Morgunblaðið - 15.11.1987, Blaðsíða 55

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 15. NÓVEMBER 1987
sinn í hlutfalli við aukna meðlimatölu
sína ... Ég lít svo á að þetta sé réttl-
át regla og ég mun ekki frá henni
víkja meðan ég ræð nokkru um þessi
mál. Það er af þeirri ástæðu að ég
mun ekki telja mér fært að taka
ábyrgð á því að taka fyrir vöxt kaup-
félagsskaparins í landinu."
Engu að síður taldi fjármálaráð-
herra sér fært að breyta starfsreglum
innflutnings- og gjaldeyrisnefndar í
marz 1936 á þann veg, að höfðatölu-
reglan skyldi ekki gilda ef stofnað
væri neytendafélag þar sem fyrir
væri starfandi kaupfélag. En þetta
var auðvitað gert til að útiloka alla
samkeppni af hálfu neytenda við
Sambands-kaupfélögin.
Eitt af þeim kaupfélögum sem óx
og dafnaði í óþökk SÍS, og þar með
Framsóknarflokksins og ráðamanna
gjaldeyrismála, var kaupfélagið Þór
á Hellu. Það var stofnað veturinn
1934—5 og í ævibók sinni segir In-
gólfur á Hellu að þess hafi verið
„vandlega gætt... að það fullnægði
að öllu leyti ákvæðum laga um sam-
vinnufélög, þannig að það gæti notið
ýmissa þeirra forréttinda sem þau
nutu, bæði hvað snerti skattálagn-
ingu og vöruöflun". Kvað Ingólfur
yfirvöld innflutningsmála hafa veitt
kaupfélögunum „ótvíræðan forgang
Skúli Guðmundsson, formaður
innflutnings- og
gjaldeyrisnefndar:
Kaupfélögin „fá bara
innflutning handa eigendum
kaupfélaganna “ og ef sama
gilti um kaupmenn ættu þeir
„aðeins að fá innflutning
handa sér og sínum
fjölskyldum, þvíþað er sami
réttur og kaupfélögin hafa
nú“
gagnvart öðrum",- en sökum þess að
Þór á Hellu stóð utan Sambandsins
var ekki vel spáð fyrir hinu nýja
kaupfélagi: „Framan af höfðu menn,
margir hveijir, ekki mikla trú á því
að félagið yrði langlíft. Og ekki urðu
allir til að auðvelda því starfíð. Eins
og áður getur var allur innflutningur
háður leyfiim. Með leyfisveitingar fór
sérstök gjaldeyris- og innflutnings-
nefnd, og ekki átti félagið sérstakri
vinsemd að mæta hjá öllum þeim er
þar sátu. En því gleymi ég ekki að
einn nefndarmanna sýndi félaginu
sérstaka góðvild og skilning. Það var
Kjartan Ólafsson bæjarfulltrúi í
Hafnarfírði, einn af frammámönnum
Alþýðuflokksins um áratugi... Ekki
var það út frá pólitískum sjónarmið-
um sem hann veitti félaginu lið,
þegar mest á reyndi... heldur ...
réttlætiskennd hans.“ (Auðk. hér).
í munni samvinnumanna fólst það
í höfðatölureglunni að kaupfélögin
hefðu „frjálsa aðstöðu til þess að
halda vöruverðinu í skefjum”. Ey-
steinn kvað það hafa „haft stórkost-
legt gagn í for með sér fyrir
almenning" að „viðskiptin hafa færst
meira og meira yfír til kaupfélag-
anna“ og bætti við: „Ég tel að
Framsóknarflokkurinn hafi verið al-
veg á réttri leið í þessu efni og ef
það mætti nokkuð að þessu fínna er
það helst það, að reglan hafí ekki
verið framkvæmd nægjanlega."
„Höfðatölureglan er einhver sú
hroðvirknislegasta, ónákvæmasta og
óvísindalegasta regla, sem nokkum
tíma hefur verið fundin upp,“ sagði
Ámi Jónsson frá Múla. „Fram-
kvæmdin er á þessa leið: Hver maður
55
í kaupfélagi er talinn hafa ljóra
menn á framfæri sínu, alveg eins
þótt það sé einhleypur maður og
hafí ekki nema fyrir sjálfum sér að
sjá.
