Morgunblaðið - 11.06.1987, Blaðsíða 30

30
MORGðNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 11. JÚNÍ 1987
Hayeks „Serfdom“ revisited
Nokkrar ritgerðir hagfræðing'a, heimspekinga og stjórnmálafræðinga um „Leiðina til ánauðar“ eftir ast ber Þó að (lra8'a af Þessu Þ&
aí\ ' t - j. r „ . . . x , ^ . ályktun, að þessar hættur séu úr
40 ar Instltute of Economic Affairs, London 1984 sögunni. Þær eru enn fyrir hendi,
Árið 1984 voru 40 ár liðin frá
því að bók austurríska hagfræðipró-
fessorsins FViedrichs Hayek kom
út í Bretlandi. Titill þeirrar bókar
hefir verið þýddur á íslenzku „Leið-
in til ánauðar" og kom heildar-
þýðing á bókinni eftir dr. Hannes
H. Gissurarson einmitt út um það
leyti. Bók þessi varð þegar mjög
umrædd og umdeild meðal þjóð-
félagsfræðinga og jafnvel allvíða í
almennum stjórnmálaumræðum og
var því mjög við hæfi að stofnunin
Institute of Economic Affairs fékk
6 unga fræðimenn úr ýmsum grein-
um þjóðfélagsvísinda til þess að
minnast þessarar athyglisverðu
bókar í tilefni þess að 40 ár voru
liðin frá því að hún fyrst kom út.
Af þessum 6 þjóðfélagsfræðing-
um, sem allir voru fæddir eftir það
að Leiðin til ánauðar kom fyrst út
1944, eru tveir stjómmálafræðing-
ar, þeir Hannes H. Gissurarson, sem
þá stundaði nám í stjómmálafræði
í Oxford, en þaðan lauk hann dokt-
orsprófi í árslok 1985 og Breti að
nafni Norman Barry, sem nú mun
gegna prófessorsembætti í stjóm-
málafræði við Buckhingham-há-
skóla. Fulltrúar heimspekinga eru
tveir, báðir Bretar, þeir John Gray
og Jeremy Shearmur, en fulltrúar
hagfræðinnar em þau John Burton,
brezkur, er í nokkur ár kenndi hag-
fræði við háskólann í Birmingham,
en stundaði um það leyti er bók
þessi kom út rannsóknir við stofnun
þá, er hana gaf út, og Karen J.
Vaughn, bandarísk, en hún er pró-
fessor í hagfræði við Fairfax-há-
skóla í Virgininu. Hér verður ekki
rakið efni einstakra greina þessara
höfunda en látnar nægja nokkrar
almennar hugleiðingar í tilefni af-
mælis bókar Hayeks á gmndvelli
ritgerða þeirra sexmenninganna
með tilvitnunum í einstakar greinar
þeirra, þar sem ástæða er til.
Hafa „hrakspár“
þeirra Hayeks og
Orwells ræzt?
Það er e.t.v. ekki með öllu tilvilj-
un, að ártal það, sem hinn frægi
brezki rithöfundur George Orwell
valdi sem titil bókar sinnar „1984“
fellur saman við 40 ára afmæli
bókar Hayeks. Bók Orwells kom
út árið 1948 eða 4 ámm síðar en
Leiðin til ánauðar. Prófessor Karen
J. Vaughn, ein sexmenninganna,
túlkar Hayek þannig, að eftir 30-40
ár verði, ef engar gagnráðstafanir
verði gerðar gegn slíku, hætta á
því, að alræði ríkisvaldsins í Bret-
landi verði komið á það stig að hið
brezka þjóðfélag verði orðið svipað
því sem þá var í Sovétríkjunum og
Þýzkalandi nazismans og er sú túlk-
un engan veginn úr lausu lofti
gripin. Orwell, sem m.a. skrifaði
ritdóm um bók Hayeks, skömmu
eftir að hún kom út, hefir því þekkt
hana vel og kann það að hafa átt
sinn þátt í því að hann velur árið
1984, eða 40 ára afmæli bókar
Hayeks, sem tímasetningu alræðis
Stóra bróður.
