.
Sakharov talar um þá sem.félaga
í „karass", en það nafn bjó rithöf-
undurinn Kurt Vonnegut til og
notaði í bók sinni „Cat’s Cradle"
um hóp manna sem „vinna Drottni
til dýrðar án þess að gera sér ljóst
hvað þeir eru að aðhafast". Þetta
karass á lista Sakharovs er skipað
mönnum sem neita að hræðast þótt
þeir búi í samfélagi þar sem óttinn
þykir sjálfsagður.
Þeir eru, eins og Sakharov tekur
ákveðið fram, aðeins úrtak.
A lista yfír pólitíska fanga í Sov-
étríkjunum, sem Cronid Lubarsky,
stjamfræðingur og flóttamaður,
gefur út árlega í Miinchen og geng-
ur leynilega manna á milli meðal
andófsmanna, eru birt æviágrip
með myndum 706 karla og 49
kvenna sem nú em í haldi. Lub-
arsky áætlar að um 3.000 manns
til viðbótar, sem hann skortir næg-
ar upplýsingar um, séu einnig svona
„samvizkufangar". Nathan Sharan-
sky, andófsmaður af gyðingaættum
sem fluttist til ísrael í fyrra, áætlar
fjölda fanganna í það minnsta
10.000. Gorbachev sagði í samtali
við franskan blaðamann í fyrra að
innan við 200 manns sætu í fangels-
um fyrir „and-sovézkar aðgerðir".
Það er ekki fjöldinn sem í raun
skiptir Sakharov máli. Andófsmenn
og stuðningsmenn þeirra hafa alltaf
verið fámennur og lítt vinsæll
minnihluti í Sovétnkjunum. En sú
staðreynd að Sovétríkin beita valdi
sínu til að dæma skáld og stærð-
fræðinga til þrælkunarvinnu fyrir
að undirrita áskoranir, þýða bann-
aðar bækur, gefa út óvönduð
„samizdat“-tímarit sem ekki fylgja
stefnu yfirvalda, eða fara fram á
heimild til að flytjast úr landi, er
rothögg á það sem eftir lifir af frels-
isþrá óttasleginnar þjóðar.
Þær upplýsingar sem hér fara á
eftir eru unnar úr viðtölum við
ættingja og vini, hafðar eftir mann-
réttindahópum í Moskvu og á
Vesturlöndum, og fengnar úr frá-
sögnum vestrænna blaðamanna og
sovézkra flóttamanna. Þessar heim-
ildir eru ekki alltaf hlutlausar, en
þær eru oft einu heimildimar.
Sovézka utanríkisráðuneytið hét því
í fyrstu að viðtal fengist við emb-
ættismann sem væri málunum
kunnugur, en sagði síðar að ekki
væri unnt að segja hvenær viðtalið
gæti farið fram, ef úr því yrði á
annað borð.
Hér fer á eftir listi Sakharovs.
„Yuri Shikhanovich“
„Þetta er bezti vinur okkar, þetta
er maður sem verður daglegur gest-
ur í íbúð okkar nú þegar hann er
orðinn frjáls," segir Yelena Bonner,
eiginkona Sakharovs, sem dvaldist
í útlegðinni með eiginmanni sínum
í tvö ár. Shikhanovich, sem oft hafði
staðið við hlið Sakharovs í mann-
réttindabaráttunni, var öllum á
óvart sleppt lausum úr vinnubúðum
6. febrúar eftir að hafa afplánað
þijú ár af tíu ára dómi.
Hann er virtur vísindamaður og
höfundur kennslubóka í stærðfræði
sem þýddar hafa verið á mörg
tungumál.
Dóttir hans, Katya, segir að hann
hafi verið rekinn úr kennslustarfi
sínu þegar hann undirritaði árið
1968 skjal til varnar Aleksandr
Yesenin-Volpin, þekktum stærð-
fræðingi sem sendur hafði verið í
geðsjúkrahús fyrir að semja ljóð er
yfirvöldum þótti móðgandi.