Það er gaman að athuga hvemig
þetta kemur út. Norður í Þingeyjar-
sýslu búa bræður tveir á sömu
jörðinni. Maður sér þangað heim
þegar farið er í bíl úr Reykjadalnum
upp í Mývatnssveit. Þeir hafa byggt
hvor sitt íbúðarhús á jörðinni, þessir
bræður. En þeir em báðir einhleypir.
Búa hvor um sig einn, hvor í sínu
húsi. Auðvitað em báðir í kaupfélag-
inu, og kaupfélagið á, samkvæmt
höfðatölureglunni, heimting á inn-
flutningi handa átta manns út á
höfuð þessara tveggja manna.
Ég vil nefna annað dæmi. I sumar
sem leið var ég á ferð austur í
Skaftafellssýslu. Við fómnj þar fram
hjá bæ einum í Suðursveit. Þar
bjuggu hjón með 5 eða 6 böm. Þetta
er atorkusamt fólk og fylgdi þeirri
góðu gömlu reglu, að búa sem mest
að sínu. Fylgdarmaðurinn sagði okk-
ur, að kaupstaðarúttekt þessa færi
ekki fram úr 300 krónum á ári, eða
kringum 40 krónur á mann. Ef heild-
arinnflutningnum til landsins er
jafnað niður á hvem mann á landinu
lætur nærri að það séu 400 krónur
Dr. Oddur Guðjónsson,
skrif stof ustjóri
Verslunarráðsins:
„Hljóta allir að sjá að með
þessu er kaupfélögunum
sköpuð ótakmörkuð
vaxtaskilyrði en
kaupmönnum sniðin sú
spennitreyja sem lamar þá
því meir sem þeir eru lengur
íhenni
til jafnaðar á höfuð. Hér em sjö eða
átta manns. Samkvæmt höfðatölu-'
reglunni á kaupfélagið eða Samband-
ið heimtingu á ca. 3000 króna
innflutningi handa þessu fólki, þótt
það noti sjálft ekki nema 300.
í Eyjafjarðarsýslu og Akureyri búa
samtals um 10 þúsund manns. Á
þessu félagssvæði em tvö kaupfélög
starfandi með rúmum 3000 meðlim-
um samtals. Innflutningurinn, sem
kaupfélögin telja sig eiga heimtingu
á, handa þessum félagsmönnum, er
meðlimatalan margfölduð með fjór-
um, eða innflutningur handa samtals
um 12.500 manns. Það em 2.500
manns fram yfír alla íbúana á félags-
svæðinu. Og þó er vitað, að fjöldi
manna á þessu félagssvæði hefur öll
sín viðskipti utan kaupfélaga. Ef inn-
flutningurinn til landsins færi eftir
höfðatölureglunni, eins og hún birtist
í Eyjafírði, yrði svo mikill afgangur
af þörfum landsmanna, að við yrðum
líklega að leggja undir okkur Færeyj-
ar til þess að höfðatölunni yrði
fullnægt!"
Það sýnir ennfremur hversu
óraunhæf og óréttmæt höfðatölu-
reglan var, eins og Bjöm Ólafsson
benti á, að: „Á sama tíma sem kraf-
ist er fyrir hönd kaupfélaganna að
þau fái ákveðinn skammt af innflutn-
ingnum handa hveijum félagsmanni
til þess að tryggja þeim vömna, selja
þau þessar sömu vörar í stómm stíl
til utanfélagsmanna." Var það eink-
um út um land sem verslunin beindist
unnvörpun til kaupfélaga vegna þess
að þar var vömmar að fá, en hjá
kaupmanninum blöstu við tómar hill-
ur.
Á Alþingi 1938 komst forsætisráð-
herra landsins, Hermann Jónasson,
svo að orði:
„Eins og mönnum er kunnugt
hefur verið farið eftir félagatölu
kaupfélaganna með innflutning og
verður sannast að segja ekki séð að
réttlátari regla verði fundin um inn-
flutning. Enda hygg ég að flestir líti
svo á að þessar aðfínnslur séu meira
bomar fram til að gera sig góða í
augum kaupmanna og ef til vill af
nokkurri óvild til kaupfélaganna,
heldur en að það sé sannfæring
þeirra sem bera þetta fram að inn-
flutningshöftunum hafí ekki verið
réttlátlega beitt."
