Morgunblaðið - 29.11.1987, Blaðsíða 37

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 29. NÓVEMBER 1987
37
VJterkurog
k-/ hagkvæmur
auglýsingamióill!
Skip safnast í skipalest á ytri hðfninni í Reykjavík. Myndin er tekin
af Vitatorgi.
Breska herskipið Hood i Hvalfirði, en það var eitt af fylgdarskipun-
um sem Þjóðverjum tókst að granda.
búa norðan hennar. Á sama svæði
bjuggii þá hundrað milljónir sovét-
borgara. Alfræðiorðabók um
norðurslóðir yrði ekki mikils virði
án sovéskra vísindarita." Þama
kemur strax fram hveiju nýting
norðausturleiðarinnar með skipum
er háð.
Rök þessa forspáa manns, Vil-
hjálms Stefánssonar, um framtíð
norðurleiðarinnar í flutningum milli
heimaálfa má sjá í æfísögu hans:“
Ég hafði fyrst haft orð á fyrirætlun-
um mínum við Sir Robert (Borden,
forsætisráðherra Kanada) í bréfí,
sem ég skrifaði frá Melvilleeyju
1916. I bréfí þessu, sem forsætis-
ráðherranum barst einhvem tíma
síðla sumars 1917, hafði ég bent á
Norður-íshafið sem miðjarðarhaf
þessa hjara veraldar, miðdepil, sem
hin höfín og meginlönd jarðar lægju
út frá eins og hjólspelir, en hin
voldugu og þéttbýlu lönd nyrðra
tempraða beltisins mynduðu hjól-
gjörðina. Lítið á hnöttinn, sagði ég,
og sjáið, hvaða lönd þetta eru.
Kanada og norðurhluti Banda-
ríkjanna. í austri miðja vegu milli
miðjarðarlínu og heimskauts, em
Evrópulöndin, Bretland, Frakkland,
Þýskaland, Ítaiía, Norðurlönd,
Rússland í Evrópu og Tyrkiand.
Síðan koma Síbería og Indland, og
loks Japan og Kína.“ Hann segir
að ferðamenn muni hugsa æ meir
um norður og suður og mögulega
merkingu þessa - Asíuþjóðir mundu
fara yfír Norður-íshafið og Kanada
á leiðinni til Bandaríkjanna, og flug-
menn frá Mexikó og Bandaríkjun-
um muni fljúga yfír Kanada og
Norður-íshafíð á leið til Asíu.“Ég
hélt því fram að farið mundi verða
þvert yfír þetta miðjaðarhaf norður-
skautsins á öllum tímum árs, farið
í lofti yfir fljótandi ísinn eða í kaf-
bátum um hafíð undir honum.
Hraðflutningur færi flugleiðis,
hægfara með kafbátum. Þetta
mundi eiga við bæði í stríði og friði.
í þessum viðskiptum, hvort sem þau
væru fríðsamleg eða hemaðarleg,
mundu eyjar á hverju hafi halda
því gildi, sem þær hefðu alltaf haft,
og öðlast nýtt gildi, einkum sem
flughafnir og veður- og björgunar-
stöðvar. Eyjar Norður-Atlantshafs-
ins og Norður-Kyrahafs hefðu lengi
verið þekktar og í öruggri eigu.
Eignarhald á mörgum eyjum um-
hverfís og í Norður íshafí væru í
óvissu." Svo gekk landkönnuðurinn
í að fínna og afla eignaréttar fyrir
Kanada á slíkum dýrmætum eyjum
framtíðarinnar. Og þetta gefur enn
hugmynd um dýrmæti íslands á
norðurleið framtíðarinnar, m.a.
siglingaleiðinni sem nú er til um-
ræðu. Raunar þegar orðið að
raunveruleika í fluginu. En það er
önnur saga.
Skipalestirnar á
stríðsárunum
Það var komið fram í seinni heim-
styijöldina þegar ísland komst í
snertingu við norðaustur siglinga-
leiðina. Snemma í stríðinu, meðan
Sovétmenn voru enn f vináttusam-
bandi við Þjóðveija, sigldi eitt af
hinum vopnuðu kaupförum Þjóð-
veija norðurleiðina með hjálp
sovéskra ísbijóta frá Murmansk og
um Beringsund inn í Kyrrahaf, þar
sem það tók að heija á skip Banda-
manna. Og sýndi að þetta var
mögulegt.
Þegar Þjóðveijar réðust svo á
Rússa í júní 1941, hófst vináttan
milli Rússa og Breta og annarra
bandamanna þeirra og vihorfín
breyttust í orustunni um Atlands-
hafíð. Að því kom að Sovétmenn
höfðu hörfað undan þýska hemum
langt inn í Rússland og útlitið
svart." Bretar og Bandaríkjamenn
ákváðu að veita Rússum alla þá
aðstoð, sem þeir gætu, en til þess
að halda sjóleiðis sambandi við
Rússland, þurftu skip Bandamanna
að sigla norðurleiðina", eins og
Gunnar M._ Magnúss segir í Virkið
í Norðri.“ísland var þvi miðstöð
siglinganna til Rússlands frá því í
ágústmánuði 1941 til styijaldar-
loka. Skipin vom fermd hergögnum
og öðmm vamingi í Bandaríkjunum
og Bretlandi, en var síðan venjulega
safnað saman í Hvalfirði. Þaðan var
svo siglt undir herskipavemd til
Arkangelsk eða Murmansk."