Fyrir framlag sitt til áhrifamesta
leynirits mannréttindahópsins sem
nefnist Skrá yfir atburði líðandi
stundar var Shikhanovich hand-
tekinn árið 1973, úrskurðaður vera
haldinn einkennum geðklofa og lok-
aður inni í geðsjúkrahúsi. Sakharov
og Bonner tókst með vestrænum
stuðningi að fá hann látinn lausan
þaðan tveimur árum seinna.
Shikhanovich var handtekinn á
ný þegar lögreglan fann við húsleit
Sergei D. Khodorovich,
47 ára
Serafim Yevsyukov,
54 ára
Alexsei Smirnov,
36 ára
Mikhail G. Rivkin,
32 ára
Yuri Shikhanovich,
53 ára
Genrikh O. Altunyan,
53 ára
í íbúð Yelenu Bonner síður úr vænt-
anlegri útgáfu Skrárinnar leiðrétt-
um með rithönd Shikhanovich.
Bonner segir að þótt hann hafi
verið hálf blindur og heymarlaus
hafí Shikhanovich verið látinn í það
að hreinsa prentvélamar í prent-
smiðju vinnubúða í Perm við rætur
Úralfjalla. í ágúst í fyrra lenti hann
með hægri höndina í einni prentvél-
inni og missti þijá fíngur. Skömmu
áður en honum var sleppt var fjöl-
skyldu hans tilkynnt að hann hafi
verið fluttur í sjúkrahús, án frekari
skýringa.
„Genrikh O. Altunyan“
Altunyan átti aðild að fyrstu al-
varlegu tilrauninni til að koma
skipulagi á mannréttindabaráttuna
í Sovétríkjunum. í maí 1969 undir-
rituðu hann og 14 aðrir, sem nefndu
sig Fmmkvöðla að vemdun mann-
réttinda, áskorun til Mannréttinda:
nefndar Sameinuðu þjóðanna. í
áskoruninni er vitnað í réttarhöld
yfir pólitískum andófsmönnum og
sagt frá því hvemig geðsjúkrahús
væra notuð til að refsa mönnum
sem höfðu aðrar skoðanir en til-
hlýðilegar þóttu. Fram til þess tíma
var lítið vitað um þessa notkun
sjúkrahúsanna.
Innan sex mánaða höfðu flestir
úr hópnum verið fangelsaðir, sendir
í útlegð innanlands eða neyddir til
að flytjast úr landi. Altunyan, sem
er útvarpsverkfræðingur frá
Úkraínu, sat þijú ár í vinnubúðum
fyrir brot á 190. grein hegningar-
laganna — „rógburð um Sovétrík-
in“.
Þegar yfírvöld hófu herferð til
að sundra_ mannréttindasamtökun-
um fyrir Ólympíuleikana í Moskvu
1980 var Altunyan handtekinn á
ný fyrir brot á lögum sem oftast
er beitt gegn andófsmönnum, 70.
greininni, sem fjallar um „and-
sovézka baráttu og áróður".
Samkvæmt leynilegum gögnum
um réttarhöldin yfír honum bára
vitni að í einkaviðræðum hafí Alt-
unyan gagnrýnt hersetu Sovétríkj-
anna í Tékkóslóvakiu og Mongólíu,
að hann hafí sagt að vinur hans sem
lokaður var inni í geðsjúkrahúsi
væri pólitískur fangi, og að hann
hafí talað óvirðulega um leyniþjón-
ustuna, KGB.
Þetta nægði til að hann var
dæmdur til hámarksrefsingar sam-
kvæmt grein 70: sjö ára vist i
vinnubúðum og fimm ára útlegð
innanlands.
„Þeir gátu í raun engar sakir
sannað á hann,“ segir Ludmilla
Alexeyeva-, sem starfaði við ýmis
bönnuð tímarit áður en hún var
neydd til að flytjast úr landi til
Bandaríkjanna árið 1977. „Ég held
að þeir hafi hreinlega óttazt að ef