í árslok 1935 segir dr. Oddur
Guðjónsson að kaupmönnum hafí
verið orðið það ljóst að með verslun-
arhömlum haftastjómarinnar „átti
að gera annað og meira en að tak-
marka innflutninginn. Það átti einnig
að nota höftin til að draga verslunina
úr höndum kaupmanna". Engu að
síður var það í árslok 1935 sem inn-
flutnings- og gjaldeyrisnefndin leit-
aði í fyrsta sinn eftir samvinnu við
Verslunarráð íslands um fram-
kvæmd haftanna. „Kaupmönnum
kom þetta talsvert á óvart,“ segir
Oddur, „og vom margir lítt trúaðir
á að nefndinni gengi gott til. Formað-
Hermann Jónasson,
forsætisráðherra:
„Eins ogmönnum er
kunnugt hefur veriðfarið
eftir félagatölu
kaupfélaganna með
innflutning og verður
sannast að segja ekkiséð
að réttlátari regla verði
fundin um innflutning. “
ur Verslunarráðsins (Hallgrímur
Benediktsson) var þó þegar frá upp-
hafi þeirrar skoðunar að reyna bæri
samningaleiðina, hvað sem liði
starfsreglum þeim er fjármálaráð-
herra hefði sett nefndinni og fyrri
stefnur í þessum málum."
Kosin var sérstök nefnd til við-
ræðna við gjaldeyrisyfirvöld, en það
kom fljótt á daginn, að við „stjóm
gjaldeyrishaftanna hafði ekki orðið
nein stefnubreyting". Formaður inn-
flutnings- og gjaldeyrisnefndar
kynnti fulltrúum kaupmanna drög
að áætlun um úthlutun innflutnings-
leyfa fyrir 1936 þar sem höfðatölu-
reglan réð ferðinni, SÍS átti að fá
23% af öllum innflutningi og auk
þess halda sínum 62% hlut í innflutn-
ingi vara og tækja til landbúnaðar
og 30% hlutdeild í komvöruinnflutn-
ingi. Þegar sýnt var að meirihluti
nefndarinnar hugðist standa fast á
þessari tillögu slitu kaupmenn við-
meðunum og réðu ráðum sínum.
Ákváðu þeir loks að leita eftir sér-
stökum viðræðum við forstjóra
Sambands íslenskra samvinnufélaga.
Þær viðræður fóm fram í byrjun
janúar 1936 og vom fundir haldnir
daglega hátt á aðra viku. „í fyrstu
vora fulltrúar Sambandsins harla
vantrúaðir á samningaleiðina," skrif-
ar dr. Oddur, „en við nánari athugun
sáu þeir að hvað sem liði skiptingu
innflutnings þá vom það ýms mál
varðandi starfshætti gjaldeyris- og
innflutningsnefndar er allir aðilar
hefðu hagnað af að endurbætur
fengjust á. En er ísinn var brotinn
að þessu leyti var með lagni hægt
að koma umræðunum inn á það svið
er snerti sjálfa úthlutunina og skipt-
ingu innflutningsins milli innflytj-
enda. Fulltrúar Sambandsins héldu
því að vísu fram í umræðunum um
þessi mál að þeir gætu að sjálfsögðu
ekki afsalað sér þeim fríðindum er
þeim em tryggð í starfsreglum gjald-
eyrisnefndar. En er formaður Versl-
unarráðsins . .. benti á að
ósanngjamt væri að væntanlegur
niðurskurður á innflutningnum lenti
allur á kaupmönnum og lagði til að
farið væri sameiginlega í gegnum
alla vömflokka og athugað hvað SÍS
teldi sig nauðsynlega þurfa til að
geta fullnægt neysluþörf skjólstæð-
inga sinna, þá féllust fulltrúar
Sambandsins á það ... Niðurstaðan
af þessum athugunum var mjög ein-