Nú er það vissulega svo, að al-
ræði það, sem þeir Hayek og Orwell
lýsa á svo ógnvekjandi hátt, hver
með sínu móti, hefir ekki mtt sér
til rúms annars staðar en í löndum
þeim, sem í lok síðariheimsstyijald-
ar vom hemumin af Sovétríkjunum
á þeim um það bil 40 ámm sem
liðin em frá því að umrædd rit
þeirra birtust. Báðir mundu líka
telja það mistúlkun að tala um spá-
dóma af þeirra hálfu, heldur aðeins
viðvaranir við þeirri hættu, sem hið
alráða ríkisvald, hvort sem það er
nefnt sósíalismi eða annað, geti
haft í för með sér, ef ekki sé við
því spomað. Sá mikilvægi munur
er þó á skoðunum þessara höfunda,
að Hayek telur, að alræði ríkisvalds-
ins í efnahagsmálum hljóti ávallt
að leiða til alræðis á öðmm sviðum
og afnám lýðræðislegra mannrétt-
inda, en Orwell telur hinsvegar, að
þrátt fyrir þá miklu hættu, sem á
því sé, að þróunin verði slík, þá sé
hún ekki óumflýjanleg og þrátt fyr-
ir þá mjög neikvæðu afstöðu til
þjóðfélags, sem byggt er á þjóðnýt-
ingu og áætlunarbúskap, sem fram
kemur { bókum hans „1984“ og
“Félagi Napóelon", þá mun hann
áfram hafa talið sig sósialista þau
fáu ár, sem hann átti ólifað eftir
útkomu þessarra verka.
En hver hefir þróunin orðið á
þeim rúmum 40 ámm sem liðin em
frá því að Leiðin til ánauðar fyrst
kom út? Vissulega hefir víðast hvar
verið um að ræða tilhneigingu til
aukinna áhrifa ríkisvaldsins í efna-
hagsmálum og þar með einnig á
öðmm sviðum þjóðfélagsins. Þó
hefir þetta ekki, ef við höldum okk-
ur að hinum vestrænu lýðræðisríkj-
um, nema að mjög takmörkuðu leyti
komið fram í aukinni þjóðnýtingu
eða því að hinn opinberi geiri at-
vinnulífsins hafi vaxið á kostnað
einkageirans. Á óbeinan hátt hefír
ríkisvaldið þó með víðtækum tekju-
tilfærslum gegnum skattakerfið og
margvíslegum almennum hömlum
á athafnafrelsi einstaklinga aukið
umsvif sín í þeim mæli að áfram-
haldandi þróun í þá átt getur leitt
til óæskilegrar skerðingar frelsis
og jafnvel mannréttinda, sbr. það
sem Hannes Gissurarson segir um
velferðarríkið í grein sinni r ritinu
(bls. 19-21) þar sem hann ber sam-
an allsheijarhjúkrunarheimilið
Svíþjóð og allsheijarfangabúðirnar
Sovétríkin.
En hvað sem því Iíður þá fer því
fjarri að sósíalisma í merkingunni
áætlunarbúskapur á grundvelli alls-
heijarþjóðnýtingar hafí annars
staðar en þar sem slíku þjóðskipu-
lagi hefir verið komið á með
hervaldi, vaxið svo fískur um hrygg,
að lýðræði og almennum mannrétt-
indum sé stofnað í hættu. Ber af
þessu að draga þá ályktun, að skoð-
anir þær, er Hayek heldur fram í
Leiðinni til ánauðar, séu í rauninni
aðeins barátta við vindmyllur og á
sama hátt séu þeir Stóri bróðir og
Félagi Napóleon aðeins grýlur eða
hugarfóstur Orwells. Höfundar
bókar þeirrar, sem hér er til um-
fjöllunar, eru allir sammála um það
að þessu fari ijarri og gildi þeirra
skoðana, sem Hayek setti fram í
bók sinni 1944, sé sízt minna nú
en þá var.
Én hvað hefir forðað því að svip-
uð þróun og átti sér stað í Þýzka-
landi á fyrstu áratugnum þessarar
aldar og endaði í alræði nazista
ætti sér stað í öðrum vestrænum
lýðræðisríkjum jafnhliða því að þótt
flokkar, er haft hafa sósíalisma á
stefnuskrá sinni, hafa farið með
völdin um skemmri eða lengri tíma
í ýmsum löndum Norður- og Vest-
ur-Evrópu, án þess að þróunin yrði
í átt til alræðis, svipað því sem
gerzt hefir í Sovétríkjunum og
leppríkjum þeirra? Er þetta að
þakka viðvörunum þeirra Hayeks
og Orwells? Sennilega hefir annað
verið hér þyngra á metunum, þótt
umræður þær, sem víða í þeim lönd-
um þar sem tjáningarfrelsi ríkir,
hafa átt sér stað í kjölfar rita þeirra
Hayeks og Orwells hafi án efa haft
hér áhrif, sem ekki má vanmeta.
