Morgunblaðið - 08.04.1987, Blaðsíða 30

MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 8. APRÍL 1987
Af olnbogabömum í
íslenskum skólum
Nokkrar hug’leiðingar um heimavistir
eftirRúnar
Sigþórsson
Undanfama mánuði hefur margt
orðið til að beina sjónum manna
að skólahaldi á íslandi, ekki síst
dreifbýli. Má þar nefna hina svörtu
skýrslu OECD um skólamál á ís-
landi, sem birt var fyrir skemmstu,
dæmalausa brottvikningu fræðslu-
stjórans í Norðurlandsumdæmi
eystra í janúar sl. og óþvegnar
kveðjur menntamálaráðherra til
sveitarstjórna og fræðslustjóma
fyrir sukk og óreiðu í skólaakstri í
dreifbýlinu.
í tveimur síðamefndu málunum
er tekist á um skólastefnu og
byggðapólitík, m.ö.o. möguleika
landsbyggðarinnar til að standa
undir sambærilegu skólahaldi og
gert er á höfuðborgarsvæðinu.
Þessi tvö mál, og þó einkum
fræðslustjóramálið, hafa fært okkur
heim sanninn um sérkennilegt ein-
kenni á íslensku skólahaldi.
Raunveruleg framkvæmd þess fer
ekki eftir grunnskólalögum og
reglugerðum tengdum þeim heldur
fjárlögum. A þetta virðist mennta-
málaráðuneytið líta sem sjálfsagðan
hlut. Þar standa menn „blóðugir
upp til axla í niðurskurði", eins og
menntamálaráðherrann hefur orðað
það sjálfur á þann smekklega hátt
sem honum einum er laginn, við
að framkvæma fjárlögin en bijóta
grunnskólalögin. Þetta verður ekki
skilið öðruvísi en að á þeim bæ séu
fjárlögin talin rétt en grunnskóla-
lögin vitlaus.
„Heimavistarskólum er
haldið í skipulögðu
fjársvelti og umsjón
nemenda er skipulögð
sem sjálfboðavinna sem
kennarar eiga að bæta
ofan á vinnuskyldu sína
við kennslu."
Hornrekur í
skólakerfinu
Eitt af því sem leitar á hugann
þegar skólahald dreifbýlisins er til
umræðu er sú staðreynd að þar er
stór hópur grunnskólanemenda sem
vegna fjarlægðar frá skóla og erf-
iðra samgangna verður að yfirgefa
heimili sín átta mánuði á ári og
setjast í heimavistarskóla til að
njóta menntunar grunnskólans.
Samkvæmt skýrslu OECD er hér
um að ræða um 1000 nemendur í
34 skólum.
Þessum skólum hefur að vísu
farið fækkandi á undanfömum
árum enda er það stefna grunn-
skólalaganna að heimavistir skuli
lagðar niður þar sem því verði við
komið og nemendum ekið daglega
í skólann. Þó sú stefna kunni að
virðast sjálfsögð hefur hún orðið til
þess að litið er á þá heimavistar-
skóla sem eftir eru sem bráða-
birgðalausn og málefni þeirra hefur
gersamlega rekið á reiðanum.
Gagnvart þeim hefur aðeins ein
stefna verið mörkuð: Það á að
leggja þá niður og til þeirra sem
enn er óhjákvæmilegt að reka má
engu kosta.
Við þetta bætist að sveitarfélögin
sem verða að reka heimavistarskól-
ana, og flest eru fámenn og fátæk,
verða að standa undir tvöföldu við-
haldi, á kennsluhúsnæði og heima-
vist. Þetta er þeim oftast algerlega
ofviða og kórónar fjárhagslega nið-
urníðslu þessara stofnana.
En tilvera heimavistarskóla er
veruleiki sem ekki verður umflúinn
og ekki annað fyrirsjáanlegt en að
svo verði enn um nokkra framtíð.
Það er því ekki úr vegi að líta
nokkru nánar á innra starf þessara
stofnana og þá þjónustu sem þeim
er ætlað að veita.
Uppeldishlutverk
heimavistarskóla
I seinni tíð hefur mönnum orðið
tíðrætt um breytt hlutverk grunn-
skóla og vaxandi mikilvægi þess
uppeldisstarfs sem þar fer fram.