kennileg — og óvænt. Hún sýndi að
... hluti sá er fulltrúar SÍS töldu
sig geta komist af með af hinum
væntanlega innflutningi var ekki
aðeins helmingi lægri en krafa Skúla
Guðmundssonar, heldur var hann í
flestum greinum jafn þeim kvóta er
Verslunarráðið taldi kaupfélögin eiga
heimtingu á samkvæmt fyrri inn-
flutningi. Með þessu höfðu fulltrúar
Sambandsins raunvemlega fallið frá
kröfunni um innflutning eftir höfða-
tölu þótt þeir lýstu yfír því að svo
væri ekki. En hvað sem þeirri stað-
Jónas Jónsson frá Hriflu,
formaður Framsóknarflokksins:
„Þó varð sú raunin á, að
bæði kaupfélögin óg
Sambandið báru jafnan
nokkuð skarðan hlut frá
borði við framkvæmd
höfðatölureglunnar, þvi að
kaupmenn voru aðsúgsmeiri
en samvinnumenn íkröfum
um innflutning. “
hæfingu leið, þá tókust samning-
ar...“
Samkomulag þetta gerði ráð fyrir
að hlutur SÍS af heildarinnflutningn-
um væri nánast hinn sami og 1935,
eða á bilinu 4—14% í flestum vöm-
flokkum, nema 22% af nýlenduvör-
um, 30% af komvömm og 62% af
vömm til landbúskapar. Þá var gert
ráð fyrir að gjaldeyrisnefnd léti SÍS
og Verslunarráðinu í té skýrslur um
alla þá sem nefndin hygðist veita
innflutningsleyfí og ef nýir innflytj-
endur sæktu um leyfí skyldu þær
umsóknir sendar SÍS og Verslunar-
ráðinu til umsagnar. Bréf þessu að
lútandi vom send gjaldeyrisnefnd-
inni— og nú brá svo við að gjaldeyris-
nefnd samþykkti með bréfí dags 30.
janúar 1936 að fara eftir öllum þeim
tillögum sem SÍS og Verslunarráðið
höfðu gert.
En „samkomulag þetta hafði þó
ekki verið lengi S gildi er ljóst varð
a gjaldeyrisnefnd myndi ekki standa
við loforð sín“, skrifar dr. Oddur.
Sex mánuðum síðar sagði Samband
íslenskra samvinnufélaga einhliða
upp samkomulaginu. Og það sem
eftir lifði valdatíma haftastjómarinn-
ar fyrri leitaði hin opinbera innflutn-
ings- og gjaldeyrisnefíid ekki framar
eftir samvinnu kaupmannastéttar-
innar við framkvæmd innflutnings-
haftanna.
„Árangurinn" af starfí innflutn-
ings- og gjaldeyrisnefndarinnar má
lesa út úr eftirfarandi tölum þar sem
sýnd er sú hlutdeild, sem SIS sætti
sig við samkvæmt samningnum
1936, í nokkmm stærstu vöraflokk-
unum samanborið við þá sem
Sambandið hafði þremur ámm síðar
1939:
Vöruflokkur Samningur Úthlutun
1936 1939
Komvörur 30% 36%
Nýlenduvömr 22% 30%
Vefnaðarvörur 14% 23%
Skófatnaður 11% 19%
BygKÍngavömr 13V2% 28%
Búsáhöld 14% 30%
Þannig var höfðatölureglan í
framkvæmd; i öllum vömflokkum
jókst hlutur kaupfélaga í innflutningi
á kostnað kaupmanna, en mismikið
eftir þörfum og óskum kaupfélag-
anna.
„Það er engum vafa undirorpið,"
sögðu talsmenn Sambandsins árið
1939, „og sést greinilga af aukinni
þörf kaupfélaganna fyrir allar brýn-
ustu nauðsynjar eins og komvömr
og nýlenduvömr, að straumur við-
skiptanna hefír legið til þeirra
undanfarin ár, og það ails ekki af
þeim ástæðum, að þangað hafí menn
orðið að leita til þess að fá vömr.