En tvær ástæður aðrar munu þó
valda mestu um það, að þróunin í
átt til fasisma eða alræðissósíalisma
hefir orðið mun hægari en Hayek
taldi hættu á og í sumum tilvikum,
svo sem á sviði milliríkjaviðskipta,
jafnvel öfug við þá sem hann óttað-
ist.
Önnur er sú, að þjóðnýting sú,
sem jafnaðarmannaflokkar hafa
sumstaðar, svo sem í Bretlandi eft-
ir sigur Verlqamannaflokksins í
kosningunum 1945, beitt sér fyrir,
hefír ekki gefið góða raun. Af þeim
Ólafur Björnsson
hefir bæði leitt það, að flokkar þeir,
sem beitt hafa sér fyrir þjóðnýtingu
hafa þá ekki fengið umboð sitt end-
umýjað og þó að þeir síðar hafí
komizt til valda, þá hafa áform um
frekari þjóðnýtingu verið lögð að
meira eða minna leyti á hilluna. Sem
dæmi má hér nefna þróun brezkra
stjómmála eftir síðari heimsstyij-
öld. Óvinsældir þeirrar haftastefnu,
sem rekin var svo víða í löndum á
kreppuárunum fyrir síðari heims-
styijöld, hefir einnig án efa átt
mikinn þátt í því að efla alþjóðlegt
samstarf um fijáls viðskipti eftir lok
styijaldarinnar.
En önnur höfuðástæða þess, að
stjómmálaflokkar, sem haft hafa
víðtæka þjóðnýtingu á stefnuskrá
sinni, hafa yfirleitt lagt minni
áherzlu en áður á framkvæmd
hennar, er vafalaust sú, að meiri
þekking er nú fyrir hendi en áður
var á stjómarfari þeirra ríkja er við
sósíalíska framleiðsluhætti búa.
Fyrir seinni heimsstyijöld voru Sov-
étríkin nánast lokað land. Engar
fregnir bárust þaðan nema frá áróð-
ursmeisturum einræðisstjómarinn-
ar og fámennum sendinefndum sem
þangað voru boðnar og ferðuðust
þar um undir ströngu eftirliti gest-
gjafanna sem gættu þess vandlega
að þeir sæju þar ekki annað en
stoftianir og fyrirtæki sem beinlínis
hafði verið komið á fót í því skyni
að sýna þær erlendum gestum, í
trausti þess að þegar heim kæmi
myndu þeir alhæfa á grundvelli
þess sem þeim hafði verið sýnt og
lofa hástöfum fyrirmyndarríkið í
austri. Mun þetta oftast hafa geng-
ið eftir. Má þar sem dæmi nefna,
að skömmu eftir 1930 fór nokkurra
manna sendinefnd íslenzkra verka-
manna til Sovétríkjanna í boði
þarlendra stjómvalda. Var nefndin
m.a. þannig valin, að allir starfandi
stjómmálaflokkar ættu þar fulltrúa
og var þar ekki gengið fram hjá
Sjálfstæðisflokknum. Þegar heim
kom sungu menn þessir allir gest-
gjöfum sínum mikið lof í einum
kór, sammála um það að kjör rússn-
eskra verkamanna væru ólíkt betri
en íslenzkra og hefir sjálfstæðis-
maðurinn í hópnum sennilega hætt
að kjósa þann flokk, a.m.k. í bili.
En löngu síðar varð það heyrum
kunnugt að einmitt um það leyti
sem íslenzka sendinefndin var á
ferð í Sovétríkjunum stóðu sem
hæst átökin milli Stalíns og rússn-
eskra bænda "uíft eignarrétt yfir
jarðnæðinu sem leiddi til hungurs-
neyðar í landinu árin 1932-33.
Stundum komu þó óvart glufur
í jámtjaldið, sem svo var nefnt
síðar. Ég minnist þess frá stúd-
entsárum mínum í Kaupmannahöfn
skömmu fyrir síðari heimsstyijöld
að róttækir verkalýðssinnar eftidu
þar til verkalýðsmálaráðstefnu,
þangað sem boðnir voru m.a. full-
trúar sovézkra verkalýðssamtaka,
þótt slík samtök hafi að vísu ávallt
verið ríkisrekin, sem er annað mál.