Fróðlegt er að bera heimavistar-
skóla saman við almenna skóla að
þessu leyti. Flestir heimavistarskól-
ar starfa átta mánuði á ári. Þessa
átta mánuði dvelja nemendur þar
fímm daga vikunnar. Samkvæmt
skóladagatali menntamálaráðu-
neytisins eru kennslu- og prófdagar
í slíkum skóla 148 talsins. 148 dag-
ar á ári er langur tími, nærri
helmingur ársins, og allan þann
tíma kemur skólinn í stað heimila
nemenda og starfsfólk hans verður
staðgenglar foreldra þeirra. Þessi
staðreynd skapar heimavistarskól-
um algera sérstöðu og gerir þá að
uppeldisstofnunum í enn ríkara
mæli en heimangönguskóla. Við
þetta bætist að heimavistarskólinn
verður að sinna þörf nemenda fyrir
félags- og tómstundastörf og koma
þannig í stað félags- og æskulýð-
Um dýran tækja-
búnað sjúkrahúsa
eftirSmára
Kristinsson
Tækniþróunin
Síðustu 10 árin hafa orðið geypi-
legar tækniframfarir á sjúkrahús-
um, sérstaklega í rannsóknar- og
greiningartækni. Dýr en afkasta-
mikil og tiltölulega örugg greining-
artæki hafa komið fram, t.d.
tölvusneiðmyndatæki, MR-tæki,
gammamyndavélar og tölvuvædd
tæki tii æðarannsókna. Þessi tæki
hafa leitt til hraðari og öruggari
greiningar og markvissari með-
ferðar en áður og jafnframt að
meðaltali færri sjúkrahússdaga á
hvem innlagðan sjúkling. Kannanir
hafa sýnt, svo ekki verður um villst,
að flest þessara tækja skila and-
virði sínu á mun skemmri tíma,
heldur en megnið af þeim tækjabún-
aði sem keyptur er til iðnaðar í dag.
Útgjöld til tækjakaupa
í þeirri umræðu, sem fram hefur
farið að undanfomu um sameiningu
Borgarspítala og Landspítala, hefur
gamall draugur skotið upp kollin-
um. Hér er átt við þá fráleitu
skoðun, að verulegur hluti af út-
gjöldum heilbrigðiskerfisins fari til
kaupa og viðhalds á dýrum tækjum
og tækjabúnaðh Þetta er reginn
misskilningur. Ég hef ekki undir
höndum tölur um heildarfjárfest-
ingu í tækjabúnaði heilbrigðiskerf-
isins. I nálægum löngum eins og
Þýskaiandi, sem er mjög tækni-
vætt, fer minna en 1% af útgjöldum
til heilbrigðismála til tækjakaupa.
A sérhæfðum sjúkrahúsum fer
auðvitað töluvert hærra hlutfall af
rekstrarfé til tækjakaupa. Borg-
arspítalinn hefur ekki eytt nema
1,5—3% af rekstrarútgjöldum
sínum í fjárfestingar í tækjum og
búnaði árin 1978—'86 (sjá línurit).
Dýr rannsóknarbúnaður er því
ekki stór liður í rekstri sjúkrahúsa
hérlendis. Ég tel eðlilegt að sér-
hæfð sjúkrahús noti ekki minna en
3—5% af rekstrarútgjöldum til
tækjakaupa, þannig að um eðlilega
endumýjun og þróun verði að ræða.
Ástand og- aldur tækja
Það er algengur misskilningur
hérlendis að við eigum mest ný og
vönduð rannsóknartæki á sjúkra-
húsunum. Þessi skoðun er eingöngu
byggð á þekkingarleysi. Stóru
spítalamir hér eru búnir færri og
eldri tækjum en sambærilegar
stofnanir á Vesturlöndum.
Eftir margra ára samfelldan nið-
urskurð er ástandið þannig, að
menn geta átt líf sitt undir því, að
tæknideildum sjúkrahúsanna takist
að halda 10—20 ára gömlum rann-
sóknarbúnaði gangandi. Þetta
virðist mikil þversögn í þjóðfélagi,
sem er að slá Bandaríkin út í bíla-
eign, eftir að hafa myndbandavæðst
á mettíma.
Tækj amiðstöð var
Komið hafa fram hugmyndir um
sérstakar tækjamiðstöðvar, en þær
virðast hafa lítil tengsl við raun-
vemleikann. Styrkur sjúkrahúss er
einmitt samvinna sérfræðinga úr
mörgum ólíkum sérgreinum og
þannig og einungis þannig næst sá
árangur sem ætlast er til af nútíma-
sjúkrahúsi. Rannsóknardeildir
verða með engu móti skildar frá
annarri starfsemi spítalanna. Sér-
stakar tækjamiðstöðvar myndu að
auki kalla á sérstaka yfirbyggingu
og vandamál vegna flutninga á
sjúklingum, oft mjög veikum, yrðu
vemleg og dýrmætar mínútur
myndu tapast.
„Það er algengur mis-
skilningur hérlendis að
við eigum mest ný og
vönduð rannsóknar-
tæki í sjúkrahúsunum.