Veldur því bæði vaxandi skilningur
manna á nauðsjm kaupfélaganna og
svo hitt, að verðlag á ýmsum vömm,
sem nokkuð hefír verið takmarkaður
innflutningur á, hefír farið hækkandi
hjá kaupmönnum, sjálfsagt að miklu
lejfti vegna þess, að kostnaður þeirra
við verslunina hefir aukist hlutfalls-
lega við lækkaðan innflutning. Hafa
menn leitað inn í neytendasamtökin
í því skyni, að með því móti yrði
unnið á móti verðhækkuninni."
Hlutfallstölur um heildarinnflutn-
inginn segja þó ekki alla söguna, þvf
höfðatölureglan bitnaði harðast á litl-
um kaumannaverslunum út um land.
í fámennum byggðarlögum, þar sem
var t.d. ein kaupmannaverslun í sam-
keppni við kaupfélagið á staðnum,
áttu kaupmenn mjög undir högg að
sækja og urðu margir gjaldþrota.
Einkum var það á Austfjörðum sem
höfðatölureglan lék kaupmenn grátt;
þar lagði kaupfélagsvaldið, með hjálp
Magnúsar Sigurðssonar í Lands-
banka íslands, undir sig hvem
fjörðinn á fætur öðmm. Víða um«-
land var það algengt að sjálfstæðir
kaupmenn hefðu í lok fjórða áratug-
arins einungis um 20% af þeirri
umsetningu sem þeir höfðu haft af
mikilvægum vömtegundum í upphafí
kreppunnar. Hin 80% höfðu í skjóli
höfðatölureglunnar smám saman
mnnið jrfir til næsta kaupfélags.
I Reykjavík fundu kaupmenn
óþyrmilega fyrir höfðatölureglunni
þegar KRON var stofíiað 1937. Ári
síðar var KRON úthlutað innflutn-
ingsleyfum fyrir búsáhöld að upphæð
31 þús. kr. meðan ein elsta ogþekkt-
asta búsáhaldaverslun bæjarins fékk
4 þús. kr. úthlutun. Og undireins
varð KRON stærst allra verslana
landsins í innflutningi vefnaðarvara;
fékk úthlutað innflutningsleyfum acj^—
upphæð 115 þús. kr. en mesta vefn-
aðarvömúthlutun til kaupmanna-
verslunar nam 85 þús. kr. Þannig
færði innflutnings- og gjaldejris-
nefnd verslunina til í iandinu með
geðþótta-ákvörðunum.
„Þeir menn, sem farið hafa hér
veð völdin að undanfömu, líta á
sjálfa sig eins og eigendur þeirra
verðmæta, sem em sameiginleg eign
þjóðfélagsins," sagði Ámi frá Múla
árið 1940: „Fyrir nokkmm ámm var
vígð brú jrfír stórfljót norður í landi.
Agætur fylgismaður . þáverandi
stjómar (þ.e. haftastjómarinnar),
hafði orð fyrir héraðsbúum. Hann
þakkaði forsætisráðherra klökkum
rómi fyrir að hafa „gefið“ þeim þessa
brú. Á sama hátt hafa verið „gefnir"
vegir, símar og skólar. Og loks er
farið að „gefa“ verslunina. Það er
eins og við séum komin 300 ár aftur
í tímann. Þá þóttust einvaldskonun-
gamir eiga verslunina og geta afhent
hana hveijum, sem þeir vildu. Versl-
unin var sett á uppboð og selgin
hæstbjóðanda. Munurinn nú og þá
er kannske fyrst og fremst fólginn
í því að verslunin er ekki lengur sleg-
in hæstbjóðanda að krónutali. Ríkið
hagnast ekkert á því, að verslunin
færist á hendur kaupféiaganna, held-
ur þvert á móti. En það er annað, ,
sem þessir arftakar einvaldskonung-
anna áskilja sér að launum, þegar
þeir hagrseða viðskiptunum að eigin
geðþótta. — Æ sér gjöf til gjalds,
segir gamalt máltæki. Það em at-
kvæði þeirra, sem „gjöfina“ hljóta,
sem koma eiga á móti þegar gjöfin
er afhent. Sú „höfðatöluregla" hefír
komið valdhöfunum í góðar þarfír."