Danskur kommúnisti, sem stóð
framarlega í danskri verkalýðs-
hreyfíngu, bauð þá heim til sín
einum sovésku fulltrúanna, sem
hann hafði kynnzt á ráðstefnunni.
íbúð Danans var lítil en snotur með
þokkalegum húsgögnum og mynd-
um á veggjum eins og gerðist á
þeim tíma meðal danskra verka-
manna sem ekki voru atvinnulausir.
En þegar Rússinn hafði heilsað og
litast um í íbúðinni rauk hann þeg-
ar á dyr og sagði við gestgjafa sinn:
Þú ert kapítalisti en ekki verkamað-
ur! Ekki veit ég hvaða áhrif þessi
upplifun hefir haft á stjómmála-
skoðanir danska verkamannsins,
sem án efa hefir lengi verið búinn
að lifa í þeirri trú, að rússneskir
verkamenn lifðu í vellystingum
praktuglega samanborið við danska
stéttarbræður sína.
En á þessum tíma, fyrir um það
bil hálfri öld, urðu glufumar í jám-
tjaldinu ekki stærri en svo, að varla
mun hafa verið til sú þjóð á Vestur-
löndum að ekki væri þar til a.m.k.
eitt stórskáld og víða fleiri en eitt,
sem óspör væm á það að syngja
Stalín og fyrirmyndarríki hans í
austri lof og dýrð. Nær allstaðar
vom starfandi kommúnistaflokkar,
sem vemlegu og jafnvel vaxandi
fylgi áttu að fagna og sumstaðar,
eins og { Frakklandi, urðu þeir
stundum stærsti stjómmálaflokkur
landsins. Þessir flokkar fylgdu jafn-
an opinskátt „línunni frá Moskvu"
þ.e. tóku við fyrirskipunum þaðan
um það hver stefna þeirra skyldi
vera í höfuðdráttum.
En nú er öldin önnur í þessu efni.
Glufumar í jámtjaldinu em nú
orðnar svo stórar að almenningur
á Vesturlöndum veit nú ólíkt meira
en áður var um líf fólksins þar
eystra þótt enn sé þeirri þekkingu
áJfátt og sá er þetta skrifar játar
fúslega takmörkun sinnar þekking-
ar á þjóðfélagsháttum þar. Mín
skoðun er þó sú, að þrátt fyrir allt
líði fólkinu í Sovétríkjunum þó skár
í dag en fyrir 50 ámm. Þótt áreiðan-
legar upplýsingar um lífskjör þar
séu af skomum skammti, þá fer
tæpast hjá því, að aukin viðskipti
við önnur lönd og friður í meira en
40 ár hafi eitthvað bætt lífskjörin,
þrátt fyrir ágalla efnahagskerfisins.
Einræði kommúnistaflokksins er að
vísu hið sama og á Stalíntímanum,
en þó hefír verið um viðleitni að
ræða hjá einstaka mönnum er
komizt hafa þar til æðstu valda, svo
sem þeim Kmschev og Gorbachov,
til þess að slaka eitthvað á klónni
í mannréttindamálum og er full
ástæða til þess að veita athygli við-
leitni hins síðamefnda í þá átt.
En engin skáld, sem einhvers em
virt, em lengur til á Vesturlöndum
sem lofsyngja þá Kmschev og
Gorbachov á sama hátt og Stalín
forðum. Og kommúnistaflokkar
sem fylgja Moskvulínunni era ann-
að hvort ekki lengur til á Vestur-
löndum eða þá áhrifalausir með
öllu.
Þetta tvennt, sem nú hefír verið
rakið, annars vegar slæm reynsla
á heimavettvangi af þjóðnýtingu og
opinberri stjómun einstakra þátta
efnahagsmála, svo sem gjaldeyris-
mála og hins vegar meiri vitneskja
um sorglega reynslu þeirra þjóða
sem tekið hafa upp allsheijarþjóð-
nýtingu, em án efa meginástæður
fyrir því að sú þróun, sem þeir
Hayek og Orwell vömðu við fyrir
40 ámm, hefir ekki að neinu marki
átt sér stað á Vesturlöndum. Forð-
þótt tekið hafi á sig aðrar myndir
en fyrir 40 ámm. Skal þetta nú
rakið í stærstu dráttum á gmnd-
velli rits þeirra sexmenninganna.