“Fyrsta skipalestin fór til Norð-
ur-Rússlands í ágústmánuði 1941.
Þá var ákveðið, að níu skipalestir,
alls 63 skip, fæm til Rússlands á
því ári. Þessir flutnigar gengu mjög
vel. Á því ári var aðins einu skipi
sökkt af kafbáti á þessum ferðum
fram og aftur." Ekki stóð það þó
lengi. Bandaríkjamenn vom ekki
beinir styijaldraðilar fyrr en í árslok
1941, og bandarísk skip máttu ekki
ráðast á skip eða flugvélar þótt
þeir hefðu vörð um siglingaleiðir.
Brátt tóku Bandaríkjamenn að sér
að fylgja hraðskreiðum skipalestum
um Atlantshaf. Og í nóvembermán-
uði undirritaði Roosevelt Banda-
ríkjaforseti lög, sem leifði að vopnuð
kaupför yrðu vopnuð og að þau
mættu sigla til hafna á hættusvæð-
inu, en í októbermánuði hafði
kafbátur sökkt bandarískum tund-
urspilli og laskað annan. Eftir
árásina á Pearl Harbour 7. desem-
ber vom þeir að fullu orðnir þáttak-
endur í styijöldinni. tjóðveijar
höfðu um þessar mundir um 260
kafbáta og bættu við 20 nýjum í
hveijum mánuði. 500 lesta kaf-
bátanir gátu tekið 14 tundurskeyti
í einu, en 750 tonna bátamir 21
tundurskeyti. Þeir vom því skeinu-
hættir flutningaskipunum, sem
komu í stóram skipalestum frá ís-
landi, færandi vistir og vopn hinum
aðþrengdu Sovétmönnum. Og ekki
þurfti um sár að binda þegar sjó-
mennimir lentu í sjónum í íshafínu.
Þar lifðu þeir ekki lengi. Einmitt í
því sambandi hafði nasistalæknir-
inn frægi Mengeles, sem notaði
Gyðinga í tilraunir sínar, gert til-
raunir með það í stríðsbyijun hve
lengi menn gætu lifað í ísvatni.
Þótt sögusagnir gengju um það
hve mörg skip fómst í þessum flutn-
ingum frá íslandi til Norður Rúss-
lands á stríðsámnum, era litlar
ritaðar heimildir um það. Skipin 42
í skipalestinni sem kölluð var PQ
17 munu öll hafa verið skotin nið-
ur. Þjóðveijar sátu allt til stríðsloka
um skipalestimar sem nálguðust
ísland. Þeir grönduðu m.a. á árinu
1942 stóm herflutningaskipi, sem
var að fara héðan með 300 manns
innanborðs. Aðeins nokkrir þeirra
björguðust. Eins var stór skipalest
með vaming frá Bandaríkjunum til
Rússlands stödd út af Norður Nor-
egi um jólaleytið 1943 er þýsk
herskip réðust á hana og bresk
komu til vamar og varð af mikill
bardagi og mikill skipsskaði og
manntjón.
Skipalestimar héldu áfram að
safnast í Hvalfirði og fyrir austan
ísland frá 1941 og til stríðsloka.
Eftir stríðslok í Evrópu, áður en
kalda stríðið hófst, þökkuðu Rússar
þessa miklu hergagnaflutninga
norðurleiðina hættulegu. Og nú
mun aftur vera að koma nýtt hljóð
í strokkinn, þar sem þeir viðurkenna
þýðingu þessara flutninga fyrir þá,
þótt ekki hefði það neina úrslitaþýð-
ingu.
I tilefni þess að umræðan um
norðausturleiðina og hlutverk ís-
lands þar er aftur svo ofarlega á
baugi, er ekki úr vegi að rifja upp
hlut landsins í þessum afdrifaríku
siglingum á styijaldarámnum og
birta myndir sem til em.
E. Pá.
4*
Lindargata 39-63 o.fl.
Skipholt 1-38
Skipholt 40-50
Háahlíð
Stigahlíð 37-97
VESTURBÆR
Ægisíða 80-98 o.fl.
Nýlendugata
Einarsnes
Látraströnd
Skildinganes
Sörlaskjól 1-26
SELTJNES
Sæbraut
UTHVERFI
Skeifan
Njörvasund
Birkihlíð
Ystibæro.fl.
KOPAVOGUR
Holtagerði
Skjólbraut
Kársnesbraut 77-139
Grenigrund
Borgarholtsbr. 61 -78 o.fl.
AUSTURBÆR