Þessi skoðun er ein-
göngu byggð á þekk-
ingarleysi. Stóru
spítalarnir hér eru bún-
ir færri og eldri tækjum
en sambærilegar stofn-
anir á Vesturlöndum.“
Kerfið er dragbítur
Vegna undarlegs rekstrarforms
sjúkrahúsa hérlendis, sem meðal
annars viðurkennir ekki almennar
afskriftarreglur, þá er endumýjun
og kaup rannsóknar- og greiningar-
tækja eitt hið versta úrlausnar í
rekstrinum og hafa líknarfélög oft
hlaupið undir bagga þegar í algjört
óefni hefur stefnt. Einn af stóm
göllunum í rekstrarfyrirkomulagi
sjúkrahúsa hérlendis er, að aukin
framleiðni sjúkrahúsa, í krafti fleiri
og betri tækja, kemur ekki fram
sem framleiðniaukning, heldur sem
aukinn tilkostnaður. Afleiðingin af
þessu er meðal annars sú, að eytt
er feikilegri vinnu margra manna
af hálfu sjúkrahúsanna í það að
vinna að kaupum á nýjum og betri
búnaði. Af hálfu hins opinbera er
ekki minni vinnu eytt í að koma í
veg fyrir þessi kaup á tækjum fyrir
örfáar milljónir. Þeirra er sérstak-
lega getið í fjárlögum eftir að
upphæðin hefur verið skorin hressi-
lega niður af fjárveitinganefnd.
Ég get ekki ímyndað mér neinn
atvinnuveg sem gæti lifað við þetta
kerfi og samt haldið hámarks fram-
leiðni. I dag er það lykilatriði í öllum
rekstri að taka nýja tækni í notkun
á réttum tíma. Ef þetta er ekki
gert í heilbrigðiskerfinu verður
þjónustan dýrari fyrir samfélagið í
heild, meðferðin tekur lengri tíma
fyrir sjúklinginn og þrengslin og
erfiðleikamir á spítulunum verða
meiri. Hér er á ferðinni dæmi um
það, að vegna vanþekkingar spara
menn aurinn en kasta krónunni.
Það hlálegasta af öllu er þó að þessi
vinnubrögð ganga almennt undir
heitinu spamaður!
Að sjálfsögðu á löggjafínn að
leggja ramma um starfsemi heil-
brigðiskerfisins með fjárlögum. En
þegar þingmenn em famir að velta
fyrir sér kaupum á einstökum tækj-
um til sjúkrahúsanna þá em þeir
komnir út á hálan ís.
Hvað er til ráða?
Ég tel að einfaldast sé að leyfa
eðlilegar afskriftir af tækjabúnaði
og reikna hann inn í taxta og fastar
ijárveitingar. Síðan mætti stofna
sjóð við öll sjúkrahús til að §ár-
magna nýjungar. í sjóðinn gæti
mnnið t.d. 1% af veltu hússins.
Þessum sjóðum tel ég eðlilegt að
líknar- og áhugamannafélög legðu
lið.
Eitt af því, sem sjúkrahús hafa
viðurkennt í samningum við starfs-
fólk, er nauðsyn þess að viðhalda
þekkingu þeirra sem þar vinna. I
hagfræði er þetta kallað viðhald á
mannauðnum og á þessum forsend-
um fara starfsmenn sjúkrahúsa til
annarra landa, til að kynna sér það
nýjasta á hveiju sviði. Skilyrði þess,
að þetta nýtist okkar sjúkrahúsum
eins og til er ætlast, er að við höf-
um yfir að ráða sambærilegum
búnaði og þær stofnanir sem þekk-
ingin er sótt til erlendis. í þessum
efnum er rétt að benda á, að mjög
dýrt og tímafrekt er að ná sér aftur
á strik eftir að menn hafa dregist
aftur úr.
Ég legg til að athugaður verði
hagkvæmasti fjöldi tölvusneið-
myndatækja. Við eigumt tvö en
samanburður við Japan og Banda-
ríkin segir, að við þurfum 3—5,
þannig að fullrar hagkvæmni sé
gætt.
Ég legg til að athugað verði
hvenær hagkvæmt sé að kaupa
MR-tæki. Ég álít að sá tími sé kom-
inn.
Ég legg til að sett verði upp sam-
skiptakerfi milli sjúkrahúsa lands-
ins, þannig að öll sjúkrahús geti
skipst á myndum og texta símleið-
is. Þetta muni einfalda mjög
staðsetningu dýrra tækja og auka
þjónustugetu lítilla sjúkrahúsa.
Ég legg til að menn taki nú hönd-
um saman og fari ofan í þessi mál,
með þá þekkingu og reynslu sem
aðrar þjóðir og við sjálf höfum á
viðfangsefninu og marki stefnuna
til næstu ára.
Höfundur er deildartæknifræð-
ingur röntgendeildar Borgarspít-
alans.
Samanburður á rannsóknarkostnaði áður (1975) og eftir (1980) að
TS-tæki urðu algeng. Kostnaðurinn við umræddar greiningar lækk-
aði um 70—77% með tilkomu TS-tækjanna.
(Úr Diagnostic Imaging.)
3
2.5
2
1.5
1
.5
□
Tækjakaup.
z0
78 79 80 81 82 83 84 85 86
kjakaup sem hlutfall af rekstri Borgarspitalans.