Hvers vegna leiðir
Gosplan til Guiags?
Kjami þeirra kenninga, sem Hay-
ek setti fram í Leiðinni til ánauðar
var sá, að opinber miðstýring efna-
hagslífsins og afnám hins ftjálsa
markaðar hlyti, ef hinn opinberi
áætlunarbúskapur ætti að vera
framkvæmanlegur, að leiða til opin-
berrar stjómunar á öðmm sviðum
þjóðlífsins og afnáms lýðræðis og
mannréttinda. Þessi kjami kenn-
inga Hayeks er enn óhaggaður, þó
að efling ríkisvaldsins á Vesturlönd-
um hafi ekki átt sér stað með þeim
hraða, sem þeir Hayek og Orwell
óttuðust að gæti orðið. Áherzla
skal lögð á það, að sú miðstýring,
sem Hayek varaði við, var ekki
bundin við víðtæka þjóðnýtingu
framleiðslutækjanna, svo sem þá
er átt hefir sér stað austan jám-
tjalds. Hayek ræðir í þessu sam-
bandi ítarlega tengslin milli stjómar
nazista á efnahagsmálum og alræð-
is þeirra á öðmm sviðum þjóðlífsins,
þó að þeir hefðu ekki nema að mjög
takmörkuðu leyti þjóðnýtt fram-
leiðslutækin. Lítill munur var að
dómi Hayeks á 4 ára áætlun Gör-
ings og 5 ára áætlunum Stalíns,
þótt sú fyrmefnda byggðist ekki
nema að litlu leyti á því að ríkið
slægi eign sinni á framleiðslutækin.
Formið á hinni opinbem miðstýr-
ingu skiptir i þessu sambandi engu
höfuðmáli. Miðstýring ákveðinna
mikilvægra þátta efnahagslífsins
getur leitt til mjög vemlegrar skerð-
ingar frelsis einstaklinga og jafnvel
almennra mannréttinda, þótt engin
eignatilfærsla hafí átt sér stað frá
einstaklingum til hins opinbera.
Gott dæmi um þetta em gjaldeyris-
og innflutningshöftin, sem hér var
beitt á flórða áratug aldarinnar,
einkum seinni hluta hans og aftur
fyrstu árin eftir lok seinni heims-
styijaldar eftir það að nýsköpunin
hafði endurreist gjaldeyrisskort
kreppuáranna. Menn gátu þá ekki
ferðazt til útlanda með löglegu
móti án lejrfis nefndar þeirrar, er
hafði með höndum úthlutun gjald-
eyris- og innflutningsleyfa. Nefndin
réði því einnig í raun hveijir máttu
stunda viðskipti og hvers konar og
án hennar fulltingis varð ekki ráð-
ist í framkvæmdir af neinu tagi né
annan atvinnurekstur. Heildsalam-
ir vom í skjóli þessa kerfis gerðir
að eins konar opinbemn starfs-
mönnum, þeim vom skömmtuð leyfi
til innflutnings og álagning á inn-
fluttar vömr, en hins vegar losnuðu
þeir við alla þá áhættu, sem fylgir
samkeppni í fijálsri verzlun, því
öraggt var jafnan að allt, sem flutt
var inn myndi seljast. Orweil og
hinn mikilsvirti hagfræðingur J.M.
Keynes skrifuðu báðir ritdóma um
bók Hayeks skömmu eftir að hún
kom út (sbr. hér að framan og grein
Hannesar í því riti, sem hér er um
fjallað). Báðir bera lof á bókina og
telja viðvöran Hayeks við þeim
hættum, sem fylgi alráðu ríkis-
valdi, orð í tlma töluð. En hjá báðum
gætir misskilnings á röksemda-
færslu Hayeks, sem telja má
reyndar furðulegan, þegar svo gáf-
aðir og fjölhæfir menn eiga í hlut.
Þeir viðurkenna hættuna á því að
menn eins og Hitler, Stalín og aðr-
ir slíkir komist til valda í þjóðfélagi,
sem byggist á miðstýrðum áætlun-
arbúskap. En takist með einhveiju
móti að tryggja það, að völdin verði
í höndum manna með nægri sið-
gæðisvitund, þá geti slíkt kerfi
gegnt því hlutverki sínu að fyrir-
byggja kreppur og atvinnuleysi,
sem báðir telja hættu á í óheftum
markaðasbúskap.
Misskilningur þeirra Orwells og